ئيسماعيل بادى
ههمى بنهمالێن مهزنێن كوردان داڤهك بۆ خۆ دورستكرييه و ب رهنگهكى ژ رهنگان خۆ دگههيننه بنهماڵا پێغهمبهرێ مه محەمەدى(س.خ) و سهحابييان. ئانكو وهرگرتنا دهستههڵاتێ يان خۆ مستهحهق دبينن ب حكومڕانيێ و پشتبهستن ب كێمكرنا كهسايهتييا كوردى و بهرزكرنا كهسايهتييهكا دى و ڤيايه وێ چهندێ بدهنه دياركرن ئهم ژ ههژى دهستهەڵاتێينه، كو وهربگرين؛ چونكى شێخه يان سهييده و خۆ دگههيننه فلان بنهمالێ.
ههكه بهرپهڕين ديرۆكێ ڤهدهين، تنێ خودانێن تهكييا بارزان؛ ئێكانه بنهماله ژ ههمى بنهمالێن دى يێن مهزنێن كوردان، بنياتهكێ كوردى بۆ خۆ دورستكرييه و كار ل سهر ئهوێ چهندێ كرييه كهسايهتى و مرۆڤێ كورد بخۆ دروست بكهت و بهاى بدهتێ، ئانكو ئاڤاكرنا كهسايهتييهكێ كورد شانازييێ ب كوردبوونا خۆ بكهت ئێك ژ تايبهتمهنديێن تايبهتمهنديێن پارتی نه.
كورتييهك ل سهر ئايينێ ئيسلامێ ل كوردستانێ:
د راستى دا، گهلێ كورد خودانێ دیرۆكهكا مهزنه و كهلتۆرێ ژ ههزاران ساڵان ڤه ههيه. كوردستان وهلاتێ شارستانييهتا و جهێ هاتنا پێغهمبهران و كهڤنترین جهێ مرۆڤايهتيێ بوو، ئهڤه ژى ب گۆتنا قورئانا پیرۆز و كتێبێن ئاسمانى و دیرۆكێ هاتييه سهلماندن. كهشتیيا نووح (س) ل سهر چیايێ جودى ل كوردستانێ راوهستييا، وهك خودێ دبێژیت: {واستوت علی الجودی/ ل سهر جودى راوهستیا} سورة (هود) ئايهتا (44)ێ. ههتا نوكه ژى جهێ چیايێ جودى يێ بلند و بهرزه د ناڤ وهلاتێ كوردان دا، وهكى ههمى چیايێن كوردستانێ يێن ب خوينا خهلكێ خۆ هاتینه ئاڤدان.
كورتييهك ل سهر دیرۆكا دامهزراندنا زانايێن كوردستانێ:
كتێبێن دیرۆكێ بهحسێ ناڤدارێن كورد دكهن. ژ ناڤ وان، تهفسیركهر، حهدیسناس، دیرۆكنڤیس و پسپۆرێن زانستێن شهریعهتێ و ههمى زانست و زانیاریێن دى دهركهفتینه. ژ ناڤ كوردان، سهركێش و فهرماندهيێن لهشكهرێ ئيسلامێ دهركهفتینه، وهكى: سهلاحهدینێ ئهییووبى. شێخ عوبهيدوللاهێ نههرى، ههتا دگههیته رێبهرێ نيشتمان پهروهر (مهلا مستهفا بارزانى) سهركێش و رزگاركهرێ بزاڤا رزگاريخوازا كوردى. گهلهك كوردان شۆڕشێن ئايینى و نهتهوهيى راكرینه و ژ زوى ڤه بهرخۆدانهكا دادپهروهرانه ژ دین و وهلاتێ خۆ كرینه.
خودێ لێخۆشبوو مهلا مستهفا بارزانى، دامهزرێنهرێ بزاڤا كوردى، زانايهكێ ئايینى و سهركێشهكێ سیاسى بوو. وى هزر د داهاتوویا گهلێ خۆ يێ كورد دا دكر. ژ گرنگترین كارێن، كو وى هزر تێدا دكر، دامەزراندنا ئێكهتيیا زانايێن ئايينێ ئيسلامێ بوو. ل دەڤەرا (گەلاله) ئێكهم كۆنگرهیا دامەزراندنێ یا (ئێكهتيیا زانايێن ئايينێ ئيسلامێ ل كوردستانێ) گرێدا.
هزرا دانانا ڤێ ئێكهتيێ، بۆ مهلا حسێنێ مارونسى و مهلا ههمزه يێ خانى يێ جۆلهمێرگى دزڤڕيت، كو بۆ بارزانى پێشنيار كرى ههمى تهخ و چينان ئيكهتييێن خۆ ههنه، بۆچى زانايێن ئايينى ژى نابيت؟
ل رۆژا 21 ئهيلولا سالا 1970ێ، ئێكهمين كۆنگره ل ژێر درووشمێ (موسلمانهتى و زانست و برايهتى) دهست پێكر، هندهك ئهندامێن مهكتهبا سياسى و كۆميتهيا ناوهندى يا پارتى و نوينهرێن ڕێكخراوێن كوردستانى بهرههڤى ئاههنگا دهستپێكرنا كۆنگرهى بوون. ل دهستپێكێ چهند ئايهتێن قورئانا پيرۆز هاتنه خواندن، پاشى دهقيقهكێ وهكو رێزگرتن بۆ گيانێ پاكێ شههيدێن رێكا كوردستانێ راوهستيان، ل دويڤ دا (مهلا وهيسى) گۆتارا ليژنا ئامادهكارا كۆنگرهى خواند، پاشى ئێكسهر جهنابێ مهلا مستهفا بارزانى رابوو و چوو پهيڤهك پێشكێشكر. ل دويڤ دا چهند گۆتارێن ديتر هاتنه خواندن.
بارزانيێ نهمر د گۆتارا خۆ دا گۆت:
«به ناوى خواى بهخشندهى و ميهرهبانهوه..
سڵاوى خواتان لهسهر بێ و رهحمهت و پيت و بهرهكهتتان بهسهرا ببارێ.
من شانازى ئهكهم بهوهوه كه لهناوتانا بم و يهكێك بم لێتان، ههموومان ئهركى سهرشانى خۆمان جێ بهحێ بكهين و تهقهلا بدهين بۆ بڵاوكردنهوهى ئايينى پاكى ئيسلام، چونكه ههموومان فهرمانمان پێ دراوه بهمه و پێغهمبهر دروودى خواى لهسهر بێ فهرموويهتى: ههموومان سهرپهرشتيكهرى يهكترن و ههمووتان لێ پرسراون دهربارهى ئهو خهڵكهى سهرپهرشتييان ئهكهن. كهواته ئهبێ ئهم ئهمانهتهى لهئهستۆماندايه جێ بهجێ بكهين بهوپهڕى توندى و دڵسۆزييهوه و دووبهرهكى نهكهوێته نێوانمان. چونكه خواى گهوره فهرموويهتى: ههمووتان دهس بگرن به ئايينى ئيسلامهوه و پارچه پارچه مهبن.
