گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
مەجيد ئیبراهيم خەليل
ھزرمەند و فەیلەسۆفێ ئنگلیزی جۆن لۆک John Locke ل ناڤەراستا چەرخێ ھەڤدێ دیار بوویە، وەکو پێشەنگ د رەوتێ ئەزموونی یا فەلسەفێ دا، ل سەردەمێ سەروەرییا رەوتێ ئاقلی دا یێ کۆمەکا فەیلەسۆفێن مەزن بەری وی ئاشکرا کری، کو ئەزموون ب ژێدەرێ ئێکانە یێ زانینێ ھەژمارتی. ناڤێ جۆن لۆک ل گەل ناڤێ ھندەک فەیلەسۆفێن دی دھێتە گرێدان یێن سەردەمێ رەوشەنگەرییێ ل ئەورۆپا دروستکری، کو ئەو ئێک ژ مەزنە ھزرمەندێن رەوشەنگەرییێ یە ل ئەورۆپا، ھەروەسا ب ھزرا خوە رێک ل بەر پێشکەفتنێن چارەنڤیسساز د دیرۆکا جڤاکێ مرۆڤان دا ڤەکرییە.
د زنجیرەیەکا پێشکێشکری یا گەلەک کورت دا پرتووکەک ب ناڤێ «جۆن لۆک» ھاتە بەلاڤکرن کو «جۆن دن، John Donne» مامۆستایێ تیورا سیاسی ل زانکۆیا کامبریدج نڤیسیە. «جۆن دن» گەلەک پرتووک ھەنە ژ وانا « ھزرا سیاسی یا جۆن لۆک» و «تیورا سیاسەتا رۆژئاڤا ژبۆ رووبرووبوونا پاشەرۆژێ» و « دیرۆکا تیورا سیاسی».
د پێشگۆتنێ دا نڤیسەری ئاشکرا کرییە کو جۆن لۆک گرنگی دایە دو پرسیارێن گرنگ ئەو ژی: دێ چاوا مرۆڤ دشێت ھەموو تشتەکی زانیت، ھەروەسا ئەو چ شێوێ ژیانێ کو پێدڤییە مرۆڤ بزاڤان بکەت بژیت. جۆن لۆک وزەیا ھزرا د بیست سالێن دوماھییێ ژ ژیانا خوە بۆ بەرسڤدانێ ل سەر پرسیارا ئێکێ تەرخان کربوون، ئەو دێ چاوا مرۆڤ گەھیتە زانینێ. ناکۆکییەکا مەزن د ناڤبەرا فەیلەسۆفان دا ھەیە ل دۆر بەرسڤا وی؛ ھندەک وەکو بەرسڤەکا شاش دبینن، ھندەک ژی بەرسڤێ ب زەلال دبینن. لێ ل دۆر وی شێوێ ژیانێ کو مرۆڤ بزاڤان بکەت بژیت ل گۆرەی بۆچوونا نڤیسەری یا لاواز بوویە، ھەتا ھدەک فەیلەسۆف وێ پرسیارێ ب پرسیارەکا فەلسەفی ناھەژمێرن.
ژیانا جۆن لۆک
لۆک د ناڤبەرا سالێن (١٦٣٢ – ١٧٠٤) ژیایە و ژیانەکا نۆرمال ھەتا نیڤا چلێ ژ ژیانا خوە دەرباز کریە، ل سالا ١٦٦٧ کەتە ناڤا گۆرانکاریێن سیاسەتا ناڤخوە یا ئنگلتەرا. پشتی گەھشتییە چل سالییێ لۆک ژ بنیاتێ نفشێ خوە یێ سۆمەرستی دوورکەفتییە (یێ ل گوندەک ژ دایک بووی ب ناڤێ سۆمەرست) و ئەوا وی ل دەستپێکا پەروەردەیا خوە بدەستخستی ھەتا مری ژی کارتێکرن ل سەر وژدانا وی ھەبوو.
