رۆلێ زانايێن ئايينى د شۆڕشێن كورديدا (مه‌لا وه‌ك حاكمێن شه‌رعى بۆ كارێن جڤاكى)

ئيسماعيل بادى

هه‌مى بنه‌مالێن مه‌زنێن كوردان داڤه‌ك بۆ خۆ دورستكرييه‌ و ب ره‌نگه‌كى ژ ره‌نگان خۆ‌ دگه‌هيننه‌ بنه‌ماڵا پێغه‌مبه‌رێ مه‌ محەمەدى(س.خ) و سه‌حابييان. ئانكو وه‌رگرتنا ده‌ستهه‌ڵاتێ يان خۆ‌ مسته‌حه‌ق دبينن ب حكومڕانيێ و پشتبه‌ستن ب كێمكرنا كه‌سايه‌تييا كوردى و به‌رزكرنا كه‌سايه‌تييه‌كا دى و ڤيايه‌ وێ چه‌ندێ بده‌نه‌ دياركرن ئه‌م ژ هه‌ژى‌ ده‌ستهەڵاتێينه‌، كو وه‌ربگرين؛ چونكى شێخه‌ يان سه‌ييده‌ و خۆ دگه‌هيننه‌ فلان بنه‌مالێ.

هه‌كه‌ به‌رپه‌ڕين ديرۆكێ ڤه‌ده‌ين، تنێ خودانێن ته‌كييا بارزان؛ ئێكانه‌ بنه‌ماله‌ ژ هه‌مى بنه‌مالێن دى يێن مه‌زنێن كوردان، بنياته‌كێ كوردى بۆ خۆ دورستكرييه‌ و كار ل سه‌ر ئه‌وێ چه‌ندێ كرييه‌ كه‌سايه‌تى و مرۆڤێ كورد بخۆ‌ دروست بكه‌ت و بهاى بده‌تێ، ئانكو ئاڤاكرنا كه‌سايه‌تييه‌كێ كورد شانازييێ ب كوردبوونا خۆ‌ بكه‌ت ئێك ژ تايبه‌تمه‌نديێن تايبه‌تمه‌نديێن پارتی نه.

كورتييه‌ك ل سه‌ر ئايينێ ئيسلامێ ل كوردستانێ:

د راستى دا، گه‌لێ كورد خودانێ دیرۆكه‌كا مه‌زنه‌ و كه‌لتۆرێ ژ هه‌زاران ساڵان ڤه‌ هه‌يه‌. كوردستان وه‌لاتێ شارستانييه‌تا و جهێ هاتنا پێغه‌مبه‌ران و كه‌ڤنترین جهێ مرۆڤايه‌تيێ بوو، ئه‌ڤه‌ ژى ب گۆتنا قورئانا پیرۆز و كتێبێن ئاسمانى و دیرۆكێ هاتييه‌ سه‌لماندن. كه‌شتیيا نووح (س) ل سه‌ر چیايێ جودى ل كوردستانێ راوه‌ستييا، وه‌ك خودێ دبێژیت: {واستوت علی الجودی/ ل سه‌ر جودى راوه‌ستیا} سورة (هود) ئايه‌تا (44)ێ. هه‌تا نوكه‌ ژى جهێ چیايێ جودى يێ بلند و به‌رزه‌ د ناڤ وه‌لاتێ كوردان دا‌، وه‌كى هه‌مى چیايێن كوردستانێ يێن ب خوينا خه‌لكێ خۆ هاتینه‌ ئاڤدان.

كورتييه‌ك ل سه‌ر دیرۆكا دامه‌زراندنا زانايێن كوردستانێ:

كتێبێن دیرۆكێ به‌حسێ ناڤدارێن كورد دكه‌ن. ژ ناڤ وان، ته‌فسیركه‌ر، حه‌دیسناس، دیرۆكنڤیس و پسپۆرێن زانستێن شه‌ریعه‌تێ و هه‌مى زانست و زانیاریێن دى ده‌ركه‌فتینه‌. ژ ناڤ كوردان، سه‌ركێش و فه‌رمانده‌يێن له‌شكه‌رێ ئيسلامێ ده‌ركه‌فتینه‌، وه‌كى: سه‌لاحه‌دینێ ئه‌ییووبى. شێخ عوبه‌يدوللاهێ نه‌هرى، هه‌تا دگه‌هیته‌ رێبه‌رێ نيشتمان په‌روه‌ر (مه‌لا مسته‌فا بارزانى) سه‌ركێش و رزگاركه‌رێ بزاڤا رزگاريخوازا كوردى. گه‌له‌ك كوردان شۆڕشێن ئايینى و نه‌ته‌وه‌يى راكرینه‌ و ژ زوى ڤه‌ به‌رخۆدانه‌كا دادپه‌روه‌رانه‌ ژ دین و وه‌لاتێ خۆ كرینه‌.

خودێ لێخۆشبوو مه‌لا مسته‌فا بارزانى، دامه‌زرێنه‌رێ بزاڤا كوردى، زانايه‌كێ ئايینى و سه‌ركێشه‌كێ سیاسى بوو. وى هزر د داهاتوویا گه‌لێ خۆ يێ كورد دا دكر. ژ گرنگترین كارێن، كو وى هزر تێدا دكر، دامە‎زراندنا ئێكه‌تيیا زانايێن ئايينێ ئيسلامێ بوو. ل دە‎ڤە‎را (گە‎لاله)‎ ئێكه‌م كۆنگره‎یا دامەزراندنێ یا (ئێكه‌تيیا زانايێن ئايينێ ئيسلامێ ل كوردستانێ) گرێدا.

هزرا دانانا ڤێ ئێكه‌تيێ، بۆ مه‌لا حسێنێ مارونسى و مه‌لا هه‌مزه‌ يێ خانى يێ جۆله‌مێرگى دزڤڕيت، كو بۆ بارزانى پێشنيار كرى هه‌مى ته‌خ و چينان ئيكه‌تييێن خۆ هه‌نه‌، بۆچى زانايێن ئايينى ژى نابيت؟

‌ ل رۆژا 21 ئه‌يلولا سالا 1970ێ، ئێكه‌مين كۆنگره‌ ل ژێر درووشمێ (موسلمانه‌تى و زانست و برايه‌تى) ده‌ست پێكر، هنده‌ك ئه‌ندامێن مه‌كته‌با سياسى و كۆميته‌يا ناوه‌ندى يا پارتى و نوينه‌رێن ڕێكخراوێن كوردستانى به‌رهه‌ڤى ئاهه‌نگا ده‌ستپێكرنا كۆنگره‌ى بوون. ل ده‌ستپێكێ چه‌ند ئايه‌تێن قورئانا پيرۆز هاتنه‌ خواندن، پاشى ده‌قيقه‌كێ وه‌كو رێزگرتن بۆ گيانێ پاكێ شه‌هيدێن رێكا كوردستانێ راوه‌ستيان، ل دويڤ دا (مه‌لا وه‌يسى) گۆتارا ليژنا ئاماده‌كارا كۆنگره‌ى خواند، پاشى ئێكسه‌ر جه‌نابێ مه‌لا مسته‌فا بارزانى رابوو و چوو په‌يڤه‌ك پێشكێشكر. ل دويڤ دا چه‌ند گۆتارێن ديتر هاتنه‌ خواندن.

بارزانيێ نه‌مر د گۆتارا خۆ دا گۆت:

«به‌ ناوى خواى به‌خشنده‌ى و ميهره‌بانه‌وه‌..

سڵاوى خواتان له‌سه‌ر بێ و ره‌حمه‌ت و پيت و به‌ره‌كه‌تتان به‌سه‌را ببارێ.

من شانازى ئه‌كه‌م به‌وه‌وه‌ كه‌ له‌ناوتانا بم و يه‌كێك بم لێتان، هه‌موومان ئه‌ركى سه‌رشانى خۆمان جێ به‌حێ بكه‌ين و ته‌قه‌لا بده‌ين بۆ بڵاوكردنه‌وه‌ى ئايينى پاكى ئيسلام، چونكه هه‌موومان فه‌رمانمان پێ دراوه‌ به‌مه‌ و پێغه‌مبه‌ر دروودى خواى له‌سه‌ر بێ فه‌رموويه‌تى: هه‌موومان سه‌رپه‌رشتيكه‌رى يه‌كترن و هه‌مووتان لێ پرسراون ده‌رباره‌ى ئه‌و خه‌ڵكه‌ى سه‌رپه‌رشتييان ئه‌كه‌ن. كه‌واته‌ ئه‌بێ ئه‌م ئه‌مانه‌ته‌ى له‌ئه‌ستۆماندايه‌ جێ به‌جێ بكه‌ين به‌وپه‌ڕى توندى و دڵسۆزييه‌وه‌ و دووبه‌ره‌كى نه‌كه‌وێته‌ نێوانمان. چونكه‌ خواى گه‌وره‌ فه‌رموويه‌تى: هه‌مووتان ده‌س بگرن به‌ ئايينى ئيسلامه‌وه‌ و پارچه‌ پارچه‌ مه‌بن.