ئهبێ ئهوهش بزانين جگه له كردارى خۆمان هيچ سوودى نييه بۆمان، چونكه خوا فهرموويهتى: بنيادهم جگه له بهرههمى تهقهلاى خۆى هيچى دهسگير نابێ.
له دوايى وتهكهيدا هيوام وايه كۆنگرهكهتان سهركهتوو بێ بۆ خزمهتى گهلى عێراق و تێكڕاى جيهانى ئيسلامهتى و ئايينى پيرۆزى ئيسلام، سڵاوى خواتان لێ بێ»(1).
د كۆنگرهى دا چهند بڕيار و ڕاسپارده هاتنه دان، كو هژمارا وان دبوونه 12 خال، د خالا (9) نههێ دا هاتييه (دانانى مهلا ئيجازه دراوهكان به پێشنوێژ بۆ سۆپا و پۆليس و پێشمهرگه). خالێن ديتر ههمى گرێدايى رهوش و ژيانا خهلكێ كوردستانێ بوون ژ چێكرنا رێكا و جێ بهجێ كرنا ئاشتيێ و ئاڤهدانكرنا كوردستانێ و دروستكرنا مزگهفتێن خرابكرى و ههڕفاندى. قهرهبووكرنا خهلكێ زيان ڤێكهفتين و كهسێن هێشتا نهزڤڕاندينه سهر كارێن وان ههميا بڤهگهڕينن و چاڤخشاندنهكێ د باجا دا بكهن و گهلهك تشتێن ديتر تێدا ههنه(2).
شۆڕشێن کوردی د دیرۆکێ دا گەلەک جاران پشتگیری و پشکداريیا مەلایان وەرگرتیيە. ئەڤە هندەک خالێن گرنگن د دەربارەی پشکداريیا مەلایان د شۆڕشێن کوردی دا:
- رۆلێ ئایینی و جڤاکی:
– مەلا وەک کەسێن خودان زانین و كهسێن رێزدار د ناڤ جڤاکا کوردی دا، کاریگەريیەکا مەزن هەبوویە.
– د بهرێدا مهلايان رۆلێ ناڤبژیڤان د ناڤبەرا خەلکی و سەرکردەیێن شۆڕشێ دا دديت.
- هشیارکرنا نەتەوەیی:
– گەلەک مەلایان د رێکا گۆتارێن ئایینی و دەرسان دا؛ هشیاریيا نەتەوەیی بەلاڤ دکر.
– وان کار دکر، کو مافێن کوردان ب شێوەیەکێ ئیسلامی و شەرعی بسەلمینن.
- پشكداری د شەڕی دا:
– هندەک مەلا راستەوخۆ بەشداری د شەڕی دا دکرن و دبوونە پێشمەرگە.
– وان خهلك هان ددا، کو پشكداریێ د شۆڕشێ دا بکەن.
- پشتگیریا مەعنەوى:
– مەلایان ب رێکا دوعا و ئایەتان؛ روحيیەتا شۆڕشگێران بلند دکر.
– وان حهز و ڤيان ددا مالباتێن شەهیدان و بریندارێن شۆڕشێ.
- رۆلێ دیپلۆماسی:
– هندەک مەلایێن ناسیار وەک نوێنەرێن شۆڕشێ دچوونە دەرڤەی وەلاتى.
– وان هەول ددا پشتگیریيێ ژ وەلاتێن ئیسلامی بۆ دۆزا کوردان وەربگرن.
- پاراستنا ناسنامەیا کوردی:
– مەلایان رۆلەکێ گرنگ د پاراستن و گەشەپێدانا زمان و کەلتۆرێ کوردی دا هەبوو.
– وان ب رێکا مەدرەسەیێن ئایینی پەروەردەیا کوردی و زمانێ كوردى بەردەوامى پێ ددا.
ژ لايێ ئايينى و جڤاكى ڤه دێ رۆناهيێ ئێخينه سهر رۆلێ زانايێن ئايينى (مهلايان) د ناڤ شۆڕشێن كوردى دا، نهمازه شۆڕشا ئهيلولا مهزن ب سهركێشييا بارزانيێ نهمر وهكو نموونه وهربگرين، كو ب راستى پترييا وان رۆلهكێ پێشچاڤ ههبوويه و شيياينه ببنه كهسێن رێبهر و سهركرده د ناڤ شۆڕشێ دا، ژبلى كارێ خۆ يێ مهلاتييێ، گهلهك ژێ بوونه دادوهر و حاكمێن شهرعى يێن شۆڕشێ و ههر ئێك ل وێ دهڤهرا ئهو لێ؛ خزمهت لێ دكر.
رۆلێ ئایینی و جڤاکی:
رۆلێ مهلايان ژ لايێ ئايينى و جڤاكى ڤه، يێ بهرنياسه، كو وهك كهسێن خودان باوهرنامێن زانستى – شهرعى دهاتنه نياسين، رێزهكا تايبهت ل ناڤ جڤاكێ كوردان ههبوويه، لهوا بۆ ههر كارهكێ گرێدايى ب كيشهيێن جڤاكى و ئايينى ڤه، خهلكێ خودان كێشه، ئارێشهيا خۆ دبرنه نك مهلايان و بۆ دهاته چارهسهركرن.
ههروهسا يا ديار بوو مهلا وهكو ناڤبژيڤان، د ناڤ خهلكى و شۆڕشێ دا رۆلێ خۆ دديت و كارهكێ ژ ههژى ئهنجام ددا. ئانكو ب شههرهزايا خۆ دشييان ههردو لايێن خودان كێشه پێك بينن و كێشهيا وان ل دويڤ شهريعهتى چارهسهر بكهن.
– مەلا وەک کەسێن خودان زانین و رێزدار د ناڤ جڤاکا کوردی دا، کاریگەریيەکا مەزن هەبوویە.
– ئهوان گهلهك جاران رۆلێ ناڤبژیڤانيێ د ناڤبەرا خەلکی و سەرکردەیێن شۆڕشێ دا دگێڕا.
ئەڤ خالە دیار دکەن، کو مەلایان رۆلەکێ بەرچاڤ د شۆڕشێن کوردی دا هەبوویە، نە تنێ وەک سەرکردەیێن ئایینی، لێ هەروەسا وەک سەرکردەیێن سیاسی و جڤاکی ژی.
رۆژههلاتناس مارتن ڤان برۆنسهن يێ هولهندى، دبێژيت: «جڤاكێ كوردى ب كهسايهتيێن گرنگ دهێته نياسين، پشتى شيياين ناڤبژيڤانيێ و ناڤهنداتيێ بۆ بێدهنگكرنا كێشهيێن ناڤخۆيى، كو ل ئاستێ چارهسهركرنا وان دهركهڤن، دبێژن كو زانايێن ئايينى (مهلا) و شێخێن رێكێن صۆفياتييێ ئهو پتر د بهرههڤ بوون بۆ ڤان كارێن گرنگ، ژ بهر كو ئهو كهسانێن روحانى نه، بێلايهنن، ل سهر چ عهشيرهتان ناهێنه هژمارتن»(3).