نڤیسەری ژیانا جۆن لۆک ل ژێر رۆناھییا سێ قووناغێن سەرەکی خواندیە: د قووناغا ئێکێ دا بۆک ل خواندنگەھا ویستمێنستەر خواندیە و ژوێرێ چوویە کولیژا «کەنیسا مەسیحی» ل ئکسفۆرد. د شیان دا ئەڤ قووناغە وی بەرھەڤ بکەت کو ببیتە قەشە، لێ ڤی کاری بالا وی نەراکێشا. پێشبینییا دویێ ژی دشیا ببیتە نۆشدار ژبەرکو ب شێوەیەکێ سیستەماتیک خوە ژبۆ خواندنا پزیشکییێ تەرخان کربوو. قووناغا دویێ ل سالا ١٦٦٦ ھات کو وی چاڤ ب لۆرد ئاشلی کەفت یێ پشتی ھینگێ بوویە ئیریلێ ئێکێ یێ (شافتسبری) کو ئەو ئێک ژ کەسایەتیێن دیار بوو د کۆچکا شاھـ چارلزێ دویێ (ژ سالا ١٦٦٠ -–١٦٨٥ دەستھەلات کرییە)، ئەو بوو یێ جۆن لۆک فێری تێگەھێن بەرپرسایەتییا ئابووری یا دەولەتا ئنگلیزان کری، ھەروەسا فێر کر کو فاکتەرێن پێشکەفتنا ئابووری و پێشبینیێن وی ببینیت، ژبەرکو ئەو جھێ گرنگیدانا سەرەکی بوو ژبۆ ھونەرێ دەستھەلاتێ و برێڤەبرنا کاروبارێن دەولەتێ. باشی ژی بۆ شافتسبری ڤەدگەریت کو شانێن ھزری یێن جۆن لۆک ب باشی بکارئیناینە. پەیوەندییکا راستەوخۆ ژی د ناڤبەرا سۆزا شافتسبری بۆ لێبوورینی ل گەل نەرازیبوویێن دژی ئەنگلیکانیزمێ ل سەر دەمێ ڤەگەراندنا شاھاتییێ و د ناڤبەرا ھەوا لۆکی یا چالاک د بیست سالێن دوماھیێ دا ژ ژیێ وی، کو بانگا لێبوورینێ و ئازادییا رۆژنامەگەرییێ دکر. لێ قووناغا سیێ ژ ژیانا وی پێگیرییا ب تێگەھێ فەلسەفی دیار دبیت، مژویلبوونا جۆن لۆک ب پرسێن فەلسەفی یێن گرێدای دەستھەلاتا سیاسی و لێبوورینا ئۆلی و ئەوێن گرێدای ب رەوشت و تیۆرا زانینێ بۆ سالێن پێنجییان ژ چەرێ ھەڤدێ ڤەدگەریت.
ھەتا سالا ١٦٦٧ نڤیسینێن وی ل سەر دو کارێن سەرەکی سنۆردارکری بوون: یێ ئێکێ دو گۆتار ل دۆر خالێن لاواز یێن وان بانگەشەیێن داخوازا اێبوورینا ئۆلی دکەن، ناڤونیشانێن ڤی کاری ژی «دو گۆتار د دەستھلاتێ دا» و یا دویێ ژی ژ ڤان دو کاران «گۆتار ل دۆر قانوونا خوەزایێ». پرسێن گرێدای چارچووڤێ ئازادییا ئۆلی و سنۆرێن وێ، ھەروەسا چاوانییا کو پێدڤییە تاکەکەس ل گۆرەی وان بژین وەکو پرسێن بنگەھین ب دەھان سالان د ھزرا جۆن لۆک دا مان، وەسا دیارە وەکو «جۆن دن» دبینیت کو وان ھەر دو کاران بەرفرەھبوونا ئاسۆیان و تێروانینا گشتگیر و گرنگی تێدا نینن یێن کارێن وی پێگەھشتی بەرفرەھتر کرین.
جۆن لۆک ژ ئکسفۆردێ بھایێ چاڤدێریکرنا بەردەوام و دیسپلینکری و ھەدار و دەستنەبەردان ژ بزاڤێن مرۆڤان بۆ تێگەھشتنا نھێنیێن خوەزایێ بدەستخستن. زێدەباری کاری لۆک یێ ل ژێر ناڤونیشانێ «گۆتارەک د تێگەھشتنا مرۆڤان دا» ل دوماھییێ سالێن ھەشتێیان ژ چەرخێ ھەڤدێ، لۆک ل سالا ١٦٦٧ گۆتارەک ل دۆر لێبوورینێ نڤیسیە و ل سالا ١٦٦٨ دەستخەتەکێ درێژ ل دۆر بێمفایی یا کەدا حکومەتێ ژبۆ رێکخستنا بھایێن قازانجێ. ل وی دەمێ شافتسبری ھمبەری مەترسییەکا مەزن بوو ژ بەر بەرھنگاربوونا وی ل دژی حکومەتا شاھـ چارلزێ دویێ، لۆک چوو فرەنسا و ل سالا ١٦٧٩ ڤەگەریا لەندەن و ھندەک نەزەلالی د چار سالێن دەستپێکێ دا ژ ژیانا وی دیار بوون کو پشتی ھینگێ ل سالا ١٦٨٣ شیایی برەڤیتە رۆتردام ل ھۆلەندا.
ئەم د نڤیسینێن جۆن لۆک دا رەنگڤەدانا سیاسی وی دەمی دبینین، کو ل وی دەمی ھندەک ھەڤرکی ھەبوون و ھەلوەستێ وی ل ھمبەری ھندەک پرسێن گرنگ دەستنیشان کریینە یێن ل سەردەمێ وێ چبێبووین، ئەنجامێن وی یێن ھزری و ھەلوەستێن وی یێن سیاسی دەربرینەکا راست ژێ دکر، ھەروەسا ئەنجامێ وێ قووناغێ بوون ژ ھەڤرکییان یێن وی شەر تێدا کرین.