ئه‌بێ ئه‌وه‌ش بزانين جگه‌ له‌ كردارى خۆمان هيچ سوودى نييه‌ بۆمان، چونكه‌ خوا فه‌رموويه‌تى: بنياده‌م جگه‌ له‌ به‌رهه‌مى ته‌قه‌لاى خۆى هيچى ده‌سگير نابێ.

له‌ دوايى وته‌كه‌يدا هيوام وايه‌ كۆنگره‌كه‌تان سه‌ركه‌توو بێ بۆ خزمه‌تى گه‌لى عێراق و تێكڕاى جيهانى ئيسلامه‌تى و ئايينى پيرۆزى ئيسلام، سڵاوى خواتان لێ بێ»(1).

     ‌

د كۆنگره‌ى دا چه‌ند بڕيار و ڕاسپارده‌ هاتنه‌ دان، كو هژمارا وان دبوونه‌ 12 خال، د خالا (9) نه‌هێ دا هاتييه‌ (دانانى مه‌لا ئيجازه‌ دراوه‌كان به‌ پێشنوێژ بۆ سۆپا و پۆليس و پێشمه‌رگه‌). خالێن ديتر هه‌مى گرێدايى ره‌وش و ژيانا خه‌لكێ كوردستانێ بوون ژ چێكرنا رێكا و جێ به‌جێ كرنا ئاشتيێ و ئاڤه‌دانكرنا كوردستانێ و دروستكرنا مزگه‌فتێن خرابكرى و هه‌ڕفاندى. قه‌ره‌بووكرنا خه‌لكێ زيان ڤێكه‌فتين و كه‌سێن هێشتا نه‌زڤڕاندينه‌ سه‌ر كارێن وان هه‌ميا بڤه‌گه‌ڕينن  و چاڤخشاندنه‌كێ د باجا دا بكه‌ن و گه‌له‌ك تشتێن ديتر تێدا هه‌نه(2).

شۆڕشێن کوردی د دیرۆکێ دا گەلەک جاران پشتگیری و پشکداريیا مەلایان وەرگرتیيە. ئەڤە هندەک خالێن گرنگن د دەربارەی پشکداريیا مەلایان د شۆڕشێن کوردی دا:

  1. رۆلێ ئایینی و جڤاکی:

– مەلا وەک کەسێن خودان زانین و كه‌سێن رێزدار د ناڤ جڤاکا کوردی دا، کاریگەريیەکا مەزن هەبوویە.

– د به‌رێدا مه‌لايان رۆلێ ناڤبژیڤان د ناڤبەرا خەلکی و سەرکردەیێن شۆڕشێ دا دديت.

  1. هشیارکرنا نەتەوەیی:

– گەلەک مەلایان د رێکا گۆتارێن ئایینی و دەرسان دا؛ هشیاریيا نەتەوەیی بەلاڤ دکر.

– وان کار دکر، کو مافێن کوردان ب شێوەیەکێ ئیسلامی و شەرعی بسەلمینن.

  1. پشكداری د شەڕی دا:

– هندەک مەلا راستەوخۆ بەشداری د شەڕی دا دکرن و دبوونە پێشمەرگە.

– وان خه‌لك هان ددا، کو پشكداریێ د شۆڕشێ دا بکەن.

  1. پشتگیریا مەعنەوى:

– مەلایان ب رێکا دوعا و ئایەتان؛ روحيیەتا شۆڕشگێران بلند دکر.

– وان حه‌ز و ڤيان ددا مالباتێن شەهیدان و بریندارێن شۆڕشێ.

  1. رۆلێ دیپلۆماسی:

– هندەک مەلایێن ناسیار وەک نوێنەرێن شۆڕشێ دچوونە دەرڤەی وەلاتى.

– وان هەول ددا پشتگیریيێ ژ وەلاتێن ئیسلامی بۆ دۆزا کوردان وەربگرن.

  1. پاراستنا ناسنامەیا کوردی:

– مەلایان رۆلەکێ گرنگ د پاراستن و گەشەپێدانا زمان و کەلتۆرێ کوردی دا هەبوو.

– وان ب رێکا مەدرەسەیێن ئایینی پەروەردەیا کوردی و زمانێ كوردى بەردەوامى پێ ددا.

ژ لايێ ئايينى و جڤاكى ڤه‌ دێ رۆناهيێ ئێخينه‌ سه‌ر رۆلێ زانايێن ئايينى (مه‌لايان) د ناڤ شۆڕشێن كوردى دا، نه‌مازه‌ شۆڕشا ئه‌يلولا مه‌زن ب سه‌ركێشييا بارزانيێ نه‌مر وه‌كو نموونه‌ وه‌ربگرين، كو ب راستى پترييا وان رۆله‌كێ پێشچاڤ هه‌بوويه‌ و شيياينه‌ ببنه‌ كه‌سێن رێبه‌ر و سه‌ركرده‌ د ناڤ شۆڕشێ دا، ژبلى كارێ خۆ يێ مه‌لاتييێ، گه‌له‌ك ژێ بوونه‌ دادوه‌ر و حاكمێن شه‌رعى يێن شۆڕشێ و هه‌ر ئێك ل وێ ده‌ڤه‌را ئه‌و لێ؛ خزمه‌ت لێ دكر.

رۆلێ ئایینی و جڤاکی:

رۆلێ مه‌لايان ژ لايێ ئايينى و جڤاكى ڤه‌، يێ به‌رنياسه،‌ كو وه‌ك كه‌سێن خودان باوه‌رنامێن زانستى – شه‌رعى دهاتنه‌ نياسين، رێزه‌كا تايبه‌ت ل ناڤ جڤاكێ كوردان هه‌بوويه‌، له‌وا بۆ هه‌ر كاره‌كێ گرێدايى ب كيشه‌يێن جڤاكى و ئايينى ڤه‌، خه‌لكێ خودان كێشه‌، ئارێشه‌يا خۆ دبرنه‌ نك مه‌لايان و بۆ دهاته‌ چاره‌سه‌ر‌كرن.

هه‌روه‌سا يا ديار بوو مه‌لا وه‌كو ناڤبژيڤان، د ناڤ خه‌لكى و شۆڕشێ دا رۆلێ خۆ دديت و كاره‌كێ ژ هه‌ژى ئه‌نجام ددا. ئانكو ب شه‌هره‌زايا خۆ دشييان هه‌ردو لايێن خودان كێشه‌ پێك بينن و كێشه‌يا وان ل دويڤ شه‌ريعه‌تى چاره‌سه‌ر بكه‌ن.

– مەلا وەک کەسێن خودان زانین و رێزدار د ناڤ جڤاکا کوردی دا، کاریگەریيەکا مەزن هەبوویە.

– ئه‌وان گه‌له‌ك جاران رۆلێ ناڤبژیڤانيێ د ناڤبەرا خەلکی و سەرکردەیێن شۆڕشێ دا دگێڕا.

ئەڤ خالە دیار دکەن، کو مەلایان رۆلەکێ بەرچاڤ د شۆڕشێن کوردی دا هەبوویە، نە تنێ وەک سەرکردەیێن ئایینی، لێ هەروەسا وەک سەرکردەیێن سیاسی و جڤاکی ژی.

رۆژهه‌لاتناس مارتن ڤان برۆنسه‌ن يێ هوله‌ندى، دبێژيت: «جڤاكێ كوردى ب كه‌سايه‌تيێن گرنگ دهێته‌ نياسين، پشتى شيياين ناڤبژيڤانيێ و ناڤه‌نداتيێ بۆ بێده‌نگكرنا كێشه‌يێن ناڤخۆيى، كو ل ئاستێ چاره‌سه‌ركرنا وان ده‌ركه‌ڤن، دبێژن كو زانايێن ئايينى (مه‌لا) و شێخێن رێكێن صۆفياتييێ ئه‌و پتر د به‌رهه‌ڤ بوون بۆ ڤان كارێن گرنگ، ژ به‌ر كو ئه‌و كه‌سانێن روحانى نه‌، بێلايه‌نن، ل سه‌ر چ عه‌شيره‌تان ناهێنه‌ هژمارتن»(3).