(ئهنجوومهنا سهركردايهتييا شۆڕشێ)، پشتى هاتييه دامهزراندن بۆ برێڤهبرنا ههمى كارێن فهرمى ل دهڤهرێن ئازادكرى، كو دبيته بلندترين دهستههلاتا ياسادانانێ ل كوردستانێ، ل وێ ياسايێ دا، ئهوا ل رۆژا 9 چريا ئێكێ 1964ێ دهركهفتى، ههمى كارێن دهولهتا عيراقێ ل چارچووڤێ سنورێن كوردستانێ برێڤه دبهت، كو ئهنجوومهنا سهركردايهتييا شۆڕشێ ل كوردستانێ دهستههلاتا شهرعى يا ڤێ دهستههلاتێ يه، ئهنجوومهنێ بڕيار دا (5) پێنج ليژنهيان پێك بينيت، ئێك ژ ئهوان ليژنهيان، ليژنا دادوهرى بوو، ب مهرهما رێكخستنا كاروبارێن دادگههان ل ناڤ شۆڕشێ و ئهو كێشهيێن پێدڤى دادگههێ ههين، ئهندامێن وێ ژ ئهڤان كهسان پێكدهات: حهبيب محهمهد كهريم، شێخ صالح، ملازم طاهر، موحسن دزهيى(4).
(مهكتهبا تهنفيزى)، ژ ئهڤان بهشا پێك دهات: مهكتهبا سياسى، مهكتهبا سهربازى، مهكتهبا داد، مهكتهبا دارايى، مهكتهبا كاروبارێن دهرڤه، مهكتهبا ئابۆرى، مهكتهبا ئاسايش و پشكنين، ئو پشكا شێوازێن راگههاندنێ (راديۆ و رۆژنامه).
كارێ مهكتهبا داد د بوارێ دادوهريێ دا، خودان سهربهخۆيى و دهستههلاتهكا بهرفرههـ بوو و ههمى دادگههێن شارستانى يێن ل كوردستانێ سهر ب ڤێ مهكتهبێ ڤه بوون، دادگهها بلند ژى ل ساڵا 1964ێ دامهزراند بوو، كو بلندترين دادگهها سهربازى بوو و سهر ب مهكتهبا داد ڤه بوو(5).
د شۆڕشا ئهيلولێ دا، بارهگايێ دادگهها بلند يا شۆڕشێ ل گوندێ (ناوپردان) بوو، ئهركێ وێ ڤهكولين بوو ل وان بڕيارێن، كو ژ لايێ دادگههێن ناوچهيێن رزگاركرى دهاتنه دهرئێخستن، ل ههر ناوچهيهكا ئازادكرى يا كوردستانێ، ههر بڕيارهك دابايه، ب نڤيسين ئاراستهى دادگهها بلند يا كوردستانێ دكر، ل وێرێ بڕيارا دووماهيێ ل سهر دهاته دان(6).
ژ لايهكێ ديڤه، شۆڕشێ مفا ژ شههرهزاييا كهسايهتييێن ئايينى وهردگرت و كۆمهكا ئهركێن دادوهرى ڕاسپارتنه هژمارهكا مهلايان. چ وهك دادوهرێن شهرعى ل ليژنێن ناڤخۆ يێن دهڤهران، داكو كێشهيێن وهڵاتييان چارهسهر بكهن، ل ناڤ ڤان دادگههان دا ژى، دادگهها شهرعى ل ههر دو ناوچهيێن دهۆك و زاخۆ ههبوو، كو دادوهرێ وێ (مهلا عهلى بهرۆشكى) بوو، دادگهها ناوچا ئامێديێ ژى (مهلا ئهحمهد ئيسلام دوتازايى) بوو(7).
بهرى بهحسى كارێ دادوهريێ ل ناڤ شۆڕشێ بكهين، ئهرێ ئهڤ سيستهمه چهوا ل ناڤ شۆڕشێ هاته جهگير كرن، بۆچى بارزانيێ نهمر ب گرنگى ڤه وهرگرت، ئهرێ بهرى هينگێ ئهڤ شێوازه ههبوويه؟ دێ بزاڤێكهين ل دويڤ هزر و بيرێن خۆ بهرسڤێ بدهين.
سيستهمێ دادوهريێ ل تهكيا بارزان:
ههكه ل ديرۆكا عهشيرهتا بارزان و دهڤهرا بارزان ڤهگهڕين، دێ بينين سيستهمێ دادوهريێ بهرى شۆڕشا ئهيلولێ ههبوو. رهحمهتى مهلا مستهفا بارزانى ديتييه، كو مفايهكێ باش بۆ چارهكرنا ههر ئاريشهيهكا جڤاكى مفا ژێ وهرگرتييه ل دويڤ شهريعهتێ ئيسلامێ، زانايێن وى سهردهمى ئهو ئاريشه چارهسهر دكرن، لهوا ب ديتنا مه، بارزانيێ نهمر ڤيايه وى سيستهمى ڤهگوهێزيته ناڤ شۆڕشێ و ب شێوازێ دادگههان ئاڤا بكهت.بهلێ ئهڤ دادگههه كهنگى ل تهكيا بارزان ههبوون؟
ژبهر نهبوونا دام و دهزگههێن دهستههلاتا دادوهريێ يێن حكومهتا ناوهندى ل دهڤهرا بارزان، بۆ چارهسهركرنا كێشهيێن د ناڤبهرا گوندان، كو جۆرهكێ دادپهروهرييا جڤاكى لێ ههبوويه و سهر ب تهكيا بارزان ڤه بوو.
دادگهها جڤاكى (كۆمهڵايهتى) جۆره رێكخستنهكا دادوهرى يا جڤاكى بوو، ل سهر داب و نهرێتێن جڤاكى يێن كۆمهڵگهها بارزان بوون. وهكو سيتهمهكێ سهربهخۆ و يا خۆيى بۆ بدهستڤه ئينانا دادپهروهرييا جڤاكى هاته بهرههڤكرن. يا ئاشكرايه ژى، كو ههتا نوكه كوردان پێخۆشه ههر كێشهيهكا جڤاكى ههبيت، پتر ب رێيا دابونهريتان و ل شوينا بچنه دادگههان، ل ناڤ خۆ دا چارهسهر بكهن. بۆ ههبوونا ڤان دادگههان ژى، حهزهكا مهزن ل نك شێخێ بارزان ههبوو، بۆ چهسپاندنا دادپهروهرييێ ل ناڤ بارزانييان، لهوا شييان ل ناڤ خۆ كارهكێ وهكى دادگههان دابمهزرينن و كاروبارێن خۆ پێ برێڤه ببهن و دادپهروهرييێ پهيدا بكهن. دادگههێن جڤاكى يێن دهڤهرا بارزان ژى ههر وى سهردهمى چهند پله و پايه بۆ دانابوون، گرنگييا بڕيارێن دادگههێ ژى ل دويڤ پلهيا دادگههێ جياوازى ههبوويه، كو ب ڤى شێوهى بووينه: دادگهها گوندى، دادگهها وهكيل، دادگهها تهكيا بارزان(8).
لقێ ئێكێ: دادگهها گوندى
ژ ئهندامێن جڤاتا گوندى، وهكو ژ سهرۆكێن بنهماڵان، ريهسپيان و موختارێ گوندى پێكدهات.كارێ ئهنجوومهنا گوندى، چارهسهركرنا كێشهيێن د ناڤبهرا خهلكێ گوندى دا بوو ل دويڤ دادگهها جڤاتا گوندى.
