گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
ئیبراهیم گوربوز / سەرۆکێ لێژنەیا بلند یا وەقفا بێشکچی ل ئستەمبۆلێ
ژ تركی بۆ كوردی: ئە‌لیف گوین
كورتى:
ئه‌مێ د ڤێ گۆتارێ دە ل سه‌ر چاپامه‌نیێ راوه‌ستن. ژ ده‌ستپێكێ هه‌یا ئیرۆ چاپه‌مه‌نی د پێڤاژۆیه‌كا چاوا ده ده‌رباس بوویه؟ ده‌ما كو مه ل پێڤاژۆیا چاپه‌مه‌نیێ دنهێرن، دڤێ ئەم ژ دیرۆكا چاپه‌مه‌نییا كوردی ژ یا به‌رێ هه‌یا ئیرۆ مێزه بكن. ژ بۆ كو ئەم رۆلا چاپه‌مه‌نی و وه‌شانێ د تێكۆشینا رزگارییا نه‌ته‌وی ده باش فام بكن، ئەمێ ل سه‌ر پۆلیتیكایێن زمانێ كوردی، چاپه‌مه‌نییا كوردی و كوردان ژی راوه‌ستن.
په‌یڤێن سه‌ره‌كه: زمان، رۆژنامه‌گه‌ری، رۆژنامه‌گه‌رییا كوردی.
ده‌ستپێك
رۆژنامه‌یێن پێشین د سه‌دسالا 17ان ده ل ئە‌ورۆپایێ ده‌ركه‌تن. د سه‌دسالا 18ان ده هه‌ژمارا وه‌لاتێن كو رۆژنامه ده‌ردخن زێده دبه و د سه‌دسالا 19ان ده رۆژنامه‌گه‌ری پێش دكه‌ڤه و به‌ر ب سازی بوونه ڤه دچه. رۆژنامه و نامه‌یێن نووچه‌یان ئێن كو ژ سه‌دسالا 14ان ڤر ڤه تێنه بكارانین رۆژنامه‌یێن پێشینن.
هه‌روه‌ها رۆژنامه‌یا كوردستانێ یه‌كه‌مین رۆژنامه‌یا كوردی یه كو ب زمانێ كوردی وه‌شانا خوه دكر. ژ به‌ر ڤێ یه‌كێ چاپه‌مه‌نییا كورد ب ڤێ رۆژنامه ده‌ست پێ كر. رۆژنامه‌یا كوردستان د ناڤبه‌را سالێن 1898 – 1902ان ده؛ ده‌ست ب وه‌شانا خوه كر. رۆژنامه‌یا كوردستان وه‌كه گاڤا یه‌كه‌م ئا چاپه‌مه‌نییا كورد هات قه‌بوولكرن. رۆژنامه‌یا هه‌ری درێژ ریا ته‌زه (1930- 2022) بوو.
ریا ته‌زه، كو د سالا 1930ی ده ل یێرێڤانێ ب سێ ئەرمه‌نیێن كو ب كوردی باش دزانبوون، كو ژ ئالیێ پارتییا كۆمونیست ڤه هاتبوون وه‌زیفه‌دار كرن، ده‌ست ب وه‌شانێ كر. ریا ته‌زه، د سالا 1937ان ده ده‌ما كو زمان، چاند و موزیكا كوردان قه‌ده‌خه بوو، هاته گرتن. ریا ته‌زه كو د سالا 1955ان ده دیسا ده‌ست ب وه‌شانا خوه كر، وه‌ك ته‌كانه رۆژنامه‌یا كوردی یا كو د سه‌رده‌ما یه‌كیتییا سۆڤیه‌تێ ده ده‌ردكه‌ت، ده‌رباسی دیرۆكێ بوو. رۆژنامه‌یا كو یه‌ك ژ ئورگانێن ڕاگەهاندنێ یێن پارتییا كۆمونیست بوو، نه ته‌نێ ل ئە‌رمه‌نستانێ، لێ ل سه‌رانسه‌رى یه‌كیتییا سۆڤیه‌تێ ژی دهات به‌لاڤكرن. رۆژنامه‌یا كو ژ 4 رووپه‌لان پێك دهات و هه‌تا سالا 1994ان هه‌ر هه‌فته دو جاران دهات وه‌شاندن، د سالا 2022ان ده ژ به‌ر سه‌ده‌مێن ئابۆری نه‌چار ما هات گرتن. رۆژنامه‌یا ریا ته‌زه كو هه‌یامه‌كێ تیپێن كیریلی و د سالێن خوه یێن داوی ده ژی تیپێن لاتینی بكارانی، د ناڤ رۆژنامه‌یێن كوردی ده رۆژنامه‌یا كو ته‌مه‌نێ وێ ئا هه‌ری درێژ بوو.
دیرۆكا رۆژنامه‌گه‌رییا كوردی
1 ـ كوردستان (1898)
رۆژنامه‌یا كوردستان یه‌كه‌مین رۆژنامه‌یا كوردی یه كو ب تركی و كوردی ده‌ردكه‌ت. هه‌ژمارا یه‌كه‌م ئا رۆژنامه‌یێ د 22ێ نیسانا 1898ان ده ل قاهیره‌یا مسرێ ژ ئالیێ میقداد مەدحەت به‌درخان ڤه كو یه‌ك ژ كوڕێن به‌درخان به‌گى یه، ده‌ست ب وه‌شانا خوه كر. رۆژنامه‌یا 4 رووپه‌لی ژ سالا 1898 هه‌تا 1902 ب گشتی 31 هه‌ژمار ده‌ركه‌تییه. هه‌ژمارێن 1 هه‌تا 23 هه‌ر پازده‌هـ هه‌فته جاره‌كێ و هه‌ژمارێن 24 هه‌تا 31 مه‌هانه ده‌ردكه‌تن. هه‌ژمارێن 1-5 ل قاهیره‌یێ ژ ئالیێ میقداد مەدحەت به‌درخان ڤه هاتنه چاپكرن. پشتی كو میقداد مەدحەت به‌درخان ژ به‌ر نه‌خوه‌شیا سینگێ وه‌فات كر، برایێ وی عەبدولڕەحمان به‌درخان بوو به‌رپرسیار و هه‌ژمارێن 6-19ان ل جنێڤ، 20-23 ل لەندەنێ، 24-29 ل فۆلكه‌ستۆنێ و 30-31 ل جنێڤ هاتن چاپكرن. ئیرۆ 22ێ نیسانێ ده‌ما كو هه‌ژمارا یه‌كه‌م ئا رۆژنامه‌یێ ده‌ركه‌ت، وه‌كه «رۆژا رۆژنامه‌گه‌رییا كوردستانێ» تێ پیرۆزكرن(1) .