(ئه‌نجوومه‌نا سه‌ركردايه‌تييا شۆڕشێ)، پشتى هاتييه‌ دامه‌زراندن بۆ برێڤه‌برنا هه‌مى كارێن فه‌رمى ل ده‌ڤه‌رێن ئازادكرى، كو دبيته‌ بلندترين ده‌ستهه‌لاتا ياسادانانێ ل كوردستانێ، ل وێ ياسايێ دا، ئه‌وا ل رۆژا 9 چريا ئێكێ 1964ێ ده‌ركه‌فتى، هه‌مى كارێن ده‌وله‌تا عيراقێ ل چارچووڤێ سنورێن كوردستانێ برێڤه‌ دبه‌ت، كو ئه‌نجوومه‌نا سه‌ركردايه‌تييا شۆڕشێ ل كوردستانێ ده‌ستهه‌لاتا شه‌رعى يا ڤێ ده‌ستهه‌لاتێ يه‌، ئه‌نجوومه‌نێ بڕيار دا (5) پێنج ليژنه‌يان پێك بينيت، ئێك ژ ئه‌وان ليژنه‌يان، ليژنا دادوه‌رى بوو، ب مه‌ره‌ما رێكخستنا كاروبارێن دادگه‌هان ل ناڤ شۆڕشێ و ئه‌و كێشه‌يێن پێدڤى دادگه‌هێ هه‌ين، ئه‌ندامێن وێ ژ ئه‌ڤان كه‌سان پێكدهات: حه‌بيب محه‌مه‌د كه‌ريم، شێخ صالح، ملازم طاهر، موحسن دزه‌يى(4).‌

(مه‌كته‌با ته‌نفيزى)، ژ ئه‌ڤان به‌شا پێك دهات: مه‌كته‌با سياسى، مه‌كته‌با سه‌ربازى، مه‌كته‌با داد، مه‌كته‌با دارايى، مه‌كته‌با كاروبارێن ده‌رڤه‌، مه‌كته‌با ئابۆرى، مه‌كته‌با ئاسايش و پشكنين، ئو پشكا شێوازێن راگه‌هاندنێ (راديۆ و رۆژنامه‌).

كارێ مه‌كته‌با داد د بوارێ دادوه‌ريێ دا، خودان سه‌ربه‌خۆيى و ده‌ستهه‌لاته‌كا به‌رفره‌هـ بوو و هه‌مى دادگه‌هێن شارستانى يێن ل كوردستانێ سه‌ر ب ڤێ مه‌كته‌بێ ڤه‌ بوون، دادگه‌ها بلند ژى ل ساڵا 1964ێ دامه‌زراند بوو، كو بلندترين دادگه‌ها سه‌ربازى بوو و سه‌ر ب مه‌كته‌با داد ڤه‌ بوو(5).    ‌ ‌

د شۆڕشا ئه‌يلولێ دا، باره‌گايێ دادگه‌ها بلند يا شۆڕشێ ل گوندێ (ناوپردان) بوو، ئه‌ركێ وێ ڤه‌كولين بوو ل وان بڕيارێن، كو ژ لايێ دادگه‌هێن ناوچه‌يێن رزگاركرى دهاتنه‌ ده‌رئێخستن، ل هه‌ر ناوچه‌يه‌كا ئازادكرى يا كوردستانێ، هه‌ر بڕياره‌ك دابايه،‌ ب نڤيسين ئاراسته‌ى دادگه‌ها بلند يا كوردستانێ دكر، ل وێرێ بڕيارا دووماهيێ ل سه‌ر دهاته‌ دان(6).

ژ لايه‌كێ ديڤه‌، شۆڕشێ مفا ژ شه‌هره‌زاييا كه‌سايه‌تييێن ئايينى وه‌ردگرت و كۆمه‌كا ئه‌ركێن دادوه‌رى ڕاسپارتنه‌ هژماره‌كا مه‌لايان. چ وه‌ك دادوه‌رێن شه‌رعى ل ليژنێن ناڤخۆ يێن ده‌ڤه‌ران، داكو كێشه‌يێن وه‌ڵاتييان چاره‌سه‌ر بكه‌ن، ل ناڤ ڤان دادگه‌هان دا ژى، دادگه‌ها شه‌رعى ل هه‌ر دو ناوچه‌يێن دهۆك و زاخۆ هه‌بوو، كو دادوه‌رێ وێ (مه‌لا عه‌لى به‌رۆشكى) بوو، دادگه‌ها ناوچا ئامێديێ ژى (مه‌لا ئه‌حمه‌د ئيسلام دوتازايى) بوو(7).

به‌رى به‌حسى كارێ دادوه‌ريێ ل ناڤ شۆڕشێ بكه‌ين، ئه‌رێ ئه‌ڤ سيسته‌مه‌ چه‌وا ل ناڤ شۆڕشێ هاته‌ جهگير كرن، بۆچى بارزانيێ نه‌مر ب گرنگى ڤه‌ وه‌رگرت، ئه‌رێ به‌رى هينگێ ئه‌ڤ شێوازه هه‌بوويه‌؟ دێ بزاڤێكه‌ين ل دويڤ هزر و بيرێن خۆ به‌رسڤێ بده‌ين.

سيسته‌مێ دادوه‌ريێ ل ته‌كيا بارزان:

هه‌كه‌ ل ديرۆكا عه‌شيره‌تا بارزان و ده‌ڤه‌را بارزان ڤه‌گه‌ڕين، دێ بينين سيسته‌مێ دادوه‌ريێ به‌رى شۆڕشا ئه‌يلولێ هه‌بوو. ره‌حمه‌تى مه‌لا مسته‌فا بارزانى ديتييه‌، كو مفايه‌كێ باش بۆ چاره‌كرنا هه‌ر ئاريشه‌يه‌كا جڤاكى مفا ژێ وه‌رگرتييه‌ ل دويڤ شه‌ريعه‌تێ ئيسلامێ، زانايێن وى سه‌رده‌مى ئه‌و ئاريشه‌ چاره‌سه‌ر دكرن، له‌وا ب ديتنا مه، بارزانيێ نه‌مر ڤيايه وى سيسته‌مى ڤه‌گوهێزيته‌ ناڤ شۆڕشێ و ب شێوازێ دادگه‌هان ئاڤا بكه‌ت.به‌لێ ئه‌ڤ دادگه‌هه‌ كه‌نگى ل ته‌كيا بارزان هه‌بوون؟

ژبه‌ر نه‌بوونا دام و ده‌زگه‌هێن ده‌ستهه‌لاتا دادوه‌ريێ يێن حكومه‌تا ناوه‌ندى ل ده‌ڤه‌را بارزان، بۆ چاره‌سه‌ركرنا كێشه‌يێن د ناڤبه‌ر‌ا گوندان، كو جۆره‌كێ دادپه‌روه‌رييا جڤاكى لێ هه‌بوويه و سه‌ر ب ته‌كيا بارزان ڤه‌ بوو.

دادگه‌ها جڤاكى (كۆمه‌ڵايه‌تى) جۆره‌ رێكخستنه‌كا دادوه‌رى يا جڤاكى بوو، ل سه‌ر داب و نه‌رێتێن جڤاكى يێن كۆمه‌ڵگه‌ها بارزان بوون. وه‌كو سيته‌مه‌كێ سه‌ربه‌خۆ و يا خۆيى بۆ بده‌ستڤه‌ ئينانا دادپه‌روه‌رييا جڤاكى هاته‌ به‌رهه‌ڤكرن. يا ئاشكرايه‌ ژى، كو هه‌تا نوكه‌ كوردان پێخۆشه‌ هه‌ر كێشه‌يه‌كا جڤاكى هه‌بيت، پتر ب رێيا دابونه‌ريتان و ل شوينا بچنه‌ دادگه‌هان، ل ناڤ خۆ دا چاره‌سه‌ر بكه‌ن. بۆ هه‌بوونا ڤان دادگه‌هان ژى، حه‌زه‌كا مه‌زن ل نك شێخێ بارزان هه‌بوو، بۆ چه‌سپاندنا دادپه‌روه‌رييێ ل ناڤ بارزانييان، له‌وا شييان ل ناڤ خۆ كاره‌كێ وه‌كى دادگه‌هان دابمه‌زرينن و كاروبارێن خۆ پێ برێڤه‌ ببه‌ن و دادپه‌روه‌رييێ په‌يدا بكه‌ن. دادگه‌هێن جڤاكى يێن ده‌ڤه‌را بارزان ژى هه‌ر وى سه‌رده‌مى چه‌ند پله‌ و پايه‌ بۆ دانابوون، گرنگييا بڕيارێن دادگه‌هێ ژى ل دويڤ پله‌يا دادگه‌هێ جياوازى هه‌بوويه‌، كو ب ڤى شێوه‌ى بووينه‌: دادگه‌ها گوندى، دادگه‌ها وه‌كيل، دادگه‌ها ته‌كيا بارزان(8).

لقێ ئێكێ: دادگه‌ها گوندى

ژ ئه‌ندامێن جڤاتا گوندى، وه‌كو ژ سه‌رۆكێن بنه‌ماڵان، ريهسپيان و موختارێ گوندى پێكدهات.كارێ ئه‌نجوومه‌نا گوندى، چاره‌سه‌ركرنا كێشه‌يێن د ناڤبه‌را خه‌لكێ گوندى دا بوو ل دويڤ دادگه‌ها جڤاتا گوندى.