لقێ دويێ: دادگهها وهكيل
ئهڤ دادگههه پشكهك بوون ژ دهستههلاتا تهكيا بارزان، ب مهبهستا زوى چارهسهركرنا كێشهيێن خهلكى هاتبوونه دانان، بڕيارێن ڤان جۆره دادگههان ژ لايێ ناڤبژيڤانان ڤه دهردكهفتن، كو نوينهرێ شيخێ بارزان بوو و دگۆتنێ (وهكيل). پهيڤهكا عهرهبييه ب مانا (نوينهر) دهێت.وهكيل كهسێن سهر ب بنهمال و خودان پێگههـ و ب ناڤودهنگ بووينه، دڤيا كهسهكێ پڕ ئهزموون بيت د بياڤێ كێشهيێن جڤاكى دا. يێ شارهزا بيت ل رێسايێن دابونهريتان، كو بشێت وهك ناڤبژيڤان كار بكهت.
لقێ سێيێ: دادگهها تهكيا بارزان
ئهڤ دادگههه ل تهكيا بارزان بوو، ل چارچووڤێ دهستههلاتا برێڤهبرنا دهڤهرا بارزان و ژ لايێ شێخ ئۆسمان بارزانى ڤه دهاته برێڤهبرن. كو ب بڕيارا شێخ ئهحمهد بارزانى هاتبوو دانان بۆ چارهسهركرنا كێشهيان. دادگهها تهكيا بارزان ڤهكولين و دادوهرى دكر دهرههقا تاوانێن مهترسيدار وهك كوشتن و بێ رهوشتيێ (زنايێ). ههروهسا دهربارهى سهرپێچيكرنا بڕيارێن شێخێ بارزان وهك رێزنهگرتن ل سروشتى، پێداچوون و ڤهكولين بۆ دادگهها وهكيلى دكر، ههروهسا چارهسهرييا كێشهيێن سنورى د ناڤبهرا گوندان دا دكر(9).
ئهڤ شێوازێ برێڤهبرنێ، كو شێوازهكێ نوى بوو ل دهڤهرا بارزان ژ لايێ تهكيا بارزان ڤه هاتييه چهسپاندن، ب شێوازێ دادگههان و تێدا كاركرنا كهسێن شارهزا و تايبهتمهند، بارزانيێ نهمر ب فهر ديت كو بڤهگوهێزيته ناڤ دهزگههێن و رێكخستييێن شۆڕشێ.
سهخمهراتى رێكخستن و برێڤهبرنا كاروبارێن دهڤهرێن ئازادكرى يێن باشۆرێ كوردستانێ، ل حوزهيرانا سالا 1963ێ، سهركردايهتييا شۆڕشێ بڕيار دا ب دامهزراندنا (دادگهها بلند يا شۆڕشێ)، پشتى بهرفرههبوونا دهستههلاتا شۆڕشێ و پهيوهنديكرنا هژمارهكا زۆر يا كادرێن شارهزا و خودان شههادهتنامهيێن ئهكاديمى ژ پسپۆرێن ماف و قانوونێ ب رێزێن شۆڕشێ، دادگهها بلند يا شۆڕشێ ل (12ى تهمووزا 1963)ێ ل باژێركێ (ماوهت) دهست ب كارێن خۆ كر. جارا ئێكێ بوو ل مێژوويا بزاڤا رزگاريخوازا كوردى دا دادگهها بلند ههبيت، كو پێكهاتبوو ژ عومهر حهبيب عهبدوللا (1923- 1976)، سهرۆكێ دادگهها ناڤبرى، گهنجهكێ د ژييێ (38) ساليێ دابوو، دهرچوويێ كۆليژا ماف يا زانكۆيا بهغدا بوو. ههروهسا ئهندامێن وێ ژى ههر ئێك ژ موحسن دزهيى، ئهندامێ ئێكێ يێ دادگههێ، دهرچوويێ كۆليژا ماف ل زانكۆيا بهغدا، سالا 1955ێ ل ناڤ بنهمالهكا كوردپهروهر ژ دايك ببوو. ئهمين عهلى جاف، ئهندامێ دويێ يێ دادگههێ بوو. حهسهن سهيد ئهحمهد، ئهندامێ سێيێ بوو(10). كۆمهكا ناڤێن ديتر وهكو فهرمانبهر كار لێ دكر.
سهركردايهتييا شۆڕشێ ژ بۆ چارهسهركرنا كێشه و ئاريشهيێن جڤاكى يێن خهلكى ل پترييا دهڤهرێن ئازادكرى، قازييهك بۆ دانا بوو، كو پێكهاتبوون ژ كهسايهتيێن ئايينى وهك قازى يێن شهرعى ژ وان ژى: مهلا مستهفا هيرانى، مهلا قادرێ سكتانى، مهلا وهيسى گرتكى، مهلا مستهفا داروسهلامى، مهلا عۆسمان ڕۆستى… هتد، ئهو قانوونا دهاته پهيرهو كرن، قانوونهكا تايبهت بوو ب كێشهيێن تاوان، مهدهنى و شهرعى بوو، ئامانجا شۆڕشێ ژ دامهزراندنا دادگههان ب دهستڤهئينانا دادوهرييا جڤاكى بوو، كو قانوون سهروهر بيت و تاوان و كارێن خراب ل دهڤهرێن ئازاد كرى نهمينن(11).
جۆرێن دادگههان ل دهڤهرێن ئازادكرى:
أ- دادگهها مهزنان:
ئهڤ دادگههه ژ سێ دادوهران پێكدهات، ئێك سهرۆك بوو، دويێن ديتر هاريكار بوون. دهستههلاتا پێداچوونا وان بۆ وان بابهتان بوويه، يێن سزايا وان ژ دو سالان پتر با. ئهڤ دادگههه ل ناڤ باژێڕ و باژێڕكێن ل بن دهستههلاتا شۆڕشێ ههبوون دگۆتنێ (دادگهها مهزنان). بۆ نموونه دادوهر حهسهن ل باژێڕكێ گهڵاڵه، دادوهر موحسن دزهيى ل باژێڕكێ ماوهت، ههروهسا سهديق عۆسمان خۆشناو (1947-1999)ێ دادوهرێ شۆڕشێ بوو ل دادگهها مهزنان.
ب- دادگهها تهمييزێ (تێههڵچوون):
مهزنترين دهستههلاتا دادوهرى بوو ل دهڤهرێن ئازادكرى، كارێ پێداچوونا دۆسيێن جۆراوجۆر دكر، دووماهى بڕيار دادگهها تێههلچوونێ ددا، ل ساڵا 1964ێ جهرجيس فهتحوللا سهرۆكێ دادگهها تێههلچوونێ بوو، جێگرێ وى عومهر مستهفا محهمهد ئهمين بوو، دهاته نياسين ب عومهر دهبابه (1923- 1992)، ل ساڵا 1969ێ و ل دويڤ دا دادوهر رهئووف رهشيد دبيته سهرۆكێ دادگهها تێههلچوونێ. ئهڤ دادگههه ژ سێ ئهندامان پێكدهات، ل بابهتێن شهرعى ژ ئهندامهكى پتر پێدا دچوون، كو ژ لايێ سهرۆكێ دادگههێ ڤه دهاتنه دهستنيشانكرن. پهيوهندييهكا راستهوخۆ ل گهل مهكتهبا تهنفيزى ههبوو.