2 ـ رۆژنامه‌یا كورد تەعاوون و ته‌رەقی (1908)
رۆژنامه‌یا كورد تەعاوون و ته‌رەقی كو ئورگانا وه‌شانا جه‌معیه‌تا تەعاوون و ته‌رەقی یا كوردە كو د 19ێ ئیلۆنا 1908ان ده هات دامه‌زراندن، د 9ێ مژدارا 1908ان ده ل سته‌نبۆلێ ده‌ست ب وه‌شانا خوه كر. خوه‌دیێ تاویز، ده‌رهێنه‌ر و نڤیسكارێ رۆژنامه‌یێ م. تۆفیق ژ سلێمانیێ یه و سه‌رنڤیسكار ئە‌حمه‌د جه‌میل ژی ژ ئامه‌دێ یه، کورد تەعاوون و ته‌رەقی غەزه‌ته‌سى، غەزەتەیا تەعاوون و ته‌رەقی كورمانجان، ئانكو رۆژنامه‌یا ئالیكاری و پێشكه‌تنا كورد، ئورگانا كۆمه‌له‌یا ئالیكاری و پێشكه‌تنا كورد بوو. رۆژنامه‌یه‌كه عولی، زانستی، رامیاری، وێژه‌یی و جڤاكی بوو(2).
3 ـ شرق ڤە كوردستان (1908)
رۆژنامه‌یا شرق ڤە كوردستان د سالا 1908ان ده ده‌ست ب وه‌شانا خوه كر. هه‌موو گوتارێن رۆژنامه‌یا 4 رووپه‌لی كو هه‌فتێ دو جاران ل سته‌نبۆلێ ده‌ردكه‌ت، ب تركی و كوردی ب حه‌رفێن عەره‌بی دهاتن وه‌شاندن. هه‌ژمارا هه‌ژمارێن رۆژنامه‌یێ كو نه دیارن، ب گرانی ل سه‌ر ره‌وشا شەرقێ، كورد و بۆسنا و هه‌رسه‌ك گۆتار دهاتن نڤیساندن(3).
4 ـ كوردستان (1908)
پشتی مۆنارشیا دویه‌مین (مه‌شروتیه‌ت)، د سالا 1908ان ده ل سته‌نبۆلێ ده‌ست ب وه‌شانا خوه كر. نه مینا رۆژنامه‌یا كوردستانێ یه، ته‌نێ رۆژنامه‌یه‌كه دنە، كو ب هه‌مان شێوه‌یی یه. د ده‌مێن پێش ده ب ڤی ناڤی گه‌له‌ك رۆژنامه و كۆڤار هاتن وه‌شاندن. تێ زانین كو كۆڤار و رۆژنامه‌یێن ب ڤی ناڤی د هه‌یامێن پاشه‌رۆژێ ده ل ئیران، به‌یرووت، ئازه‌ربایجان و تركیێ هاتنه وه‌شاندن. سوره‌ییا به‌درخان كو ژ مالباتا به‌درخانیانە، پشتی كو ژ گرتیگه‌هێ ده‌ركه‌ت؛ ده‌ست ب وه‌شانا ڤێ رۆژنامه‌یێ كر. ئەڤ رۆژنامه‌یا كو ته‌مه‌نێ وێ نێزیكی ساله‌كێ بوو، د 13ێ نیسانا 1909ان ده هات گرتن(4).
5 ـ په‌یمان (1909)
رۆژنامه‌یا كو وه‌شانا وێ هه‌ر هه‌فته بوو، هه‌ر رۆژا دوشه‌مێ دهات وه‌شاندن. به‌رپرسیارێ رۆژنامه‌یێ كو میركاتب زاده شوكرو خوه‌دیێ ئیمتیازێ و مدوورێ كارێن نڤیسان ژی ئە. باكی بوو. رۆژنامه‌یا كو ل چاپخانه‌یا پارێزگه‌ها دیاربه‌كرێ كو چاپخانه‌یا ده‌وله‌تێ یه ده‌ردكه‌ڤه، وه‌ك یه‌كه‌مین رۆژنامه‌یا تایبه‌ت ئا كو ل دیاربه‌كرێ ده‌ركه‌تییه، تێ زانین. په‌یمان كو خوه‌دی ناڤه‌رۆكه‌كه پڕزمانی یه، نووچه و گوتارێن ب زمانێن ئەرمهنی، سوریانی، ئەره‌بی و كوردی جهـ دگرت و جارنان ژی رووپه‌لێن تایبه‌ت ب ڤان زمانان دهاتن چێكرن(5).
6 ـ امد سه‌ڤدا (1909)
خوه‌دیێ رۆژنامه‌یا كو ئالی ئە‌میری ده‌ردخه، مەحمه‌ت شكر دیاربه‌كر یه. ل سه‌ر به‌رگێ ئامیدی سه‌ڤدا ئەڤ تشت هاتییه نڤیساندن: «هه‌ر پانزده رۆژان جاره‌كێ تێ چاپكرن. رۆژنامه‌یه‌كه زانستی، جڤاكی و ئەده‌بی یه»(6).