لقێ دويێ: دادگه‌ها وه‌كيل

   ئه‌ڤ دادگه‌هه‌ پشكه‌ك بوون ژ ده‌ستهه‌لاتا ته‌كيا بارزان، ب مه‌به‌ستا زوى چاره‌سه‌ركرنا كێشه‌يێن خه‌لكى هاتبوونه ‌دانان، بڕيارێن ڤان جۆره‌ دادگه‌هان ژ لايێ ناڤبژيڤانان ڤه‌ ده‌ردكه‌فتن، كو نوينه‌رێ شيخێ بارزان بوو و دگۆتنێ (وه‌كيل). په‌يڤه‌كا عه‌ره‌بييه‌ ب مانا (نوينه‌ر) دهێت.وه‌كيل كه‌سێن سه‌ر ب بنه‌مال و خودان پێگه‌هـ و ب ناڤوده‌نگ بووينه، دڤيا كه‌سه‌كێ پڕ ئه‌زموون بيت د بياڤێ كێشه‌يێن جڤاكى دا. يێ شاره‌زا بيت ل رێسايێن دابونه‌ريتان، كو بشێت وه‌ك ناڤبژيڤان كار بكه‌ت.

لقێ سێيێ: دادگه‌ها ته‌كيا بارزان ‌

ئه‌ڤ دادگه‌هه‌ ل ته‌كيا بارزان بوو، ل چارچووڤێ ده‌ستهه‌لاتا برێڤه‌برنا ده‌ڤه‌را بارزان و ژ لايێ شێخ ئۆسمان بارزانى ڤه‌ دهاته‌ برێڤه‌برن. كو ب بڕيارا شێخ ئه‌حمه‌د بارزانى هاتبوو دانان بۆ چاره‌سه‌ركرنا كێشه‌يان. دادگه‌ها ته‌كيا بارزان ڤه‌كولين و دادوه‌رى دكر ده‌رهه‌قا تاوانێن مه‌ترسيدار وه‌ك كوشتن و بێ ره‌وشتيێ (زنايێ). هه‌روه‌سا ده‌رباره‌ى سه‌رپێچيكرنا بڕيارێن شێخێ بارزان وه‌ك رێزنه‌گرتن ل سروشتى، پێداچوون و ڤه‌كولين بۆ دادگه‌ها وه‌كيلى دكر، هه‌روه‌سا چاره‌سه‌رييا كێشه‌يێن سنورى د ناڤبه‌را گوندان دا دكر(9).

ئه‌ڤ شێوازێ برێڤه‌برنێ، كو شێوازه‌كێ نوى بوو ل ده‌ڤه‌را بارزان ژ لايێ ته‌كيا بارزان ڤه‌ هاتييه‌ چه‌سپاندن، ب شێوازێ دادگه‌هان و تێدا كاركرنا كه‌سێن شاره‌زا و تايبه‌تمه‌ند، بارزانيێ نه‌مر ب فه‌ر ديت كو بڤه‌گوهێزيته‌ ناڤ ده‌زگه‌هێن و رێكخستييێن شۆڕشێ.

سه‌خمه‌راتى رێكخستن و برێڤه‌برنا كاروبارێن ده‌ڤه‌رێن ئازادكرى يێن باشۆرێ كوردستانێ، ل حوزه‌يرانا سالا 1963ێ، سه‌ركردايه‌تييا شۆڕشێ بڕيار دا ب دامه‌زراندنا (دادگه‌ها بلند يا شۆڕشێ)، پشتى به‌رفره‌هبوونا ده‌ستهه‌لاتا شۆڕشێ و په‌يوه‌نديكرنا هژماره‌كا زۆر يا كادرێن شاره‌زا و خودان شه‌هاده‌تنامه‌يێن ئه‌كاديمى ژ پسپۆرێن ماف و قانوونێ ب رێزێن شۆڕشێ، دادگه‌ها بلند يا شۆڕشێ ل (12ى ته‌مووزا 1963)ێ ل باژێركێ (ماوه‌ت) ده‌ست ب كارێن خۆ كر. جارا ئێكێ بوو ل مێژوويا بزاڤا رزگاريخوازا كوردى دا دادگه‌ها بلند هه‌بيت، كو پێكهاتبوو ژ عومه‌ر حه‌بيب عه‌بدوللا (1923- 1976)، سه‌رۆكێ دادگه‌ها ناڤبرى، گه‌نجه‌كێ د ژييێ (38) ساليێ دابوو، ده‌رچوويێ كۆليژا ماف يا زانكۆيا به‌غدا بوو. هه‌روه‌سا ئه‌ندامێن وێ ژى هه‌ر ئێك ژ موحسن دزه‌يى، ئه‌ندامێ ئێكێ يێ دادگه‌هێ، ده‌رچوويێ كۆليژا ماف ل زانكۆيا به‌غدا، سالا 1955ێ ل ناڤ بنه‌ماله‌كا كوردپه‌روه‌ر ژ دايك ببوو. ئه‌مين عه‌لى جاف، ئه‌ندامێ دويێ يێ دادگه‌هێ بوو. حه‌سه‌ن سه‌يد ئه‌حمه‌د، ئه‌ندامێ سێيێ بوو(10). كۆمه‌كا ناڤێن ديتر وه‌كو فه‌رمانبه‌ر كار لێ دكر.

سه‌ركردايه‌تييا شۆڕشێ ژ بۆ چاره‌سه‌ركرنا كێشه‌ و ئاريشه‌يێن جڤاكى يێن خه‌لكى ل پترييا ده‌ڤه‌رێن ئازادكرى، قازييه‌ك بۆ دانا بوو، كو پێكهاتبوون ژ كه‌سايه‌تيێن ئايينى وه‌ك قازى يێن شه‌رعى ژ وان ژى: مه‌لا مسته‌فا هيرانى، مه‌لا قادرێ سكتانى، مه‌لا وه‌يسى گرتكى، مه‌لا مسته‌فا داروسه‌لامى، مه‌لا عۆسمان ڕۆستى… هتد، ئه‌و قانوونا دهاته‌ په‌يره‌و كرن، قانوونه‌كا تايبه‌ت بوو ب كێشه‌يێن تاوان، مه‌ده‌نى و شه‌رعى بوو، ئامانجا شۆڕشێ ژ دامه‌زراندنا دادگه‌هان ب ده‌ستڤه‌ئينانا دادوه‌رييا جڤاكى بوو، كو قانوون سه‌روه‌ر بيت و تاوان و كارێن خراب ل ده‌ڤه‌رێن ئازاد كرى نه‌مينن(11).

جۆرێن دادگه‌هان ل ده‌ڤه‌رێن ئازادكرى:

أ‌- دادگه‌ها مه‌زنان:

ئه‌ڤ دادگه‌هه‌ ژ سێ دادوه‌ران پێكدهات، ئێك سه‌رۆك بوو، دويێن ديتر هاريكار بوون. ده‌ستهه‌لاتا پێداچوونا وان بۆ وان بابه‌تان بوويه،‌ يێن سزايا وان ژ دو سالان پتر با. ئه‌ڤ دادگه‌هه‌ ل ناڤ باژێڕ و باژێڕكێن ل بن ده‌ستهه‌لاتا شۆڕشێ هه‌بوون دگۆتنێ (دادگه‌ها مه‌زنان). بۆ نموونه‌ دادوه‌ر حه‌سه‌ن ل باژێڕكێ گه‌ڵاڵه‌، دادوه‌ر موحسن دزه‌يى ل باژێڕكێ ماوه‌ت، هه‌روه‌سا سه‌ديق عۆسمان خۆشناو (1947-1999)ێ دادوه‌رێ شۆڕشێ بوو ل دادگه‌ها مه‌زنان.

ب‌-  دادگه‌ها ته‌مييزێ (تێهه‌ڵچوون):  ‌

مه‌زنترين ده‌ستهه‌لاتا دادوه‌رى بوو ل ده‌ڤه‌رێن ئازادكرى، كارێ پێداچوونا دۆسيێن جۆراوجۆر دكر، دووماهى بڕيار دادگه‌ها تێهه‌لچوونێ ددا، ل ساڵا 1964ێ جه‌رجيس فه‌تحوللا سه‌رۆكێ دادگه‌ها تێهه‌لچوونێ بوو، جێگرێ وى عومه‌ر مسته‌فا محه‌مه‌د ئه‌مين بوو، دهاته‌ نياسين ب عومه‌ر ده‌بابه‌ (1923- 1992)، ل ساڵا 1969ێ و ل دويڤ دا دادوه‌ر ره‌ئووف ره‌شيد دبيته‌ سه‌رۆكێ دادگه‌ها تێهه‌لچوونێ. ئه‌ڤ دادگه‌هه‌ ژ سێ ئه‌ندامان پێكدهات، ل بابه‌تێن شه‌رعى ژ ئه‌ندامه‌كى پتر پێدا دچوون، كو ژ لايێ سه‌رۆكێ دادگه‌هێ ڤه‌ دهاتنه‌ ده‌ستنيشانكرن. په‌يوه‌ندييه‌كا راسته‌وخۆ ل گه‌ل مه‌كته‌با ته‌نفيزى هه‌بوو.