ت- دادگهها شهرعى:
دادگهها شهرعى ژى ههبوو، قازى يێن شهرعى بڕيار ددان، ئهڤ دادگههه ل ژێر سيبهرا پشكا دادگههێ بوو ل مهكتهبا تهنفيزى، ههمى قازى ژ كهسايهتيێن ئايينى يێن جۆراوجۆر بوون، بۆ نموونه (خۆرى پۆلص بێدارى) تايبهت بوو ب كاروبارێن مهسيحييان بۆ وان مهسيحى يێن ل كوردستانێ ئاكنجى. بۆ ئايينێن ديتر ژى، كهسايهتييێن ديتر ههبوون.
ج- دادگههێن بچويك:
ئهڤ دادگههه يا تايبهتمهند بوو ب پێداچوونا وان دۆسيێن، كو سزايا وان ژ ماوهيێ (2) دو سالان پتر نينه. ئێك دادوهر ههبوو، ل گهل چهند فهرمانبهران دى بۆ برێڤهبرنا كاروبارێن دادگههێ.
د- دادگهها سهربازى:
دادگهها سهربازى، ئێك بوويه ژ دادگههێن شۆڕشێ، سهرۆكێ دادگههێ ل ساڵا 1963ێ؛ شێخ صالح بهرزنجى (1911- 1965)ێ بوو، ل ڤێ دادگههێ لێپرسينا قانوونى ل گهل تاوانبارێ سهربازى دكر ل دويڤ بڕگهيا سێ ژ بڕيارێن ليژنا دادوهرى، ل كۆمبوونا رۆژا (10ى چريا ئێكێ 1964)ێ، كو ل دهستوورێ شۆڕشێ هاتبوو دانان، لێپرسين لێ دهاته كرن(12).
چالاكييێن ئهنجوومهنا سهركردايهتييا شۆڕشێ و لڤينێن وێ يێن ناڤخۆيى:
پێكهاتا ئهنجوومهنا سهركردايهتييا شۆڕشێ، تنێ مهبهستا سياسى و لهشكرى ل پێشييا وێ نهبوو، بهلكو ئامانجا سهرهكى رێكخستن و برێڤهبرنا كاروبارێن ئاكنجييان بوو ب شێوهيهكێ باشتر ل سهخمهراتى سهرئێخستنا شۆڕشێ. ژبهر هندێ ل كۆمبوونێن چريا ئێكێ ساڵا 1964ێ يا ئهنجوومهنى دا، كۆمهكا سيستهم و ياسايان دهرئێخستن. لهوا شييان پێنج ويلايهتان دانن(13).
پاشى سهركردايهتييا شۆڕشێ ئهو سيستهم پتر پێشڤه بر و يهكهيێن كارگێرى هاتنه دانان، وهكو قايمقام و رێڤهبهرێن ناحيان، گهلهك ژ وان كهسايهتيێن هاتينه ههلژارتن، مهلا بووينه، كو ل ناڤ شۆڕشێ پێشمهرگه بووينه و كارێ كارگێرى دايێ، وهكو مهلا نهجمهدين يوسفى كره قايمقامێ ئامێديێ، رێڤهبهرێن ناحيا ژى ئهڤ سهيدايه هاتنه دانان: مهلا ساڵح حاجى/ رێڤهبهرێ ناحيا گولييا، مهلا حهيدهر ئهحمهد/ رێڤهبهرێ ناحيا سلێڤانهيان، مهلا ئهحمهد ئيسلام دوتازايى/ رێڤهبهرێ ناحيا كانى ماسێ، د گهل دا ژى گهلهك خودان باوهرنامه يێن ياسايێ ئهو ژى وهكو رێڤهبهر ل هندهك جهێن ديتر هاتنه دانان(14).
دانانا ڤان ليژنه و بڕيارا ئاڤاكرنا دادگههان و دانانا مهلايان، ژ هزرێن بارزانيێ نهمر بووينه، چونكو ههكه ل وى سهردهمى بزڤڕين، نهخاسمه ل گوندان كهسێن خواندهڤان و بهرنياس پتر مهلا بووينه، خواندهڤان گهلهك دكێم بوون، ديسان پترييا مهلايان، ئهندامێن پارتى بوون و وهك كادر ههر ئێك ل دهڤهرا خۆ، رۆلێ خۆ يێ رێكخستنێ دديت. لهوا ژى ببوونه جهێ باوهرييێ و خهلك ژى ل دۆرا كۆم دبوون. ئهڤان خالان وهكر، كو بارزانيێ نهمر ژى پتر رۆلى بدهتێ و ببنه جهێ باوهرييێ.
ل دۆر دادوهرييا بارزانيێ نهمر، سهرۆك مهسعود بارزانى د پهرتووكا خۆ دا دبێژيت: ل رۆژا 2ى گولانا ساڵا 1963ێ، دهمێ بارزانى گههشتييه گوندێ (بناڤيێ) ل دهڤهرا بهروارى باڵا، ئهز ژى د گهل دا بووم، ئهم ل سهر رێكا خۆ بووين و كچهكا تازه و جوان، كو هێشتا ژييێ وێ نهگههشتبوو (29) ساڵان، رێكا مه گرت و كره گرى و ههوار كر: «بارزانى نيشا من بدهن!». بابێ من ب نك وێڤه چوو و پرسيار لێ كر: «شكايهتا ته ل سهر چييه؟»
كچێ گۆتى: «بابێ من ل پێش ژنهكا دى، ئهزا ب شوى دايمه پيرهمێرهكى 70 ساڵى، من ژى دڤێت تو من ژ وێ دانه شوييێ رزگار بكهى». پاشى دهركهفت ئهوێ كچێ پهيوهندييا حهزژێكرنێ يا ل گهل كوڕهكێ ههڤژييێ خۆ ههى، لهوا بارزانى فهرمان دا بابێ وێ گازى بكهن نسحهت لێكرن و گۆتێ: «ئهڤ كارێ ته بهروڤاژييا شهرعييه و ياسا ژى رێكێ نادهته ڤى جۆرێ زۆلمێ».
چارهسهركرنا وێ كێشهيێ ئێخسته بهر دهستێ (مهلا عهبدولباقى)(15)، كو دۆستهكێ خۆشتڤى يێ وى بوو. بۆ هندێ ئێكلا بكهت، د ئهنجامدا پيرهمێرى داخازا هندهك پارا كر ژبهر ههڵوهشاندنا گرێبهستا ههڤژينييا خۆ و كچك ژى رازى بوو.
پاشى كچێ شوى ب وى كوڕى كر، كو وێ بۆ خۆ ههلبژارت بوو(16).