7 ـ ژین (1918)
رۆژنامه‌یا ژینێ د سالا 1918ان ده ل سته‌نبۆلێ هاتییه چاپكرن. حەمزە موکسى كو یه‌ك ژ دامه‌زرینه‌رێن جه‌میه‌تا ته‌عالی یا كوردە، ده‌رهێنه‌رییا 20 هه‌ژمارێن پێشین و مه‌مدوح سه‌لیم به‌گ ژی یێن 5 هه‌ژمارێن داوی كرنه. د رووپه‌لا یه‌كه‌م ئا رۆژنامه‌یێ ده وها هاتییه نڤیسین: «رۆژنامه‌یا هه‌فته‌یی ل سه‌ر دین، وێژه، و ئابۆریێ دئاخڤه، كۆڤاره‌كه تركی-كوردی یه. رۆژنامه ب سیسته‌ما ئابۆنه‌تیێ تێ به‌لاڤكرن. ل سه‌ر هاتییه نڤیساندن كو ئابۆنه‌تییا سالانه 130 قوروشە. وه‌ك ل ژۆر ژی هات گۆتن، د ناڤبه‌را سالێن 1918-1919ان ده كۆڤاره‌كه كوردی ب هه‌مان ناڤی ده‌ركه‌تییه. به‌رپرسیار و رێڤه‌بەرێ داوی یێ ڤێ كۆڤارێ مه‌مدوح سه‌لیمە»(7).
8 ـ گازى
ئه‌كره‌م جه‌میل پاشا د بیرانینێن خوه ده دیار دكه كو رۆژنامه‌یا گازی د سالا 1919ان ده ژ ئالیێ جه‌معیه‌تا كوردستانێ ڤه ده‌ست ب وه‌شانێ كرییه(8).
9 ـ بانگی كوردستان (1922)
د 2ێ ته‌باخا 1922ان ده ل باژارێ سلێمانیێ هه‌ر هه‌فته ده‌ست ب وه‌شانێ كر. رۆژنامه‌یا كو تاویز و سه‌رنڤیسه‌رێ وێ میر لیوا مسته‌فا پاشا یامۆلكی یه، رووپه‌لێن وێ ب تركی و فارسی و ب كوردی ژی هه‌نه. ئە‌دیتۆرێ تركی: ره‌فیق حلمی، و ره‌داكسیۆنا فارسی عە‌لی كه‌مال و م. نووری بوو. هه‌ما د بنێ لۆگۆیا رۆژنامه‌یێ ده هه‌ڤۆكا «زانیستێن هه‌فته‌یێ، زانستێن جڤاكی، رۆژنامه‌یا وێژه‌یی یه. رۆژنامه‌یا كو ل سه‌ر چاپخانه‌یا دارولسلام یا بەغدایێ دهات وه‌شاندن، ل كه‌ركووك و هه‌ولێرێ هات به‌لاڤكرن(9). خوه‌دیێ ئیمتیازێ یا رۆژنامه‌یێ میر لیوا مسته‌فا د هه‌ژمارا یه‌كه‌م ده ئارمانجا رۆژنامه‌یێ وها راڤه دكه: «ئه‌ڤ رۆژنامه ژ بۆ هه‌موو كوردانە. ئەوە كو كوردێن مێرخاس شیار ببن و وان ب باڤ و كالان بدن زانین. كورد ژ هه‌ر تشتی بێپارن، هایا وان ژ دنیایێ تونه. سه‌ده‌ما ڤێ ژی نه‌زانینە. نها نه ده‌ما چه‌ك و شه‌ڕە. ده‌م ده‌ما لم و په‌روه‌ردەیێ یه. ئە‌ی كوردنۆ، وه‌رن ل بانگی كوردستان گوهداری بكن. بانگی كوردستان ژ بۆ رۆنیكرنا وه‌لات و زارۆكێن وه یه»(10).
10 ـ رۆژی كورد (1913)
یه‌كه‌مین وه‌شانا په‌ریۆدیك ب ناڤێ رۆژی كورد كو ب هه‌ولدانا ئەندامێن كۆمه‌له‌یا خوه‌ند‌كارێن كورد هێڤی ده‌ركه‌تبوو، د 6ێ خه‌زیرانا 1913ان ده ل سته‌نبۆلێ ده‌ست ب وه‌شانا خوه كر و چار هه‌ژمار ده‌ركه‌ت. هه‌ر هه‌ژمارا كۆڤارێ كو مه‌هێ جاره‌كێ ده‌ردكه‌ت، ژ 32 رووپه‌لان پێك تێ(11) .
11 ـ رۆژنامه‌یا یه‌كبوونێ (1913)
ل گۆر زانیارییان كۆڤارا یه‌كبوون ژ ئالیێ هێڤی ڤه ب كوردی و تركی ته‌نێ چه‌ند هه‌ژمار ل سته‌نبۆلێ ده‌ردكه‌ت.
12 ـ هه‌تاوی كورد (1913)
كۆڤارا هه‌تاوی كورد كو د سالێن 1913-1914ان ده، ئانکۆ به‌ریا شەڕێ جیهانێ یێ یه‌كه‌م، ل سته‌نبۆلێ ده‌ردكه‌ت، د رۆناكبیرییا كوردان ده جهه‌كی وێ یی گرینگ هه‌یه. كۆڤارا كو ب گشتی 10 هه‌ژمار هات وه‌شاندن، پشتی كو شەڕ ده‌ركه‌ت راوه‌ستیا.
