گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
هێمن عومەر خۆشناو
ب درێژاهییا سەدان ساڵێن بۆری، كورد خودان زانایێن مەزن بووینە، كێم وەلاتێن موسلمان هەنە زانایەكێ كورد د ناڤ خوەدا نەحەواندبە، خزمەتا زانایێن كورد گەهیشتییە هەر گۆشە و كەنارەكێ دونیایێ. ئەگەر ئەم بەرێ خوە بدەینە ئەرشیفێن وەلاتان، ب هەر ئاواییەكی ئەم ڕاستی زانا و كەساتیێن كورد دبین؛ كو ب ناسناڤێ خوە یێ كوردی یان ب ناسناڤا دەڤەر و باژێرێ خوە هاتینە ناسین. لێ ب دەهان و سەدان زانایێن دى مه هەنه، كو تنێ ناڤێ خوە نڤیسینە و پاشناڤێ كوردی یان دەڤەر و عەشیرێن خوە بكارنەئیناینە، لەوما گەلەك ژ وان هەتا نها وەندانە و ئەم پێ نەحەسیانە.
ژ بەر ڤێ چەندێ ئێك ژ ئەرشیفخانەیێن هەری گرنگ ژ بۆ كوردان، ئەرشیفخانا عوسمانییانە، كو ب درێژاهییا چارسەد سالان وان حوكمێ پڕانییا وەلاتێ كوردان كرینە و تا نها ئاگاهییێن گەلەك ب مفا دەرهەقێ زانا و كەساتیێن كورد ل وێرێ هەنە و ب ئانه‌هییا خودێ، دێ ئاگاهییان دەرباره‌ى ئەوان زانایێن كورد ب گشتی و زانایێن دەڤەرا بەهدینان ب تایبەتی ئاشكەرا كەین. هێڤیدارین كو ئەڤه ببیتە دەستپێك بۆ نڤیسینا دیرۆكا زانایێن كورد ل سەردەمێ عوسمانییان.
زانایێ مە؛ خەلكێ ئامێدییە و پڕانیا ژیانا خوە ل غەریبیێ بۆراندییه و هەر ل غەریبیێ ژی وه‌غه‌را دووماهییێ كرییە. ناڤێ وی عەبدوڵلایە و نازناڤێ وی نووری یە، كوڕێ عەبدولعەزیزە و خوە ب گرێدایێ سولالەیێ عەبباسییێ دایە ناسین. سالا 1255 (هەمبەری 1839)ێ ل باژێڕێ ئامێدیێ گرێدایێ ویلایەتا موسلێ ژدایك بوویە. ئەگەر چی د بەلگەنامەیەكا دن دا سالا ژدایكبوونا خوە ب 1245 ئانكو 1839 نڤیسییە، له‌وا مە ئەو بەلگەنامە كرە بنگەھـ، كو ب رەسمی و ب دەستێ خوە نڤیسییە، واتە سالا 1839 سالا ژدایكبوونا وی یە.
دەستپێكێ چوویە قوتابخانا سەرەتاییێ و ل نك گەلەك زانایان؛ زانستێن نەحوو، صەرف، مەنطق، بەیان، حیكمەت، چار مەزهەبێن شەریعەتێ، تەفسیر، حەدیث، كلام، فەرائیز و هەمی جۆرەێن زانستان قەتاندییە و ئیجازەتنامە ستاندییە. زمانێن عەرەبی، فارسی و توركی ب ئاخافتن و نڤیسین زانییە. وەك ب خوه ژی ئاماژە پێدایە، دەربارەیێ زانستێن فەرائیز، نەحوو و مەنطق ریسالەیەك نڤیسییە و ئامادەیە ژ بۆ كو پێشكەشێ وەزارەتا مەعاریفا گشتی بكەت.
مامۆستاتی و نائیبتی:
سەیدا د ژییێ 25 سالییا خوە دا، واتە د سالا 1281ێ دا ل مەكتەبا روشدییەیا موسلێ ب مووچەیێ 300 قڕووشێ بوویە مامۆستا. سالا 1286 ب مووچەیێ 500 قڕووشان ل بەسرەیێ بوویە مامۆستا. سالا 1288ێ ب مووچەیێ 600 قڕووشێ ل مەكتەبێ ئیعدادیەیا شاهانە بوویە مامۆستایێ زمانێن عەرەبی و فارسی. پشترا ب هەمان مووچە چوویە مەكتەبێ روشدییەیێ عەسكەری ل بەغدایێ.
سالا 1303 ب مووچەیێ 1250 قڕووشان بوویە نائیب ل (قطیف)ێ. سالا 1306ان بوویە نائیب ل قەزا (سوق الشیوخ)ێ باشۆرێ عێراقێ(1)، پشتی كو ماوەیێ خوە تەمام كرییە ناڤبڕ دایە كارێ وەزیفەدارییێ.
نائیبیەتی وەزیفەیەكی گرنگ بوویە و ئەوێ كو نائیبتی كرییە ل شوونا قازیێ ڤێ سەردەمێ بوویە، ل هەمان دەمی دا دەولەتا عوسمانی ل گۆر پێویستییێ؛ ئه‌و دشاندنه قەزا و باژێڕێن جۆر ب جۆر، لەوما ژی عەبدوڵڵا نووری ئەفەندی ل گەلەك جهان نائیبتی كرییە، ئەم ل بەر سیبەرا بەلگەنامەیێن عوسمانی، دشێین سال و جهێ نائیبتییا وی ل ژێرێ دەستنیشان بكەین:
1- جارا ئێكێ ل 7/7/1886 تا 13/1/1888 واتە ماوەیێ یەك سال و دەھـ هەیڤ و نەھـ رۆژان ل (قطیف) نائیب بوویە.