ت‌- دادگه‌ها شه‌رعى:

دادگه‌ها شه‌رعى ژى هه‌بوو، قازى يێن شه‌رعى بڕيار ددان، ئه‌ڤ دادگه‌هه‌ ل ژێر سيبه‌را پشكا دادگه‌هێ بوو ل مه‌كته‌با ته‌نفيزى، هه‌مى قازى ژ كه‌سايه‌تيێن ئايينى يێن جۆراوجۆر بوون، بۆ نموونه‌ (خۆرى پۆلص بێدارى) تايبه‌ت بوو ب كاروبارێن مه‌سيحييان بۆ وان مه‌سيحى يێن ل كوردستانێ ئاكنجى. بۆ ئايينێن ديتر ژى، كه‌سايه‌تييێن ديتر هه‌بوون. ‌

ج‌- دادگه‌هێن بچويك:

  ئه‌ڤ دادگه‌هه‌ يا تايبه‌تمه‌ند بوو ب پێداچوونا وان دۆسيێن، كو سزايا وان ژ ماوه‌يێ (2) دو سالان پتر نينه‌. ئێك دادوه‌ر هه‌بوو، ل گه‌ل چه‌ند فه‌رمانبه‌ران دى بۆ برێڤه‌برنا كاروبارێن دادگه‌هێ.

د- دادگه‌ها سه‌ربازى:

دادگه‌ها سه‌ربازى، ئێك بوويه‌ ژ دادگه‌هێن شۆڕشێ، سه‌رۆكێ دادگه‌هێ ل ساڵا 1963ێ؛ شێخ صالح به‌رزنجى (1911- 1965)ێ بوو، ل ڤێ دادگه‌هێ لێپرسينا قانوونى ل گه‌ل تاوانبارێ سه‌ربازى دكر ل دويڤ بڕگه‌يا سێ ژ بڕيارێن ليژنا دادوه‌رى، ل كۆمبوونا رۆژا (10ى چريا ئێكێ 1964)ێ، كو ل ده‌ستوورێ شۆڕشێ هاتبوو دانان، لێپرسين لێ دهاته‌ كرن(12).

چالاكييێن ئه‌نجوومه‌نا سه‌ركردايه‌تييا شۆڕشێ و لڤينێن وێ يێن ناڤخۆيى:

پێكهاتا ئه‌نجوومه‌نا سه‌ركردايه‌تييا شۆڕشێ، تنێ مه‌به‌ستا سياسى و له‌شكرى ل پێشييا وێ نه‌بوو، به‌لكو ئامانجا سه‌ره‌كى رێكخستن و برێڤه‌برنا كاروبارێن ئاكنجييان بوو ب شێوه‌يه‌كێ باشتر ل سه‌خمه‌راتى سه‌رئێخستنا شۆڕشێ. ژبه‌ر هندێ ل كۆمبوونێن چريا ئێكێ ساڵا 1964ێ يا ئه‌نجوومه‌نى دا، كۆمه‌كا سيسته‌م و ياسايان ده‌رئێخستن. له‌وا شييان پێنج ويلايه‌تان دانن(13).

پاشى سه‌ركردايه‌تييا شۆڕشێ ئه‌و سيسته‌م پتر پێشڤه‌ بر و يه‌كه‌يێن كارگێرى هاتنه‌ دانان، وه‌كو قايمقام و رێڤه‌به‌رێن ناحيان، گه‌له‌ك ژ وان كه‌سايه‌تيێن هاتينه‌ هه‌لژارتن، مه‌لا بووينه‌، كو ل ناڤ شۆڕشێ پێشمه‌رگه‌ بووينه‌ و كارێ كارگێرى دايێ، وه‌كو مه‌لا نه‌جمه‌دين يوسفى كره‌ قايمقامێ ئامێديێ، رێڤه‌به‌رێن ناحيا ژى ئه‌ڤ سه‌يدايه‌ هاتنه‌ دانان: مه‌لا ساڵح حاجى/ رێڤه‌به‌رێ ناحيا گولييا، مه‌لا حه‌يده‌ر ئه‌حمه‌د/ رێڤه‌به‌رێ ناحيا سلێڤانه‌يان، مه‌لا ئه‌حمه‌د ئيسلام دوتازايى/ رێڤه‌به‌رێ ناحيا كانى ماسێ، د گه‌ل دا ژى گه‌له‌ك خودان باوه‌رنامه‌ يێن ياسايێ ئه‌و ژى وه‌كو رێڤه‌به‌ر ل هنده‌ك جهێن ديتر هاتنه‌ دانان(14).

دانانا ڤان ليژنه‌ و بڕيارا ئاڤاكرنا دادگه‌هان و دانانا مه‌لايان، ژ هزرێن بارزانيێ نه‌مر بووينه‌، چونكو هه‌كه‌ ل وى سه‌رده‌مى بزڤڕين، نه‌خاسمه‌ ل گوندان كه‌سێن خوانده‌ڤان و به‌رنياس پتر مه‌لا بووينه‌، خوانده‌ڤان گه‌له‌ك دكێم بوون، ديسان پترييا مه‌لايان، ئه‌ندامێن پارتى بوون و وه‌ك كادر هه‌ر ئێك ل ده‌ڤه‌را خۆ، رۆلێ خۆ يێ رێكخستنێ دديت. له‌وا ژى ببوونه‌ جهێ باوه‌رييێ و خه‌لك ژى ل دۆرا كۆم دبوون. ئه‌ڤان خالان وه‌كر، كو بارزانيێ نه‌مر ژى پتر رۆلى بده‌تێ و ببنه‌ جهێ باوه‌رييێ.‌

ل دۆر دادوه‌رييا بارزانيێ نه‌مر، سه‌رۆك مه‌سعود بارزانى د په‌رتووكا خۆ دا دبێژيت: ل رۆژا 2ى گولانا ساڵا 1963ێ، ده‌مێ بارزانى گه‌هشتييه‌ گوندێ (بناڤيێ) ل ده‌ڤه‌را به‌روارى باڵا، ئه‌ز ژى د گه‌ل دا بووم، ئه‌م ل سه‌ر رێكا خۆ بووين و كچه‌كا تازه‌ و جوان، كو هێشتا ژييێ وێ نه‌گه‌هشتبوو (29) ساڵان، رێكا مه‌ گرت و كره‌ گرى و هه‌وار كر: «بارزانى نيشا من بده‌‌ن!». بابێ من ب نك وێڤه‌ چوو و پرسيار لێ كر: «شكايه‌تا ته‌ ل سه‌ر چييه‌؟»

كچێ گۆتى: «بابێ من ل پێش ژنه‌كا دى، ئه‌زا ب شوى دايمه‌ پيره‌مێره‌كى 70 ساڵى، من ژى دڤێت تو من ژ وێ دانه‌ شوييێ رزگار بكه‌ى». پاشى ده‌ركه‌فت ئه‌وێ كچێ په‌يوه‌ندييا حه‌زژێكرنێ يا ل گه‌ل كوڕه‌كێ هه‌ڤژييێ خۆ هه‌ى، له‌وا بارزانى فه‌رمان دا بابێ وێ گازى بكه‌ن نسحه‌ت لێكرن و گۆتێ: «ئه‌ڤ كارێ ته‌ به‌روڤاژييا شه‌رعييه‌ و ياسا ژى رێكێ ناده‌ته‌ ڤى جۆرێ زۆلمێ».

چاره‌سه‌ركرنا وێ كێشه‌يێ ئێخسته‌ به‌ر ده‌ستێ (مه‌لا عه‌بدولباقى)(15)، كو دۆسته‌كێ خۆشتڤى يێ وى بوو. بۆ هندێ ئێكلا بكه‌ت، د ئه‌نجامدا پيره‌مێرى داخازا هنده‌ك پارا كر ژبه‌ر هه‌ڵوه‌شاندنا گرێبه‌ستا هه‌ڤژينييا خۆ و كچك ژى رازى بوو.

پاشى كچێ شوى ب وى كوڕى كر، كو وێ بۆ خۆ هه‌لبژارت بوو(16). ‌ ‌

ل رۆژا 12ى تيرمه‌ها ساڵا 1963ێ دادگه‌ها بلند يا شۆڕشێ پێكئينا، هه‌روه‌سا پشتى پێكئينانا ئه‌نجوومه‌نا سه‌ركردايه‌تيا شۆڕشێ ل چريا ئێكێ ساڵا 1964ێ، گرنگييه‌كا مه‌زن دا كاروبارێن دادوه‌رى و ل سه‌خمه‌راتى رێكخستنا كاروبارێن دادوه‌رى و دادگه‌هان ل ده‌ڤه‌رێن ئازادكرى ليژنا دادبينى پێكئينا.