13 ـ ریا ته‌زه
رۆژنامه‌یا رێیا ته‌زه د دیرۆكا رۆژنامه‌گه‌ریا كوردی ده، وه‌ك یه‌كه‌مین و دۆمدارترین رۆژنامه‌یا كوردی تێ حه‌سباندن كو د سالا 1930ان ده ل ئێرێڤانێ ب تیپێن لاتینی ده‌ست ب وه‌شانێ كرییه. رێیا ته‌زه (1930) و رادیۆیا ره‌وانێ (1955) كو د سه‌دسالا 20ان ده وه‌ك دو برجێن چاندا كوردی تێن حه‌سباندن، ژ بۆ هه‌موو كوردان بوونه جهێ دلخوه‌شیه‌كه مه‌زن و سه‌مبۆلا خوه‌باوه‌ریێ. ب سالانە كو كوردان بێریا ڤان وه‌شانێن كوردی یێن كو ل ئێرێڤانێ ده‌ست ب وه‌شانا خوه كربوون. وه‌كه چانده‌كه مه‌ترسیدار، چاندا كوردی ب ڤی ئاوایی ل ئێرێڤانێ مال و ستارگه‌هه‌كه بچووك دیتییه. مه‌رڤ ب دله‌كی رحه‌ت دكاره ببێژه كو ئێریڤان د نیڤێ پێشین ئێ سه‌دسالا 20ان ده بوویه پایته‌ختا چاندا كوردان. لێ د داوییا نیڤێ دویه‌م ئێ هه‌مان سه‌دسالێ ده، ئەڤ ده‌ستهلاتدارییا بچووك ئا كوردان ب هلوه‌شینا یه‌كیتیا سۆڤیه‌تێ ب گرانی داوی دبه(12) .
پۆلیتیكایێن ل سه‌ر كوردان، زمانێ كوردی و چاپامه‌نییا كوردی
د ته‌كۆشینا نه‌ته‌وه‌یه‌كێ ده ژ بۆ هه‌بوونا نه‌ته‌وی دو هێز پێویستن. یه‌ك ژ وان هێزا گه‌ل ئا چه‌كدارە، یا دن ژی تێكۆشینا زانست، هونه‌ر، چاند، چاپه‌مه‌نی و وه‌شانێ یه. ب گرینگی داین و خوه‌دی ده‌ركه‌تنا ل سه‌ر لێكۆلینێن زمان، هونه‌ر، چاند و وێژه‌یێ كو ژ هێمانێن هه‌ری بنگه‌هین ئێن ئاڤاكرنا نه‌ته‌وه‌یی نه. هه‌روه‌ها ئەڤ یه‌ك ژی ئیرۆ پێكانە. ژ ڤان یا یه‌كه‌مین زمانە. گه‌ر زمان هه‌به دێ راستیێن دن په‌یدا ببن. ژ بۆ كو ئەم وه‌كی نه‌ته‌و زندی بمینن، دڤێ ئەم ستوونێن چاند، هونه‌ر و زانستێ، ب تایبه‌تی ژی ژ زمان ره چێكن. چاوا كو ئاڤاهی بێ ستوون و تیرێژ نكاره بژی، مله‌ت ژی بێیی ستوونێن زمان، چاند، هونه‌ر و زانستێ نكاره بژی. ژ بۆ زندی كرنا نه‌ته‌و و رۆنیكرنا جڤاكێ، ژ بۆ به‌لاڤكرنا زمان، دیرۆك، هونه‌ر، چاند و لێكۆلینێن زانستی پێویستە. ب ڤی ئاوایی خه‌باتێن چاپه‌مه‌نی و وه‌شانێ وێ پێش بكه‌ڤن. د جڤاكێن شارستانی ده چاپه‌مه‌نی و وه‌شان ژ بلی سازیێن قانووندانین، دادوه‌ری هێزا چاره‌مین تێ دیتن. ئەم دكارن بێژن كو وه‌شانێن چاپه‌مه‌نی د وارێ زه‌ختا ڕایا گشتی ده؛ جار جاران د رێزا یه‌كه‌م ده جهـ دگرن. هێزا چاره‌م، چاپه‌مه‌نی، د وارێ په‌روه‌رده‌كرن، رێڤه‌برن و سه‌فه‌ربه‌ركرنا جڤاكێ ده گه‌له‌كی گرینگە.
د ته‌كۆشینا نه‌ته‌وی ده؛ فه‌ردێن نه‌ته‌وا پێشی زمانێ خوه، پشت ڕه چاند و هونه‌را خوه پێشڤه دخن. ب ڤان قادان ڤه سازیێن گرێدایی ئاڤا دكن. پشتی ڤان لێكۆلینان هشمه‌ندییا نه‌ته‌وه‌یی چێدبه. هشمه‌ندییا نه‌ته‌وی د ناڤا جڤاكێ ده هشمه‌ندییا دیرۆكی و جڤاكی ژی پێش ڤه دخه. د ئەنجامێ ده نه‌ته‌و ڕادبن ده‌ست ب تێكۆشینا نه‌ته‌وه‌یی دكن. ژ بۆ به‌لاڤكرنا تێكۆشینا نه‌ته‌وی د ناڤ جڤاكێ ده، هه‌وجه‌داری ب خه‌باتێن چاپه‌مه‌نی و وه‌شانێ هه‌یه. گه‌ر لێكۆلینێن زمان، هونه‌ر، چاند و دیرۆكێ د جڤاكێ ده ده‌رنه‌كه‌ڤه، نه ممكوون ئە كو د جڤاكێ ده هشمه‌ندیه‌كه نه‌ته‌وی بێ ئافراندن. ژ بۆ كو زمان، هونه‌ر، ئەده‌بیات و هشمه‌ندییا دیرۆكی د ناڤ جڤاكێ ده به‌لاڤ ببه پێویستی ب رۆژنامه، كۆڤار و خه‌باتێن وه‌شانگه‌ریێ هه‌یه.