ل رۆژا 12ى تيرمهها ساڵا 1963ێ دادگهها بلند يا شۆڕشێ پێكئينا، ههروهسا پشتى پێكئينانا ئهنجوومهنا سهركردايهتيا شۆڕشێ ل چريا ئێكێ ساڵا 1964ێ، گرنگييهكا مهزن دا كاروبارێن دادوهرى و ل سهخمهراتى رێكخستنا كاروبارێن دادوهرى و دادگههان ل دهڤهرێن ئازادكرى ليژنا دادبينى پێكئينا.
ليژنه ل رۆژا 10ى چريا ئێكێ 1964ێ كۆمبوونهك گرێدا و تێدا دانوستاندن دهربارهى كاروبارێن دادوهرى كرن، كو پهيوهندى ب شۆڕشێ و دادگههان ڤه ههبن. ڤێ ليژنێ بڕيارا رێكخستنا كاروبارێن دادوهرى ل كوردستانێ دا و ههمى ئهو پێكهاته و دادگههـ و ليژنهيێن بهرى هينگێ هاتينه دانان بهێنه ههلوهشاندن. بڕيار ژى هاتبوو دان، كو ژ لايێ هێزا لهشكرى ڤه نابيت دهستتێوهردان د كاروبارێن دادوهرى دا بهێته كرن(17).
لێژنێ بڕيار دا دادگهها شارستانى (مهدهنى) و دادگهها سهربازى ژێكجودا بكهت، ههروهسا دادگههـ ل كوردستانێ ببنه سێ پله، ب ڤى رهنگى:
أ- دادگهها ئێك دادوهر.
ب- دادگهها مهزنان.
ت- دادگهها پێداچوونێ.
دادگههـ ل ناڤ شۆڕشێ، بلندترين دهستههلاتا دادوهرى بوو، ب كێمى ژ سێ ئهندامان پێك دهات، كو ژ لايێ مهكتهبا تهنفيزى ڤه كانديد دكرن. دهمێ ههبوونا دۆسيهكا شهرعى، دڤيا ئهندامهكێ شارهزا ل كاروبارێن شهرعى بۆ هاتبا زێدهكرن، ژ لايێ سهرۆكێ دادگهها پێداچوونێ ڤه دهاته دهست نيشانكرن و راستهوخۆ سهر ب مهكتهبا تهنفيزى ڤه بوو.
ههروهسا چهند دادگههێن شهرعى ژى ههبوون ژ لايێ دادوهرێن شهرعى ڤه دهاتنه ب ڕێڤهبرن و تايبهت بوون ب دۆسيێن شهرعى و سهر ب بهشێ دادوهرى ڤه بوون و ههمى دادوهر ژى زهلامێن ئايينى مهلا بوون(18).
پشتى 11ى ئادارێ ل ساڵا 1970ێ، بارزانيێ نهمر ئێكهتييا زانايێن ئايينى ل كوردستانێ دامهزراند.ژ بهر هندێ داخواز ژ (محهمهد مهلا قادر، فارس باوه و عهلى ههژار) كر، كو ههڤكاريێ و رێككهفتنێ ل گهل زانايێن وهكى: (مهلا عهلى مفتى، مهلا تهلحه سهعد، مهلا قادر سكتانى، مهلا سهعيد وهيسى، مهلا محهمهد خانى و مهلا حهمدى عهبدولمهجيد سهلهفى) بكهن، ل رۆژا 21/10/1970ێ كۆنگرهيهك هاته گرێدان ژ بۆ ڕاگههاندنا ئێكهتيێ، نێزيكى 400 كهسايهتيێن ئايينى ل مزگهفتا گهلاله بهرههڤى كۆنگرهى بوون(19).
د شۆڕشا ئهيلۆلا مهزن دا، بارزانى كۆمهكا قازييان ژ پێشمهرگهى دامهزراندن وهكو: (مهلا مستهفا هيراتى، مهلا قادر سكتانى، مهلا وهيسى رۆستى و هندهكێن ديتر)، ههروهسا د دهمهكى دا مهلا محهمهد باڵيسانى قازى يێ شۆڕشێ بوو و ئهندامێ جڤاتا سهركردايهتييا شۆڕشا ئهيلۆلێ بوو(20).
ژبهر نهبوونا دام و دهزگههێن حكومى يێن گرێدايى ب بارێ شارستانى و كاروبارێن ههڤژينيێ (ژنخواستن و مارهكرن)، چ ل دهڤهرا بارزان يان پترييا گوندێن كوردستانێ، ل گهل ڤێ چهندێ پێگههێ (مهلا)يێن گوندا يێ كاريگهر بوو ل دام و دهزگههێن حكومى ژبهر هندێ ب ديتنا خهلكێ گوندا (مهلا) نوينهراتييا ئايينى دكر، كو كارتێكرن ههبوويه ل سهر بيروباوهرێن گوندييان دهربارهى نهريتێن ئايينى(21).
ههروهسا د ژيانا كوردهوارى دا، مزگهفتێ رۆلهكێ بهرچاڤ د پێگههاندن و رهوشهنبيركرنا تاكێ كورد دا ههبوويه ب تايبهتى چينا مهلايان، كو هێڤێنێ چاندنا ههستا نهتهوايهتى بوون ل دهڤ خهلكى و لايهنهكێ هاريكار بوون ل گهل سهركردهيێن سياسى بۆ هاندانا خهلكێ كوردستانێ ژ بۆ ڤيان و خزمهتكرنا وهلاتى. ژبلى، كو مزگهفت جهێ پهڕستنا خودێ يه، گهلهك جاران وهكى خواندنگهههكا بهركهفتى و گهلهك كهسانێن زانا و چهلهنگ ژێ دهركهفتى نه؛ چونكى رێژهيهكا زۆر ژ سهركردهيێن سياسى و شۆڕشڤانێن وى سهردهمى، شێخ و مهلا بوون، ژێدهرێ ههره سهرهكى يێ زانينا وان مزگهفت بوو(22).
سهرۆك مهسعود بارزانى د پهرتووكا خۆ دا (بارزانى و بزووتنهوهى رزگاريخوازى كورد)، بهرگێ سێيێ- پشكا دويێ، ل دۆر شۆڕشێ و زانايێن ئايينى، چهند روهنكرنهك داينه سهر رۆلێ وان ل بهرى شۆڕشێ و ل سهردهمێ شۆڕشێ. ل دۆر رۆلێ مهلايان د شۆڕشێ دا دبێژيت: «شۆڕشێ و بارزانى وهرچهرخانهك ل ژيانا وان زهلامێن ئايينى دا پهيدا كر، ژبلى رزگاركرنا وان ژ بندهستيێ و ئێخسيرييا ئاغا و دهڤڕاستێ گوندى، هۆيێن ژيانهكا سهربلندى بۆ دابين دكر، ئێخستنه خزمهتكرنا مللهتى و كۆمكرن بۆ خزمهتكرنا پرسا نيشتمانى ب رێيا هشياركرنا وهلاتييان و هاندانا وان بۆ دويڤكهفتنا وان رهوشتێن بلند، كو ئايينێ پاقژ بۆ وان دهست نيشانكرين و هاندانا لاوان بۆ چوونا ناڤ رێزێن شۆڕشێ. بهرامبهر ڤێ ژى، شۆڕشێ مفا ژ لێهاتى و زيرهكييا ڤان زهلامێن ئايينى وهرگرت و كار و پيشهيێ دادوهريێ ب زۆرى پێ داكرن كرنه قازى يێن شهرعى ل سهركردايهتيێن ناڤخۆ دا بۆ نههێلان و چارهسهركرنا ناكۆكيێن د ناڤبهرا وهلاتييان دا، كو پيڤه مژويل ببن»(23).