ليژنه‌ ل رۆژا 10ى چريا ئێكێ 1964ێ كۆمبوونه‌ك گرێدا و تێدا دانوستاندن ده‌رباره‌ى كاروبارێن دادوه‌رى كرن، كو په‌يوه‌ندى ب شۆڕشێ و دادگه‌هان ڤه‌‌ هه‌بن. ڤێ ليژنێ بڕيارا رێكخستنا كاروبارێن دادوه‌رى ل كوردستانێ دا و هه‌مى ئه‌و پێكهاته‌ و دادگه‌هـ و ليژنه‌يێن به‌رى هينگێ هاتينه‌ دانان بهێنه‌ هه‌لوه‌شاندن. بڕيار ژى هاتبوو دان، كو ژ لايێ هێزا له‌شكرى ڤه‌ نابيت ده‌ستتێوه‌ردان د كاروبارێن دادوه‌رى دا بهێته‌ كرن(17).

لێژنێ بڕيار دا دادگه‌ها شارستانى (مه‌ده‌نى) و دادگه‌ها سه‌ربازى ژێكجودا بكه‌ت، هه‌روه‌سا دادگه‌هـ ل كوردستانێ ببنه‌ سێ پله‌، ب ڤى ره‌نگى:

أ‌- دادگه‌ها ئێك دادوه‌ر.

ب‌-  دادگه‌ها مه‌ز‌نان.

ت‌- دادگه‌ها پێداچوونێ.

دادگه‌هـ ل ناڤ شۆڕشێ، بلندترين ده‌ستهه‌لاتا دادوه‌رى بوو، ب كێمى ژ سێ ئه‌ندامان پێك دهات، كو ژ لايێ مه‌كته‌با ته‌نفيزى ڤه‌ كانديد دكرن. ده‌مێ هه‌بوونا دۆسيه‌كا شه‌رعى، دڤيا ئه‌ندامه‌كێ شاره‌زا ل كاروبارێن شه‌رعى بۆ هاتبا زێده‌كرن، ژ لايێ سه‌رۆكێ دادگه‌ها پێداچوونێ ڤه‌ دهاته‌ ده‌ست نيشانكرن و راسته‌وخۆ سه‌ر ب مه‌كته‌با ته‌نفيزى ڤه‌ بوو.

هه‌روه‌سا چه‌ند دادگه‌هێن شه‌رعى ژى هه‌بوون ژ لايێ دادوه‌رێن شه‌رعى ڤه‌ دهاتنه‌ ب ڕێڤه‌برن و تايبه‌ت بوون ب دۆسيێن شه‌رعى و سه‌ر ب به‌شێ دادوه‌رى ڤه‌ بوون و هه‌مى دادوه‌ر ژى زه‌لامێن ئايينى مه‌لا بوون(18).

پشتى 11ى ئادارێ ل ساڵا 1970ێ، بارزانيێ نه‌مر ئێكه‌تييا زانايێن ئايينى ل كوردستانێ دامه‌زراند.ژ به‌ر هندێ داخواز ژ (محه‌مه‌د مه‌لا قادر، فارس باوه‌ و عه‌لى هه‌ژار) كر، كو هه‌ڤكاريێ و رێككه‌فتنێ ل گه‌ل زانايێن وه‌كى: (مه‌لا عه‌لى مفتى، مه‌لا ته‌لحه‌ سه‌عد، مه‌لا قادر سكتانى، مه‌لا سه‌عيد وه‌يسى، مه‌لا محه‌مه‌د خانى و مه‌لا حه‌مدى عه‌بدولمه‌جيد سه‌له‌فى) بكه‌ن، ل رۆژا 21/10/1970ێ كۆنگره‌يه‌ك هاته‌ گرێدان ژ بۆ ڕاگه‌هاندنا ئێكه‌تيێ، نێزيكى 400 كه‌سايه‌تيێن ئايينى ل مزگه‌فتا گه‌لاله‌ به‌رهه‌ڤى كۆنگره‌ى بوون(19). ‌‌

د شۆڕشا ئه‌يلۆلا مه‌زن دا، بارزانى كۆمه‌كا قازييان ژ پێشمه‌رگه‌ى دامه‌زراندن وه‌كو: (مه‌لا مسته‌فا هيراتى، مه‌لا قادر سكتانى، مه‌لا وه‌يسى رۆستى و هنده‌كێن ديتر)، هه‌روه‌سا د ده‌مه‌كى دا مه‌لا محه‌مه‌د باڵيسانى قازى يێ شۆڕشێ بوو و ئه‌ندامێ جڤاتا سه‌ركردايه‌تييا شۆڕشا ئه‌يلۆلێ بوو(20).

ژبه‌ر نه‌بوونا دام و ده‌زگه‌هێن حكومى يێن گرێدايى ب بارێ شارستانى و كاروبارێن هه‌ڤژينيێ (ژنخواستن و ماره‌كرن)، چ ل ده‌ڤه‌را بارزان يان پترييا گوندێن كوردستانێ، ل گه‌ل ڤێ چه‌ندێ پێگه‌هێ (مه‌لا)يێن گوندا يێ كاريگه‌ر بوو ل دام و ده‌زگه‌هێن حكومى ژبه‌ر هندێ ب ديتنا خه‌لكێ گوندا (مه‌لا) نوينه‌راتييا ئايينى دكر، كو كارتێكرن هه‌بوويه‌ ل سه‌ر بيروباوه‌رێن گوندييان ده‌رباره‌ى نه‌ريتێن ئايينى(21).

هه‌روه‌سا د ژيانا كورده‌وارى دا، مزگه‌فتێ رۆله‌كێ به‌رچاڤ د پێگه‌هاندن و ره‌وشه‌نبيركرنا تاكێ كورد دا هه‌بوويه ب تايبه‌تى چينا مه‌لايان، كو هێڤێنێ‌ چاندنا هه‌ستا نه‌ته‌وايه‌تى بوون ل ده‌ڤ خه‌لكى و لايه‌نه‌كێ هاريكار بوون ل گه‌ل سه‌ركرده‌يێن سياسى بۆ هاندانا خه‌لكێ كوردستانێ ژ بۆ ڤيان و خزمه‌تكرنا وه‌لاتى. ژبلى، كو مزگه‌فت جهێ په‌ڕستنا خودێ يه‌، گه‌له‌ك جاران وه‌كى خواندنگه‌هه‌كا به‌ركه‌فتى و گه‌له‌ك كه‌سانێن زانا و چه‌له‌نگ ژێ ده‌ركه‌فتى نه‌؛ چونكى رێژه‌يه‌كا زۆر ژ سه‌ركرده‌يێن سياسى و شۆڕشڤانێن وى سه‌رده‌مى، شێخ و مه‌لا بوون، ژێده‌رێ هه‌ره‌ سه‌ره‌كى يێ زانينا وان مزگه‌فت بوو(22).

سه‌رۆك مه‌سعود بارزانى د په‌رتووكا خۆ دا (بارزانى و بزووتنه‌وه‌ى رزگاريخوازى كورد)، به‌رگێ سێيێ- پشكا دويێ، ل دۆر شۆڕشێ و زانايێن ئايينى، چه‌ند روهنكرنه‌ك داينه‌ سه‌ر رۆلێ وان ل به‌رى شۆڕشێ و ل سه‌رده‌مێ شۆڕشێ. ل دۆر رۆلێ مه‌لايان د شۆڕشێ دا دبێژيت: «شۆڕشێ و بارزانى وه‌رچه‌رخانه‌ك ل ژيانا وان زه‌لامێن ئايينى دا په‌يدا كر، ژبلى رزگاركرنا وان ژ بنده‌ستيێ و ئێخسيرييا ئاغا و ده‌ڤڕاستێ گوندى، هۆيێن ژيانه‌كا سه‌ربلندى بۆ دابين دكر، ئێخستنه‌ خزمه‌تكرنا ملله‌تى و كۆمكرن بۆ خزمه‌تكرنا پرسا نيشتمانى ب رێيا هشياركرنا وه‌لاتييان و هاندانا وان بۆ دويڤكه‌فتنا وان ره‌وشتێن بلند، كو ئايينێ پاقژ بۆ وان ده‌ست نيشانكرين و هاندانا لاوان بۆ چوونا ناڤ رێزێن شۆڕشێ. به‌رامبه‌ر ڤێ ژى، شۆڕشێ مفا ژ لێهاتى و زيره‌كييا ڤان زه‌لامێن ئايينى وه‌رگرت و كار و پيشه‌يێ دادوه‌ريێ ب زۆرى پێ داكرن كرنه‌ قازى يێن شه‌رعى ل سه‌ركردايه‌تيێن ناڤخۆ دا بۆ نه‌هێلان و چاره‌سه‌ركرنا ناكۆكيێن د ناڤبه‌را وه‌لاتييان دا، كو پيڤه‌ مژويل ببن»(23).