دو میناكان بدم، یا یه‌كه‌مین د ده‌ما دامه‌زراندنا كۆمارا تركیێ ده یه‌ك ژ وان خه‌باتێن سه‌ره‌كه ژ ڤان ئوده‌یێن وه‌رگه‌ران، چاپه‌مه‌نی و وه‌شانێن تركان و سازیا زمانێ تركی یا كو ژ بۆ پێشخستنا زمانێ تركی هاتییه ئاڤاكرن. سازییا دیرۆكا ترك ئا كو ژ بۆ ئافراندنا هشمه‌ندییا دیرۆكی هاتییه ئاڤاكرن. مالێن گه‌ل (هالك ئە‌ڤله‌ر)، ئوجاخێن تركان (تورك ئوجاكلار) و زانینگه‌هێن تركان ژی ژ بۆ ئاسیمیلاسیۆنێ، نژاد پەڕه‌ستیێ و تونه‌كرنا نه‌ته‌وێن دن ئەڤ سازی هاتنه ئاڤاكرن. سیسته‌ما سیاسی یا تركیه‌یێ ژ تونه‌بوونێ، زمانه‌ك و نه‌ته‌وه‌یه‌ك ئافراند. ب سایا ڤان سازیان مله‌تێ ترك و زمانێ تركی ئا ب تیپێن لاتینی هاته ئافراندن. هه‌تا وێده‌تر ژی چوون و ب ملیۆنان كورد، كرن ترك. به‌شا هه‌ری مه‌زن ئا كوردستانێ ب خوه ڤه گرێددن و كۆلۆنی كرن.
نموونه‌یا دویه‌مین ژی ئیسرائیلە. ره‌وشه‌نبیرێن ئیسرائیلی پێشی فێری خوه‌ندن و نڤیساندنا عیبرانییا بوون. وێ ده‌مێ زمانێ عیبرانی زمانه‌كی مری بوو. مله‌تێن خوه یێن كو ل چارالیێ جیهانێ به‌لاڤبوویی ل ئیسرائیلێ كۆم كرن، سازیێن مه‌دیایی، زانستی، هونه‌ری و چاندی ئاڤا كرن، یه‌كیتی و ئازادییا خوه یا نه‌ته‌وی ژ نوو ڤه ب ده‌ست خستن. وه‌كه كو ئەم ژ ڤڕ ژی دبینن، مفته‌یا رۆناكبیری و نه‌ته‌وه‌بوونێ، گەهاندنا زانستێ، هونه‌رێ و نرخێن چاندی یێن كو ب زمانێ نه‌ته‌وه‌یێ تێنه هلبه‌راندن ب چاپه‌مه‌نی و وه‌شانا جڤاكی ڤەیه.
ئه‌م دكارن بێژن كو كۆلۆنیالیستێن ترك، عەره‌ب و فارس ژ كوردان زێده‌تر د ڤێ مه‌سه‌له‌یێ ده هشیارن. ئمپاراتۆریا ئوسمانی پۆلیتیكایا ناڤه‌ندیبوونێ مه‌شاند و میرێن كوردان ئێن ل باكۆر، رۆژهلات، باشۆر و رۆژئاڤایێ كوردستانێ ب سرگوونێ تاسفییه كرن. ئارمانجا ڤێ ئوپه‌راسیۆنێ ئەوە كو كوردان بێ سه‌ری و بێ رۆناكبیر بهێلن. ب راستی د سه‌دسالا 19ان ده ب ده‌هان میر و رۆناكبیرێن كوردێن وه‌ك به‌درخانی، میر موحەمه‌د ره‌واندوزی، شێخ عوبه‌یدوڵڵاهێ نه‌هری، خان مەحموود، ئە‌ڤدال خان ژ ئالیێ مووشیر ئۆسمان پاشا ڤه، كو به‌رپرسێ ویلایه‌تا كوردستانێ یا ئیمپاراتۆریا ئوسمانی بوو، سرگوونی سته‌نبۆلێ و گه‌له‌ك ده‌ڤه‌رێن ئیمپاراتۆریێ كرن. ئارمانج د ڤێ سه‌رده‌مێ ده ئەو ئە كو جڤاكا كورد بێ سه‌ری و بێ رۆناكبیر بهێلن. ل دژی زمانێ كوردی هینا ت فكره‌كه جه‌زاكرنێ نینه. لێ به‌لێ ل هه‌مبه‌ری چاندا كوردی نه‌ره‌هه‌تییه‌ك هه‌یه. وه‌كه میناك ئێریش و شه‌وتاندنا پرتووكخانه‌یا شه‌ره‌فخان ئا ل بتلیسێ و پرتووكخانه‌یا كه‌شیشخانه‌یا مۆر گابره‌ل د دیرۆكێ ده تێ زانین. د هه‌ردو پرتووكخانه‌یان ده ب هه‌زاران به‌رهه‌م هاتن شه‌وتاندن و ئاڤێتن چه‌مێن دیجله و فوراتێ. هشمه‌ندییا د ڤێ سه‌رده‌مێ ده ژی ئەوە كو كوردان بێ رێبه‌ر و بێ رۆناكبیر بهێلن. ژ به‌ر ڤێ سه‌ده‌مێ، ناڤدارێن كوردان، میر و رۆناكبیر هه‌ر تم هاتن سرگوونكرن. دیسا د ڤێ سه‌رده‌مێ ده، د سالا 1907ان ده، داخوازا شێخ عەبدووسسه‌لام بارزانی یا مه‌شرو، كو ژ ناڤدارێن كورد شێخ مه‌حموود به‌رزه‌نجی، سمكۆیێ شكاكی، نوونه‌رێن جه‌معیه‌تا كورد تەعالی و جه‌معیه‌تا هێڤی و شێخ نوور موحەممه‌د بریفكانی، ژ بۆ زمانێ كوردی ببه زمانێ په‌روه‌ردەیێ د جڤینه‌كێ ده كو ل گوندێ بریفكانێ ل دار خستبوون، نڤیسه‌كه كو ب هه‌ڤ ڕه ل سه‌ر قه‌بوولكربوون وه‌ك نامه‌یه‌ك ژ سولتانێ ئۆسمانی ڕه شاندن. ئەڤ نامه‌یا وان وه‌ك سه‌رهلدانه‌كێ هات دیتن و شێخ عەبدووسسه‌لام بارزانی ل مووسلێ ژ ئالیێ والی سوله‌یمان نەزیف ڤه هات سێدارەدان كرن. وه‌كه كو تێ دیتن، ده‌وله‌تا ئۆسمانی پێشكه‌تنا زمان و چاندا كوردان ل هه‌مبه‌ری خوه وه‌كه ته‌هدید و سه‌رهلدانه‌كێ ددیت. هه‌مان مانتق د سه‌رده‌ما ئیتتیهات و ته‌راككی ده ژی هه‌ر چوو زێده‌تر بوو و ب ئاوایی دۆماندن.