ههروهسا ل سهردهمێ ژيارا گوندان، دام و دهزگههێن ميرى ل دهڤهرێن كوردستانێ د كێم بوون، لهوما ئاريشهيێن جڤاكى د كومهڵگهها كوردهوارى دا گهلهك جاران دبوونه ئهگهرێ دلمانێ و برينداركرنا ههستێن ئێك و دو، ههتا هندهك جاران دگههشته ڕادهيێ خويندارييێ و كوشتنێ. ئهڤه و گهلهك هۆكارێن دى بوونه ئهگهر، كو سهركردهيێن كوردان ل وى دهمى هزر د دانانا چهند دادوهرهكێن شهرعى ل دهڤهرێن جودا جودا يێن باشۆرێ كوردستانێ بكهن.. ژ بهر زيرهكييا زانايێن ئايينى، ئهو وهكى بهربژێرێن ئيكێ بۆ ڤێ مهرهمێ هاتنه دهستنيشانكرن(24).
ژبير نهكهين، سهركردهيێن گهلهك شۆڕشێن كوردى؛ شێخ و مهلا بوون، وهكى (شێخ مهحموودێ حهفيد، شيخ عوبهيدوللاهێ نههرى، شێخ عهبدولسهلامێ بارزانى، شێخ ئهحمهدێ بارزانى، مهلا مستهفايێ بارزانى، شێخ سهعيدێ پيران، سهيد رهزايێ دهرسيمى و گهلهكێن ديتر. د پڕانييا شۆڕشێن كوردى دا، مهلا د ناڤ خهمخوور و پارێزڤانێن وهلاتى دا بوون، ئهو وهكى سهركرده و خهلكێ شۆڕشڤان د سهنگهرێن پێشيێ دا بوون، د ناڤ نهخۆشيێن خهلكى دا جهێ صهبر و ئاراميێ بوون، لهوما ئهو ببوونه جهێ باوهرى و چاڤلێكرنێ ژ لايێ خهلكى ڤه، گهلهك ژ كادرێن شۆڕشا ئهيلولا مهزن و گولانا پێشكهفتنخواز، مهلا بوون، وهكى (مهلا حهمدى سهلهفى، مهلا مهحموود دێرشهوى، مهلا ساڵح بالقۆسى، مهلا ئيبراهيم چێى و مهلا رهمهزان/ كو دگۆتنێ بهحهشتى) و گهلهكێن ديتر. ئهوان ب ڕيكا ئايينى خهلك بۆ ناڤ رێزێن پێشمهرگهى هانددا، بۆ گهلێ كورد ديار كر، كو ئهوا ل گهل وان دهێته كرن زۆلم و زۆردارييه و بهڕهڤانيكرن ژ ئاخا وهلاتى ئهركهكێ پيرۆزه(25).
ههروهسا د شۆڕشا ئهيلولێ دا، بڕيار هاتبوو دان، كو گهلهك پويتهى بدهنه كاروبارێن قانوونى ئهو ژى ب ڕێيا دانان و بهێزكرنا دادگههێن شۆڕشێ و دانانا كادران ژ فهرمانبهران د ڤى بياڤى دا، كو مفاى وهربگرن ژ شيانێن زانايێن ئايينى و خودان باوهرنامێن ئهكاديمى د بياڤێ قانوونێ دا. كارێن قهزايى ب وان سپارتن و وهكو قازى يێن شهرعى و قانوونى ل سهركردايهتييێن ناڤخۆيى هاتنه دانان داكو كارێ وان تنێ چارهكرنا كێشه و دۆزێن خهلكى بيت و برێڤهبرنا كارێن ژيانا وان يا جڤاكى و ئابوورى(26).
هندهك ژ دادوهر و قازى يێن شۆڕشێ
سهيدا مهلا نهجمهدين يوسڤى د پهرتووكا خۆ دا دبێژيت: ب بڕيارا سهركردايهتيێ و پشتى هندهك دانوستاندنهكێن سهركردايهتييا پارتى و لهشكرى هاتينه كرن؛ بڕيار هاته دان، كو ليژنێن چارهسهركرنا ئاريشهيان ل دهڤهرێن ئازادكرى بهێنه دروست كرن، ژ بۆ ديتن و پێداچوونێ ل گازنده و سكاڵايێن وهلاتييان و چارهكرنا ئاريشهيێن وان ههر ئێكى ل دهڤهرا وى، وان ليژنا دهست ب كارێ خۆ كر و ل گوندان گهڕيان بۆ چارهكرنا وان گازنده و سكاڵايێن وهلاتييان ب گوهدارييا وان و ل دويڤ بهڵگهنامه و شاحدحالان و دكيۆمێنتێن بهردهست، بڕيارێن ليژنا ل دويڤ شهريعهتێ ئيسلامێ و قانوونێن ههين دهركهفتن، د گهل دا ئهو بڕيار بگونجن ل گهل رهوشت و تيتالێن ل ههر دهڤهرهكێ ههين ل دويڤ پلان و راستى و پێدڤیيێن بهرژهوهندييا گشتى و لێپرسينا كهسێن خهمسار ههكه يا پێدڤى بوو(27)، ههر وى دهمى مهلا نهجمهدين ببوو قايمقامێ ئامێديێ و بهرپرسێ ليژنا ئاميديێ يا پارتى بوو، مهلا ئهحمهد ئيسلام دوتازايى يێ نێروهيى ببوو رێڤهبهرێ ناحيا كانى ماسێ، مهلا ساڵح حاجى سلێڤانهيى ببوو رێڤهبهرێ ناحيا باتيفا و مهلا حهيدهر ئهحمهد رێڤهبهرێ ناحيا عاصى (رزگارى) بوو(28).
ل دهڤهرا باڵهكايهتى، ل ساڵێن 1974 و 1975ێ، هێزا باڵهك ههبوو، ژ چهند بهشان پێكدهات، ئێك ژ ئهوان بهشان بهشێ دادگههێ بوو. ل دهستپێكێ (حاكم حهسهن پشدهرى) سهرپهرستێ دادگههێ بوو، ل ساڵا 1974ێ (حاكم سهعيد يهعقووبى) و (حاكم حسێن خۆشناو) بوونه هاريكارێن حاكم حهسهن پشدهرى و (مامۆستا مهلا قادر سكتانى) بوو قازييێ گهلاله، (مامۆستا مهلا وهيس) بوو قازييێ دوڵا ڕۆستێ ژ لايێ شهرعى ڤه، ل گهل حاكمان ب ههڤكارييا شههرهزايێن دابونهريتێن جڤاكێ كوردهوارى، چارهسهرييا كێشهيان دكر و بڕيارێن گونجايى يێن كێشهيێن خويندارييێ و زهڤييا و خێزاندارييێ ددان و دبوونه ئهگهرێ ئاشتبوونا خودانێن كێشهيان(29).