2- ل 14/1/1888 تا 21/3/1890 هیچ كارەكێ وی تونەبوویە.
3- ل 22/3/1890 تا 19/8/1890 واتە ماوەیێ چار هەیڤ و 28 رۆژان ل (سوق الشیوخ)ێ نائیبایەتی كریە.
4- ل 20/8/1890 تا 28/6/1894 واتە ماوەیێ سێ سال و دەهـ هەیڤ و نەھـ رۆژان جارەك دن ل (سوق الشیوخ)ێ ب مووچەیێ هەزار قرووش نائیبیتی كرییە.
5- ل 29/6/1894 تا 17/11/1895 واتە ماوەیێ سالەك و چار هەیڤ و نۆزدە رۆژان ل قەزایێ سامەرایێ نائیبیتی كرییە.
6- ل 18/11/1895 ان تا 9/8/1896 وى چو وەزیفە نە بووینە.
7- ل 10/8/1896 ان تا 25/4/1899 واتە دو سال و هەشت هەیڤ و پازدە رۆژان بوویە نائیب ل (عەزیزیە)یێ(2) و مووچەیێ وی ژی 500 قڕووش بوویە.
8- ل 26/4/1899 ان تا 30/4/1899 واتە پێنج ڕۆژ هیچ كارەكێ وی نەبوویە.
9- ل 1/5/1899 تا 30/3/1900، واتە دەهـ هەیڤ و 29 ڕۆژان، ژ بۆ جارا دوویەم دبە نائیب ل (قطیف)ێ و مووچەیێ وی 1125 قڕووش بوویە(3).
زاناییا وی:
ژ بەر زاناییێ و ژێهاتیبوونێ، وی ل سالا 1299ێ، مەرتەبەیا (بروسە مدرسلكی) ب دەست خستییە، كو ئەو مەرتەبە بەرێ وی ژی؛ شاعیر و زانایێ مینا (نالی)یێ شاعیر ب دەست ئانییە. هەروەها ئەنجومەنا ئیدارەیا باژێڕێ (سوق الشیوخ) د نڤیسەكێ خوە دا ناڤێ وی وەك (قدوة العلماء المحققین) ئانینە و داخواز ژ دەولەتا عوسمانی كرینە كو ناڤبری؛ هێژایێ ئەوە كو ببە (شێخ الاسلام) و (مفتی الانام) و پێویستە كو نیشانا مەجیدی ژێ را بێتە داین. ئەڤ شاهێدیە ژی د داخوازینامەكی دا هاتییە كو دیرۆكا 15/3/1299یێ مشەختی (6/3/1882ز) ل سەر هاتیە نڤیسین.
وەفاتا وی:
ل گۆری بەلگەنامەیێن، كو د ناڤ دۆسیەیا وی یا فەرمانبەرییێ دا هەنە، سەیدا مەلا عەبدوڵڵا نوری ل 18یێ مارتێ سالا 1316یێ ڕۆمی (واتە 31/3/1902) د ژییێ 63 سالان دا ل باژێڕێ قطیفێ و د دەما نائیبتیێ وەفات كرییە. عەبدوڵڵا ئەفەندی، كو ل بەلگەنامەیەكێ دا ناڤێ وی ب حاجی عەبدوڵڵا كوڕێ عەزیز هاتییە، وەها دیار دبە، كو ناڤبری حاجی ژی بوویە و وەها وەسفێ وی هاتییە كرن، كو ڕەنگێ ڕوویێ وی ئەسمەر بوویە، چاڤێ وی ڕەش بوونە، ردێنی وی یێ ڕەش هەبوویە، بەژنا وی مامناوەندی بوویە. ئەوێ كو ژ بۆ مە ئاشكەرا بوو، ئەوە كو سەیدا مەلا عەبدوڵڵا بەرهەم ل پاش خوە هێلایە، لێ مخابن وەندانە. هەروەها رۆلا وی یێ كاریگەر هەبوویە د قازیەتییێ دا و ل چەند باژێرێن جۆر ب جۆرێن سعودیەیێ و عێراقا نها دا نائیبتی و قازیتی كرییە و زێدێ ژ دایكبوونا خوە ژی ژبیرنەكرییە و د ناسناما خوە دا ناڤێ ئامێدیێ زیندی هێلایە. هەرێما بەحرێن، كو د ناڤبەرا بەصرا و قطیف و الاحساء دایە، بەرێ ڤی زانایێ ژی، عالمەكێ كوردێ مینا مەلا عەبدوڵڵایێ بێتووشی ل وێرێ ژیایە و گۆڕا وی ژی نها ل وێدەرێ مایە. ژ بۆ سەیدا مەلا عەبدوڵڵایێ ئامێدی ژی؛ مخابن ئەم نزانین نها نەڤی و مالباتێ وی ل كودەرێنە و گەلۆ ل قەزایێ قطیفێ عەرەبستانا سعوودییا نها مانە یان ڤەگەڕیانە ئامێدی!
ژێدەر و پەراوێز:
كۆدێ ئەرشیفا عوسمانی:
IST_MFT_MSH_SAID_0099_0005
1- وی دەمی ({سوق الشیوخ) قەزایەكە گرێدایێ ویلایەتا بەصرایێ بوویە و نها گرێدایێ پارێزگەها ناصریەیە ل باشۆرێ عێراقێ.
2- د ناڤ وەلاتێن مسولمان، گەلەك عەزیزیە وەك ناڤێ باژێڕ هەنە، لێ وەها دیارە كو مەبەست قەزایێ عەزیزیەیە، كو گرێدایێ باژێرێ (كوت)ـە ل باشوورێ بەغدایێ.
3- ئەڤ سال ب شێوەیا سالا ڕۆمی بوون، مە بۆ سەر زایینیێ گوهوراندن.