د سالا 1911ان ده كۆنگره‌یا ڤەشارتی یا پارتییا ئیتحاد ته‌رەقی یا ل سه‌لانیكێ ژی پڕ گرنگە. د ڤێ جڤینێ ده د ده‌ربارێ پێشه‌رۆژا ئەرمهنی، رۆم، ئاسۆری و كوردان ده بڕیارێن ژیانی دان. ئەم دكارن بڕیارێن هاتنه ستاندن وها رێز بكن:
– دڤێ نفووسا ئەرمهنی وه‌ره هەڕ‌فاندن (پووچ كرن).
– دڤێ رۆم بێن كۆچبه‌ر كرن. ملكێن هه‌موو كه‌سێن نه‌مسلمان دڤێ بێن ترككرن، یانی ببه ملكێ ده‌وله‌تا ترك.
– دڤێ كورد ئاسیمیله ببن. یێن ل به‌ر خوه ددن دڤێ بێن تونه‌كرن.
– دڤێ ئە‌له‌وی سوننی ببن. یانی دڤێ ئەم وان بكن مسلمان.
كۆمیته‌یا ئیتحاد و ته‌رەقیێ كو ژ ده‌ریایا ئادریاتیك هه‌تا ئۆقیانووسا هندی ئیمپاراتۆریه‌ك دیزاین كر، لێ ته‌نێ ترك لێ دژین، د سالا 1915ان ده ژی سرگوونكرنا ئە‌رمه‌نیان پێك ئانین. و ملیۆنه‌ك و نیڤ ئەرمهنی ژی ب سرگوونێ هاتن قركرن. د هه‌مان سه‌رده‌مێ ده سرگوونیا رۆمان ئا مه‌زن كه‌ته پراتیكێ. و زێده‌تری 300 هه‌زار رۆم سرگوونی یۆنانیستانێ كرن. ل ور تراژه‌دییه‌كه مه‌زن چێبوو.
پاشێ، ناڤه‌ندا فه‌رماندارییا كۆمیته‌یا ئیتحاد و ته‌رەقی، سرگوونكرنا مه‌زن ئا كوردان كو د بن كۆردیناسیۆنا تەلعت پاشا و ب تەعلیمات و ته‌لەگرافێن تەلعەت پاشا د سالا 1916ان ده هاتبوو ئۆرگانیزه‌كرن، ڤێ پرۆژه‌یا خوه ژی خستن پراتیكێ. د قه‌یدێن فه‌رمی ده 800 هه‌زار كورد و ب قاسی كو ئەم ژ چاڤكانیێن نه فه‌رمی فام دكن، ملیۆنه‌ك و 200 هه‌زار كورد ژ كوردستانێ سرگوونی ئاناتۆلیا رۆژاڤا و ناڤین بوون. نیڤێ كه‌سێن كو د ڤێ سرگوونێ ده كه‌تن رێ، ژ برچیبوونێ و نه‌خوه‌شیێ مرن. د ناڤ كه‌سێن ساخمایی ده، ئەو وه‌ك مالباتێن فه‌ردی، وه‌كی مۆریكێن تزبیهان د ناڤ تركێن ل ئاناتۆلیا رۆژئاڤا و ناڤین ده هاتن به‌لاڤكرن. ئارمانجا كۆمیته‌یا ئیتحاد و ته‌رەقی ئەو بوو كو ب ئاسیمیله‌كرنا كوردان د ناڤ تركان ده كوردان سرگوون بكه و وان بكن ترك.
ئه‌م دكارن سه‌رده‌ما كه‌مالیستان وه‌كه خالا داوی یا ڤان پۆلیتیكایێن ئاسیمیلاسیۆنێ سیسته‌ماتیزێ كرن و پێكانینێن وێ هه‌ری دژوار ب ناڤ كرن. د سه‌رده‌ما كو مستەفا كه‌مال سه‌رۆككۆمار بوو و عسمه‌ت ئینۆنو سه‌رۆكوه‌زیر بوو، «گووته‌ش دل ته‌ۆرس» و پۆلیتیكایێن ئاسیمیلاسیۆنێ و هه‌موو پلانێن ب بالداری د بورۆ و لابۆراتوووارێن تایبه‌ت ده ب رێیا زانینگه‌هێن تركان، چاپه‌مه‌نییا ترك، ره‌وشه‌نبیرێن ترك، ئۆده‌یێن ترك و ناڤه‌ندێن په‌روه‌رده‌یا گه‌ل ئاماده‌كرن. ئەو د جیهانێ ده سه‌رده‌مه‌ك كێمدیتی ئا ئەنده‌زیارییا جڤاكی یه. ژ سالێن 1920ان و ڤڕ ڤه ده‌وله‌تا كه‌مالیست گه‌له‌ك قانوون و رێزكنامه‌یێن تاكڕ سكوون كانونو، مه‌جبور سكان كانونو، شارك سلاهات پلان كانونو، تونجه‌ل كانونو، ته‌ڤەد ته‌درسات كانونو، ئڵه‌ر كانونو، ئوموم مووفه‌تتشلكله‌ر كانونو ده‌رخستن و ته‌تبیق كرن. ئەم دكارن یێن سه‌ره‌كه ب ڤی ئاوایی رێز بكن:
- YBO (دبستانێن نڤستنێ یێن هه‌رێمی). ل باكورێ كوردستانێ، ژ بۆ زارۆكان وارگه‌هـ بوون. ب سه‌د هه‌زار زارۆكێن كورد ژ دبستانا سه‌ره‌تایی هه‌تا زانینگه‌هێ ل ڤان وارگه‌هان دمان. هه‌روه‌ها ل دبستانێ، ل ده‌رسان، ل كوچه، ل باژار و گوندان ب كوردی ئاخافتن هات قه‌ده‌خه‌كرن. YBOیان مینا كارگه‌هێن ئاسیمیلاسیۆنێ یێن كۆلۆنیال دخه‌بتین. زارۆكێن كو ژ گوندان یه‌ك ب یه‌ك ژ ئالیێ میسیۆنه‌رێن په‌روه‌رده‌یا ترك ئێن مینا ساداكا ئاڤار(13)ڤه دهاتن كۆمكرن، ب گۆتنا وان مه‌ده‌نی دكرن و هه‌روه‌ها هه‌ر یه‌ك ژ وان بوون كادرۆیێن ئیدیۆلۆژیا كه‌مالیست. د ڤان دبستانان ده ب سه‌د هه‌زاران زارۆكێن كوردان هاتن ترككرن.