ژێدهر و پهراوێز:
* ئهڤ ڤهكولينه پشكهكه ژ ڤهكولينهكا بهرفرههـ ل دۆر رۆلێ زانايێن ئايينى د شۆڕشێن كوردى دا.
* ل رۆژا 9/10/2024ێ د كۆنفرانسهكى كو ژ لايێ رێڤهبهريا ئهوقافا دهۆكێ ڤه هاتبوو رێكخستن، ئهڤ بابهته دا هاته پێشكێشكرن.
- گۆڤارى برايهتى، وتاره بهنرخهكهى بارزانى له كۆنگرهى مهلاكانى كوردستان، گۆڤارى (برايهتى)، ژماره (6) ساڵى (1)، خولى دووهم، سهرهتاى تشرينى يهكهمى 1970، ل3.
- گۆڤارى برايهتى، بڕيار و ڕاسپێرييهكانى كۆنگرهى يهكهمى مهلاكانى كوردستان، گۆڤارى (برايهتى، ژماره (7) ساڵى (1)، خولى دووهم، ناوهڕاستى تشرينى يهكهمى 1970، ل34.
- محمد عامر دێرشهوى، البنية الدينية – السياسية في كوردستان خلال مرحلة قيادة البارزاني للحركة القومية الكردية، أربيل- 2016، ص31.
- پ. د. شێرزاد زكريا محمد، ئهنجوومهنى سهركردايهتى شۆڕەشى ئهيلوول له كوردستان- عيراق، توێژينهوهيهكى مێژوويى سياسى گشتى، وهرگێڕان له عهرهبيهوه: ههندرێن شێرزاد، دهۆك – 2021، ل70-71.
- پ. د. شێرزاد زكريا محمد، ئهنجوومهنى سهركردايهتى شۆڕەشى ئهيلوول له كوردستان- عيراق، توێژينهوهيهكى مێژوويى سياسى گشتى، وهرگێڕان له عهرهبيهوه: ههندرێن شێرزاد، دهۆك – 2021، ل74.
- ڕێباز دلاوهر عومهر، پێگهى باڵهكايهتى له شۆڕشى ئهيلولدا، دهۆك- 2021، ل108.
- پ. د. شێرزاد زكريا محمد، ئهنجوومهنى سهركردايهتى شۆڕەشى ئهيلوول له كوردستان- عيراق، توێژينهوهيهكى مێژوويى سياسى گشتى، وهرگێڕان له عهرهبيهوه: ههندرێن شێرزاد، دهۆك – 2021، ل198.
- د. حبيب مصطفى ابراهيم، ڕۆڵى ڕێساكانى داب و نهريت له ژيانى بارزانييهكان- توێژينهوهيهكى ئهنتڕۆپۆڵۆژياى ياسايى و مێژووى ياساييه، ههولێر- 2020، ل303- 304.
- د. حبيب مصطفى ابراهيم، ڕۆڵى ڕێساكانى داب و نهريت له ژيانى بارزانييهكان- توێژينهوهيهكى ئهنتڕۆپۆڵۆژياى ياسايى و مێژووى ياساييه، ههولێر- 2020، ل.305- 312.
- عهلى ڕەسول عومهر (عهلى چيايى)، ناوچه ئازادكراوهكانى باشوورى كوردستان (1961- 1970)، ههولێر- 2024، ل99-100.
- ههمان ژێدهر، ل101.
- ههمان ژێدهر، ل106- 108.
- پ. د. شێرزاد زكريا محمد، ئهنجوومهنى سهركردايهتى شۆڕەشى ئهيلوول له كوردستان- عيراق، توێژينهوهيهكى مێژوويى سياسى گشتى، وهرگێڕان له عهرهبيهوه: ههندرێن شێرزاد، دهۆك – 2021، ل140.
- ژێدهرێ بهرێ، ل145.
- مهلا عهبدولباقى دۆستهكێ نيزيكى بارزانى بوو. خهلكێ رۆژههلاتێ كوردستانێ بوو.
- مسعود البارزاني، البارزاني والحركة التحررية الكردية، الجزء الثالث، پورة أيلول 1961- 1975، ص93. (ب زمانێ عهرهبى). يان: مومتاز حهيدهرى، د. كوردستان موكريانى، د. دلێر ئيسماعيل حهقى شاوهيس، كۆنگرهى يادهوهريى سهد ساڵهى بارزانيى نهمر، بابهتى/ كهلهپوور و رێبازى بارزانيى نهمر له تيۆرى و پراكتيكدا، ههولێر- 2003، ل408.
- پ. د. شێرزاد زكريا محمد، ئهنجوومهنى سهركردايهتى شۆڕەشى ئهيلوول له كوردستان- عيراق، توێژينهوهيهكى مێژوويى سياسى گشتى، وهرگێڕان له عهرهبيهوه: ههندرێن شێرزاد، دهۆك – 2021، ل195.
- پ. د. شێرزاد زكريا محمد، ئهنجوومهنى سهركردايهتى شۆڕەشى ئهيلوول له كوردستان- عيراق، توێژينهوهيهكى مێژوويى سياسى گشتى، وهرگێڕان له عهرهبيهوه: ههندرێن شێرزاد، دهۆك – 2021، ل196.
- د. عرفات، ص64 .
- د. عرفات، ص64.
- د. حبيب مصطفى ابراهيم، ڕۆڵى ڕێساكانى داب و نهريت له ژيانى بارزانييهكان- توێژينهوهيهكى ئهنتڕۆپۆڵۆژياى ياسايى و مێژووى ياساييه، ههولێر- 2020، ل232.
- ههوار چێى، مهلا ئيبراهيم چێى زانايێ ئايينى و خهباتكهرێ نهتهوهيى، دهۆك- 2017، ل49.
- مسعود بارزنى، بارزانى و بزووتنهوهى رزگاريخوازى كورد، بهرگى سێيهم/ بهشى دووهم، 1961- 1975، شۆرشى ئهيلوول، ههولێر- 2020، ل226.
- ههوار چێى، مهلا ئيبراهيم چێى زانايێ ئايينى و خهباتكهرێ نهتهوهيى، دهۆك- 2017، ل94.
- ههمان ژێدهر، ل86.
- د. عبدالحميد علي سعيد البرزنجي، دور ثورة أيلول 1961- 1975 في حركة التغير الاجتماعي، أربيل- 2007، ص192.
- نجم الدين اليوسفي، ص142.يان: نهجمهدين يوسفى، شۆرهشا ئهيلوولێ- ديتن و بۆچوون، وهرگێڕان ژ عهرهبيێ: مصلح حهمزه، دهۆك- 2021، ل94.
- نجم الدين، ژێدهرێ بهرێ، ص171- 172.
29. عهبدوڵا رحمان مهلازاده، شێوهى پێكهاتهى سهربازى شۆڕشى ئهيلولى مهزن- كورته باشێكه لهسهر پێكهاتهى عهسكهرى لهشكرى شۆڕشگێڕى كوردستان له ساڵى 1965تا ساڵى 1975، دهۆك – 2021، ل49.