هه‌روه‌سا ل سه‌رده‌مێ ژيارا گوندان، دام و ده‌زگه‌هێن ميرى ل ده‌ڤه‌رێن كوردستانێ د كێم بوون، له‌وما ئاريشه‌يێن جڤاكى د كومه‌ڵگه‌ها كورده‌وارى دا گه‌له‌ك جاران دبوونه‌ ئه‌گه‌رێ دلمانێ و برينداركرنا هه‌ستێن ئێك و دو، هه‌تا هنده‌ك جاران دگه‌هشته‌ ڕاده‌يێ خويندارييێ و كوشتنێ. ئه‌ڤه و گه‌له‌ك هۆكارێن دى بوونه‌ ئه‌گه‌ر، كو سه‌ركرده‌يێن كوردان ل وى ده‌مى هزر د دانانا چه‌ند دادوه‌ره‌كێن شه‌رعى ل ده‌ڤه‌رێن جودا جودا يێن باشۆرێ كوردستانێ بكه‌ن.. ژ به‌ر زيره‌كييا زانايێن ئايينى، ئه‌و وه‌كى به‌ربژێرێن ئيكێ بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ هاتنه‌ ده‌ستنيشانكرن(24).  ‌

ژبير نه‌كه‌ين، سه‌ركرده‌يێن گه‌له‌ك شۆڕشێن كوردى؛ شێخ و مه‌‌لا بوون، وه‌كى (شێخ مه‌حموودێ حه‌فيد، شيخ عوبه‌يدوللاهێ نه‌هرى، شێخ عه‌بدولسه‌لامێ بارزانى، شێخ ئه‌حمه‌دێ بارزانى، مه‌لا مسته‌فايێ بارزانى، شێخ سه‌عيدێ پيران، سه‌يد ره‌زايێ ده‌رسيمى و گه‌له‌كێن ديتر. د پڕانييا شۆڕشێن كوردى دا، مه‌لا د ناڤ خه‌مخوور و پارێزڤانێن وه‌لاتى دا بوون، ئه‌و وه‌كى سه‌ركرده‌ و خه‌لكێ شۆڕشڤان د سه‌نگه‌رێن پێشيێ دا بوون، د ناڤ نه‌خۆشيێن خه‌لكى دا جهێ صه‌بر و ئاراميێ بوون، له‌وما ئه‌و ببوونه‌ جهێ باوه‌رى و چاڤلێكرنێ ژ لايێ خه‌لكى ڤه‌، گه‌له‌ك ژ كادرێن شۆڕشا ئه‌يلولا مه‌زن و گولانا پێشكه‌فتنخواز، مه‌لا بوون، وه‌كى (مه‌لا حه‌مدى سه‌له‌فى، مه‌لا مه‌حموود دێرشه‌وى، مه‌لا ساڵح بالقۆسى، مه‌لا ئيبراهيم چێى و مه‌لا ره‌مه‌زان/ كو دگۆتنێ به‌حه‌شتى) و گه‌له‌كێن ديتر. ئه‌وان ب ڕيكا ئايينى خه‌لك بۆ ناڤ رێزێن پێشمه‌رگه‌ى هانددا، بۆ گه‌لێ كورد ديار كر، كو ئه‌وا ل گه‌ل وان دهێته‌ كرن زۆلم و زۆردارييه‌ و به‌ڕه‌ڤانيكرن ژ ئاخا وه‌لاتى ئه‌ركه‌كێ پيرۆزه‌(25).

هه‌روه‌سا د شۆڕشا ئه‌يلولێ دا، بڕيار هاتبوو دان، كو گه‌له‌ك پويته‌ى بده‌نه‌ كاروبارێن قانوونى ئه‌و ژى ب ڕێيا دانان و بهێزكرنا دادگه‌هێن شۆڕشێ و دانانا كادران ژ فه‌رمانبه‌ران د ڤى بياڤى دا، كو مفاى وه‌ربگرن ژ شيانێن زانايێن ئايينى و خودان باوه‌رنامێن ئه‌كاديمى د بياڤێ قانوونێ دا. كارێن قه‌زايى ب وان سپارتن و وه‌كو قازى يێن شه‌رعى و قانوونى ل سه‌ركردايه‌تييێن ناڤخۆيى هاتنه‌ دانان داكو كارێ وان تنێ چاره‌كرنا كێشه‌ و دۆزێن خه‌لكى بيت و برێڤه‌برنا كارێن ژيانا وان يا جڤاكى و ئابوورى(26).

هنده‌ك ژ دادوه‌ر و قازى يێن شۆڕشێ

سه‌يدا مه‌لا نه‌جمه‌دين يوسڤى د په‌رتووكا خۆ دا دبێژيت: ب بڕيارا سه‌ركردايه‌تيێ و پشتى هنده‌ك دانوستاندنه‌كێن سه‌ركردايه‌تييا پارتى و له‌شكرى هاتينه‌ كرن؛ بڕيار هاته‌ دان، كو ليژنێن چاره‌سه‌ركرنا ئاريشه‌يان ل ده‌ڤه‌رێن ئازادكرى بهێنه‌ دروست كرن، ژ بۆ ديتن و پێداچوونێ ل گازنده‌ و سكاڵايێن وه‌لاتييان و چاره‌كرنا ئاريشه‌يێن وان هه‌ر ئێكى ل ده‌ڤه‌را وى، وان ليژنا ده‌ست ب كارێ خۆ كر و ل گوندان گه‌ڕيان بۆ چاره‌كرنا وان گازنده‌ و سكاڵايێن وه‌لاتييان ب گوهدارييا وان و ل دويڤ به‌ڵگه‌نامه‌ و شاحدحالان و دكيۆمێنتێن به‌رده‌ست، بڕيارێن ليژنا ل دويڤ شه‌ريعه‌تێ ئيسلامێ و قانوونێن هه‌ين ده‌ركه‌فتن، د گه‌ل دا ئه‌و بڕيار بگونجن ل گه‌ل ره‌وشت و تيتالێن ل هه‌ر ده‌ڤه‌ره‌كێ هه‌ين ل دويڤ پلان و راستى و پێدڤیيێن به‌رژه‌وه‌ندييا گشتى و لێپرسينا كه‌سێن خه‌مسار هه‌كه‌ يا پێدڤى بوو(27)، هه‌ر وى ده‌مى مه‌لا نه‌جمه‌دين ببوو قايمقامێ ئامێديێ و به‌رپرسێ ليژنا ئاميديێ يا پارتى بوو، مه‌لا‌ ئه‌حمه‌د ئيسلام دوتازايى يێ نێروه‌يى ببوو رێڤه‌به‌رێ ناحيا كانى ماسێ، مه‌لا ساڵح حا‌جى سلێڤانه‌يى ببوو رێڤه‌به‌رێ ناحيا باتيفا و مه‌لا حه‌يده‌ر ئه‌حمه‌د رێڤه‌به‌رێ ناحيا عاصى (رزگارى) بوو(28).

ل ده‌ڤه‌را باڵه‌كايه‌تى، ل ساڵێن 1974 و 1975ێ، هێزا باڵه‌ك هه‌بوو، ژ چه‌ند به‌شان پێكدهات، ئێك ژ ئه‌وان به‌شان به‌شێ دادگه‌هێ بوو. ل ده‌ستپێكێ (حاكم حه‌سه‌ن پشده‌رى) سه‌رپه‌رستێ دادگه‌هێ بوو، ل ساڵا 1974ێ (حاكم سه‌عيد يه‌عقووبى) و (حاكم حسێن خۆشناو) بوونه‌ هاريكارێن حاكم حه‌سه‌ن پشده‌رى و (مامۆستا مه‌لا قادر سكتانى) بوو قازييێ گه‌لاله‌، (مامۆستا مه‌لا وه‌يس) بوو قازييێ دوڵا ڕۆستێ ژ لايێ شه‌رعى ڤه‌، ل گه‌ل حاكمان ب هه‌ڤكارييا شه‌هره‌زايێن دابونه‌ريتێن جڤاكێ كورده‌وارى، چاره‌سه‌رييا كێشه‌يان دكر و بڕيارێن گونجايى يێن كێشه‌يێن خويندارييێ و زه‌ڤييا و خێزاندارييێ ددان و دبوونه‌ ئه‌گه‌رێ ئاشتبوونا خودانێن كێشه‌يان(29).