- چێكرنا رێیان ژی كو ژ بۆ شارستانیێ پێویستە، ڤه‌گوهه‌ڕییه ئاموورا پۆلیتیكایێن ئاسیمیلاسیۆنە. جارنان رێ ژ بۆ ئەوله‌هیێ دهاتن چێكرن و بكارانین، جارنان ژ بۆ كو گرسه ژ جیهه‌ك تایبه‌تی ده‌رخینن.
- ئه‌ردهه‌ژێ ژ خوه ڕە كرن هنجه‌ت، كورد هاتن سرگوونكرن.
- په‌رگالا په‌روه‌رده‌یا تركان ژی ب شكلێ كارگه‌هێن ئاسیمیلاسیۆنێ كار دكر. ل هه‌موو دبستانێن گرێدایی په‌روه‌رده‌یا ملی، تركیتی هات بلندكرن، كوردایه‌تی هات ڕووره‌شكرن. د هه‌موو به‌رنامه‌یێن په‌روه‌رده‌یێ یێن ته‌ڤگه‌را سیاسی (pkk)ێ دا كو خوه كورد ب ناڤ دكه، كادرۆیێن سیاسی یێن كو كوردن، تم و تم د بن ناڤێ خوه ره‌خنه‌كرنێ ده هه‌قاره‌تێ ل خوه دكن و ب هه‌مان ئاوایی كوردایه‌تی تێ شه‌رمه‌زاركرن. تشتا بالكێش ئەڤە كو ده‌ما كو د سیسته‌ما په‌روه‌رده‌یا تركان ده تركبوون تێ بلندكرن و كوردایه‌تی تێ شه‌رمه‌زاركرن، د په‌رگالا په‌روه‌رده‌یا «كوردی» ده ژی د بن ناڤێ خوه ره‌خنه‌كرنێ ده كوردایه‌تی تێ شه‌رمه‌زاركرن.
- كه‌سێن كو ب كوردی دئاخڤین ژ ده‌وله‌تا ترك ڤه دهاتن جه‌زاكرن.
- ب ته‌شویقكرنا زه‌واجا جوانێن كورد و ترك هه‌ول هات داین كو پۆلیتیكایا ئاسیمیلاسیۆنێ پێك وه‌ره. د سالێن 1930ی ده ژ بۆ ته‌شویقكرنا زه‌واجا ترك-كوردان مال و زه‌ڤی، هه‌تا ده‌بارا ساله‌كێ ژی بێ په‌ره دهات داین.
- د دبستانان ده شاخێن پاقژی و پرتووكخانه‌یێ ژ بۆ راپۆركرنا كوردی ئاخێڤان هاتن ئاڤاكرن. گه‌له‌ك سه‌پانێن ب ڤی ره‌نگی یێن كو ئەم نكارن بناڤ بكن، ب ئاوایه‌كی سیسته‌ماتیك هاتنه كرن. سیاسه‌تا كو ئەڤ 100 ساڵن تێ مه‌شاندن، د ڤێ چارچۆڤه‌یێ ده هێ ژی تێ مه‌شاندن.
د ڤان هه‌ر سێ به‌شێن دیرۆكی ده ژ بۆ كو كورد بێ سه‌رۆك و بێ ره‌وشه‌نبیر، بێ ناسنامه بهێلن، ب هه‌زاران پلان و پرۆژه خستن پراتیكێ. كۆلۆنیالیستێن ئە‌ره‌ب و فارس هه‌مان ئۆپه‌راسیۆن ب هه‌مان ره‌نگی پێك ئانین. وه‌كه میناك صەدام حوسێن مامۆسته‌یێ ب ناڤێ (دلشاد مه‌ریوانى) ب هنجه‌تا كو ب ئالفابه‌یا لاتینی ده‌رس دایێ ژ بۆ ڤێ یه‌كێ هاتییه سێدارە كرن. د ڤڕ ده ئارمانج ئەوە كو د ناڤ كوردان ده یه‌كتییا ئالفابه‌یێ ئاسته‌نگ بكن. ب راستی كه‌مالیستان هه‌رفێن ئەره‌بی راكرن و ده‌رباسی ئالفابه‌یا لاتینی كرن، ژ بۆ كو یه‌كتییا زمان و ئەده‌بیاتا كوردی د ناڤبه‌را پارچه‌یێن دن ئێن باكۆرێ كوردستانێ ده بشكینن، ژ به‌ر كو دخوه‌ستن یه‌كتییا كوردان ژی بشكینن. ئەڤ پلانا كو ژ ئالیێ چار ده‌وله‌تێن كۆلۆنیالیست ڤه هاتیه عورگانیزه‌كرن، ئیرۆ رێ ل به‌ر دیالۆگه‌كه ساخله‌م د ناڤبه‌را ره‌وشه‌نبیرێن كوردێن باكۆر و به‌شێن دن ئێن كوردستانێ ده دگره. دڤێ ئەڤ پلانا مێتنگه‌ریێ ژ ئالیێ رێڤه‌به‌ری و پارتیێن سیاسی یێن كورد ڤه وه‌ره نرخاندن.
ئه‌نجام
ژ بۆ كو مله‌تێ كورد د ناڤ مالباتا مله‌تێن جیهانێ ده ببه خوه‌دی جهه‌كی وه‌كهه‌ڤ و ئازاد، دڤێ خه‌باتا خوه د چاپه‌مه‌نی و وه‌شانێن كوردی ده به‌رفره‌هتر بكه دا كو بكاره هشمه‌ندییا دیرۆك، جڤاك و نه‌ته‌وه‌یێ بگهینه دوورترین قونجكێن كوردستانێ. ئیرۆ باشۆرێ كوردستانێ د ڤی واری ده رۆله‌كه پێشه‌نگ دلیزه. ته‌له‌ڤزیۆنێن رووداو و كوردستان24 و گه‌له‌ك كۆڤار و به‌لاڤۆك د ستانداردێن جیهانێ ده نه. ئەڤ سه‌ربلندی یه، شانازی یه. لێ ئەڤ ئۆرگانیزاسیۆنێن وه‌شانێ، چاپه‌مه‌نی و ته‌له‌ڤزیۆنان د گهاندنا هشمه‌ندییا نه‌ته‌وه‌یی یا كورد ده ژ هه‌موو شانه‌یێن جڤاكێ ره پڕ كێمن. وه‌زیفه‌یا چاپه‌مه‌نی و وه‌شانێ هه‌یه كو هشمه‌ندییا نه‌ته‌وه‌یی پێش بخن. ژ به‌ر كو كورد هێ نه خوه‌دیێ ده‌وله‌ته‌كێ نه، پڕ پێدڤى هشمه‌ندییا نه‌ته‌وه‌یی نه. هێزا هه‌ری مه‌زن ئا ل هه‌مبه‌ری ڤێ یه‌كێ چاپه‌مه‌نی و سازی و ده‌زگه‌هێن وه‌شانێ كوردی نه.
د داویێ دخوازم ببێژم كو كۆڤارا مه‌تین د هه‌یاما وه‌شانا خوه یا نوو ده، ژ دل سلاڤێن خوه ژ وه ره دشینم. ژ كۆڤارا مه‌تینێ ره ته‌مه‌نه‌كی درێژ و سه‌ركه‌تنێ دخوازم. سلاڤ و سه‌ركه‌فتن ژ رێڤه‌بر و خه‌باتكارێن كۆڤارێ ره كو كه‌دا وان د كۆڤارێ ده هه‌یه.
فەرۆز:
1- Zeynel Zeynel Abidin Kızılyaprak, Hasan Kaya, Şerif Beyaz, Zana Farqini, İstanbul Kürt Enstitüsü, 1900›den 2000›e Kürtler – Kronolojik Albüm, Özgür Bakış Milenyum Armağanı, İstanbul, Ocak 2000, r. 12.
2 – Malmisanij, Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti ve Gazetesi, 1998, r, 192.
3 -Malmisanij, Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti ve Gazetesi, 1998, r, 65.
4- Fetullah Kaya, Osmanlı Döneminde Kürt Basını, Yüksek Lisans Tezi, 2008, r, 52.
5 – Mehmet Mercan, Anadoluda Gazetecilik ve Diyarbakır Basını, Güneydoğu Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, Diyarakır, 1998, s.4
6 – Malmisanij&Mahmud Levendî, Li Kürdistana Bakur û Tirkiyê Rojnamegeriya Kürdi (1908 – 1992) (K. Irak ve Türkiyede Kürt Basını 1908-1992), Öz-Ge Yayınları, Ankara, 1992, s.24
7- Rohat Alakom, Eski İtanbul Kürtleri (1453-1925), Avesta Yayınları, İstanbul, 1998, r, 108-109.
8 – Fetullah Kaya, Osmanlı Döneminde Kürt Basını, Yüksek Lisans Tezi, 2008 r, 55.
9 – Cemal Haznedar, Bangî Kurdistan, Bir Dergisi, hj.1, Diyarbekîr, 2005, r. 68.
10 – Haznedar, r. 79.
11- A.Meretowar,C.Amedi, S. Azad Aslan, Roji Kürd (Kovara Cemiyeta Hêvi “Hevi Cemiyeti Dergisi”), War Yayınları, İstanbul, 2002, s.14-15.
12 – Rohat Alakom, Kürt Gazeteciliğinde Bir Köşe Taşı: Rêya Teze (1930-2022). Kürt Araştırmaları Dergisi, 2022-09-07.
١٣ـ عەییشا صدیقا ئاوار مامۆستایەكا تركە. ئەو ل سالا 1901ێ ل جیهانگێرا ئستەنبولێ ژ دایك بوویە. دەمێ وێ ل دەڤەرێن عەلەزیز، دێرسم و چەولیكێ مامۆستایەتی دكر، ئەو ب كومكرنا زارۆكێن كورد ژ گوندان و ترك كرنا وان دهاتە نیاسین! ئاوار وەك مامۆستایەك، شیا ب رێكا هزرێ ئەركێ ترك كرنا (یێن) دی یا ژ دەرڤەی ترك بوونێ یان ژی ب كێمی ب پەروەردەیی یا وان ب ڤەگۆهێزیت.