ژێده‌ر و په‌راوێز:

 * ئه‌ڤ ڤه‌كولينه‌ پشكه‌كه‌ ژ ڤه‌كولينه‌كا به‌رفره‌هـ ل دۆر رۆلێ زانايێن ئايينى د شۆڕشێن كوردى دا.

* ل رۆژا 9/10/2024ێ د كۆنفرانسه‌كى كو ژ لايێ رێڤه‌به‌ريا ئه‌وقافا دهۆكێ ڤه‌ هاتبوو رێكخستن، ئه‌ڤ بابه‌ته‌ دا هاته ‌پێشكێشكرن.

  1. گۆڤارى برايه‌تى، وتاره‌ به‌نرخه‌كه‌ى بارزانى له‌ كۆنگره‌ى مه‌لاكانى كوردستان، گۆڤارى (برايه‌تى)، ژماره‌ (6) ساڵى (1)، خولى دووه‌م، سه‌ره‌تاى تشرينى يه‌كه‌مى 1970، ل3.
  2. گۆڤارى برايه‌تى، بڕيار و ڕاسپێرييه‌كانى كۆنگره‌ى يه‌كه‌مى مه‌لاكانى كوردستان، گۆڤارى (برايه‌تى، ژماره‌ (7) ساڵى (1)، خولى دووه‌م، ناوه‌ڕاستى تشرينى يه‌كه‌مى 1970، ل34. ‌
  3. محمد عامر دێرشه‌وى، البنية الدينية – السياسية في كوردستان خلال مرحلة قيادة البارزاني للحركة القومية الكردية، أربيل- 2016، ص31.
  4. پ. د. شێرزاد زكريا محمد، ئه‌نجوومه‌نى سه‌ركردايه‌تى شۆڕەشى ئه‌يلوول له‌ كوردستان- عيراق، توێژينه‌وه‌يه‌كى مێژوويى سياسى گشتى، وه‌رگێڕان له‌ عه‌ره‌بيه‌وه‌: هه‌ندرێن شێرزاد، دهۆك – 2021، ل70-71.
  5. پ. د. شێرزاد زكريا محمد، ئه‌نجوومه‌نى سه‌ركردايه‌تى شۆڕەشى ئه‌يلوول له‌ كوردستان- عيراق، توێژينه‌وه‌يه‌كى مێژوويى سياسى گشتى، وه‌رگێڕان له‌ عه‌ره‌بيه‌وه‌: هه‌ندرێن شێرزاد، دهۆك – 2021، ل74.
  6. ڕێباز دلاوه‌ر عومه‌ر، پێگه‌ى باڵه‌كايه‌تى له‌ شۆڕشى ئه‌يلولدا، دهۆك- 2021، ل108.
  7. پ. د. شێرزاد زكريا محمد، ئه‌نجوومه‌نى سه‌ركردايه‌تى شۆڕەشى ئه‌يلوول له‌ كوردستان- عيراق، توێژينه‌وه‌يه‌كى مێژوويى سياسى گشتى، وه‌رگێڕان له‌ عه‌ره‌بيه‌وه‌: هه‌ندرێن شێرزاد، دهۆك – 2021، ل198.
  8. د. حبيب مصطفى ابراهيم، ڕۆڵى ڕێساكانى داب و نه‌ريت له‌ ژيانى بارزانييه‌كان- توێژينه‌وه‌يه‌كى ئه‌نتڕۆپۆڵۆژياى ياسايى و مێژووى ياساييه‌، هه‌ولێر- 2020، ل303- 304.
  9. د. حبيب مصطفى ابراهيم، ڕۆڵى ڕێساكانى داب و نه‌ريت له‌ ژيانى بارزانييه‌كان- توێژينه‌وه‌يه‌كى ئه‌نتڕۆپۆڵۆژياى ياسايى و مێژووى ياساييه‌، هه‌ولێر- 2020، ل.305- 312.
  10. عه‌لى ڕەسول عومه‌ر (عه‌لى چيايى)، ناوچه‌ ئازادكراوه‌كانى باشوورى كوردستان (1961- 1970)، هه‌ولێر- 2024، ل99-100.
  11. هه‌مان ژێده‌ر، ل101.
  12. هه‌مان ژێده‌ر، ل106- 108.
  13. پ. د. شێرزاد زكريا محمد، ئه‌نجوومه‌نى سه‌ركردايه‌تى شۆڕەشى ئه‌يلوول له‌ كوردستان- عيراق، توێژينه‌وه‌يه‌كى مێژوويى سياسى گشتى، وه‌رگێڕان له‌ عه‌ره‌بيه‌وه‌: هه‌ندرێن شێرزاد، دهۆك – 2021، ل140.
  14. ژێده‌رێ به‌رێ، ل145.
  15. مه‌لا عه‌بدولباقى دۆسته‌كێ نيزيكى بارزانى بوو. خه‌لكێ رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ بوو.
  16. مسعود البارزاني، البارزاني والحركة التحررية الكردية، الجزء الثالث، پورة أيلول 1961- 1975، ص93. (ب زمانێ عه‌ره‌بى). يان: مومتاز حه‌يده‌رى، د. كوردستان موكريانى، د. دلێر ئيسماعيل حه‌قى شاوه‌يس، كۆنگره‌ى ياده‌وه‌ريى سه‌د ساڵه‌ى بارزانيى نه‌مر، بابه‌تى/ كه‌له‌پوور و رێبازى بارزانيى نه‌مر له‌ تيۆرى و پراكتيكدا، هه‌ولێر- 2003، ل408.
  17. پ. د. شێرزاد زكريا محمد، ئه‌نجوومه‌نى سه‌ركردايه‌تى شۆڕەشى ئه‌يلوول له‌ كوردستان- عيراق، توێژينه‌وه‌يه‌كى مێژوويى سياسى گشتى، وه‌رگێڕان له‌ عه‌ره‌بيه‌وه‌: هه‌ندرێن شێرزاد، دهۆك – 2021، ل195.
  18. پ. د. شێرزاد زكريا محمد، ئه‌نجوومه‌نى سه‌ركردايه‌تى شۆڕەشى ئه‌يلوول له‌ كوردستان- عيراق، توێژينه‌وه‌يه‌كى مێژوويى سياسى گشتى، وه‌رگێڕان له‌ عه‌ره‌بيه‌وه‌: هه‌ندرێن شێرزاد، دهۆك – 2021، ل196.
  19. د. عرفات، ص64 .
  20. د. عرفات، ص64.
  21. د. حبيب مصطفى ابراهيم، ڕۆڵى ڕێساكانى داب و نه‌ريت له‌ ژيانى بارزانييه‌كان- توێژينه‌وه‌يه‌كى ئه‌نتڕۆپۆڵۆژياى ياسايى و مێژووى ياساييه‌، هه‌ولێر- 2020، ل232.
  22. هه‌وار چێى، مه‌لا ئيبراهيم چێى زانايێ ئايينى و خه‌باتكه‌رێ نه‌ته‌وه‌يى، دهۆك- 2017، ل49.
  23. مسعود بارزنى، بارزانى و بزووتنه‌وه‌ى رزگاريخوازى كورد، به‌رگى سێيه‌م/ به‌شى دووه‌م، 1961- 1975، شۆرشى ئه‌يلوول، هه‌ولێر- 2020، ل226.
  24. هه‌وار چێى، مه‌لا ئيبراهيم چێى زانايێ ئايينى و خه‌باتكه‌رێ نه‌ته‌وه‌يى، دهۆك- 2017، ل94.
  25. هه‌مان ژێده‌ر، ل86.
  26. د. عبدالحميد علي سعيد البرزنجي، دور ثورة أيلول 1961- 1975 في حركة التغير الاجتماعي، أربيل- 2007، ص192.
  27. نجم الدين اليوسفي، ص142.يان: نه‌جمه‌دين يوسفى، شۆره‌شا ئه‌يلوولێ- ديتن و بۆچوون، وه‌رگێڕان ژ عه‌ره‌بيێ: مصلح حه‌مزه‌، دهۆك- 2021، ل94.
  28. نجم الدين، ژێده‌رێ به‌رێ، ص171- 172.

29. عه‌بدوڵا رحمان مه‌لازاده‌، شێوه‌ى پێكهاته‌ى سه‌ربازى شۆڕشى ئه‌يلولى مه‌زن- كورته‌ باشێكه‌ له‌سه‌ر پێكهاته‌ى عه‌سكه‌رى له‌شكرى شۆڕشگێڕى كوردستان له‌ ساڵى 1965تا ساڵى 1975، دهۆك – 2021، ل49.

ڤان بابەتان ببینە

گاڵتەجاڕی پۆستمۆدێرن

حەمە هاشم   گاڵتەجاڕی لەلایەن هەندێک نووسەرەوە وەک تایبەتمەندی جەوهەری پۆستمۆدێرنیزم دادەنرێت، بە شێوەیەکی گشتیتر …