سێر رۆبەرت ڤلیمەر، ئالیگری دژوار یێ دەستھلاتا شاھایەتی پەرتووکەک ب ناڤێ «دەستھەلاتا بابسالاریێ» نڤیسیە کو تێدا بەرگرییێ ژ مافێن خوداوەندی ژبۆ شاھی دکەت. جۆن لۆک دەستخەتەک «دو نامە د دەستھەلاتێ دا» نڤیسی و تێدا ھێرش کرە سەر تیۆرێن سیاسی یێن ڤلیمەری، ھەروەسا پشتگیرییا راستییا مافێ گەل د شۆرشێ دا ل دژی شاھی کر کو خو ھەکە شاھەکێ شەرعی ژی بیت، ھەکە وی شاھی دەستھەلاتا خوە ب خرابی بکارئینا. جۆن لۆک دەمەکێ درێژ ل گەل ھەڤالێ خوە «جێمس تایرل» بووراند یێ د نڤیسینەکێ ژ ل ژێر ناڤێ «چ دەستھلاتێن بابسالاریێ بۆ شاھان نینن» بەلاڤ کر و تێدا ھێرش کرییە سەر تیۆرا سیاسی یا ڤلیمەری، د دەمێ د ناڤبەرا ١٦٨٠-١٦٨٢ دا لۆک و تایرل پێکڤە ھەڤکاری د نڤیسینا دەستخەتەکێ درێژ دا کر، ھێشتا نەھاتیە بەلاڤکرن، کو تێدا بەرگرییێ ژ بنەمایێن لێبوورینێ دکەن.
ل رەڤەندا خوە ل ھۆلەندا کارتێکرن ل جۆن لۆک بوو و وەسا دیت کو پەیوەندییەک د ناڤبەرا بەرژوەندێن تەڤگەرا پرۆستانتی یا ئەورۆپی و بەرژوەندێن ئازادییا سیاسی دا ھەیە. ل ڤێرێ ھەست پێکر کو لێبوورین نەمایە پرسەکا گرێدای سیاسەتا دەولەتێ بەلکو ھێدی ھێدی بوویە پرسەک گرێدان ب سنۆرێن مرۆڤی تاک ڤە ھەیە. ل رەڤەندێ لۆک وەسا دیت کو پاشەرۆژا ئەورۆپا یا سیاسی و رەوشەنبیری بەر ب ئەنجامەکێ نەزەلال دچیت ژبەر ھەڤرکیێن ئۆلی و سیاسی، لەورا جۆن لۆک «نامەیەک د لێبوورینێ دا» نڤیسی وەکو کارڤەدانەک ھمبەری وان روودانان. ئەو پەرتووک راستی ھێرشان ھات کو «جۆناس برۆست» ئێک ژ زەلامێن ئۆلی یێن ئکسفۆردێ ل سەر نڤیسی بوو، پاشی لۆک بەرسڤەک ل سەر وی بەلاڤ کر، کو بەرسڤەکا دی ھەر برۆستی ڤە ل سەر ھاتە دان. لێ کارێ وی یێ دوماھیێ «بەرئاقلبوونا مەسیحیەتێ» ل سالا ١٦٩٥ دیار بوو و پشتی وێ «جۆن ئدواردز» د دو سالان دا دو جاران ھێرش کرە سەر، وەسا ئاشکرا ژی کر کو گرێدا ھزرا تەڤگەرا سۆسینی یە، کو تەڤگەرەک دوپاتییێ ل سەر دەستھەلاتا ئاقلی و پەرتووکا پیرۆز دکەت و بیروباوەرێن سێیانەیا پیرۆز (عقیدە التثليث) رەتکرن، ئدواردزی ژی ئەو و بێئۆلی وەکو ئێک ھەژمارتن. ئەو پەرتووک جارەکا دی ل سالا ١٦٨٦ ژبەر ئەگەرێن وەکو وان راستی ھێرشان ھات، ڤێ جارێ ژی ل سەر دەستێ «ئدوارد ستیلینگفلێت» بەرگریکارێ ئەنگلیکانی ژ دەمارگیریا ئۆلی. جۆن لۆک ژی ب بەرسڤەکا باش ب سێ کاران بەرسڤا «ستیلینگفلێتی» دا.
سیاسەتا باوەریێ
نڤیسەری د ڤێ پشکێ دا ھەموو بۆچوونێن جۆن لۆم چارەسەرکرن، نڤیسینێن خوە و ناڤەرۆکا وان ژی ل ژێر ناڤونیشانێن لاوەکی رێزکرن. جۆن لۆک ل سالا ١٦٦٠ دو کارێن خوەیێن گرنگ نڤیسین ئەو ژی «دو گۆتار ل دۆر حکومەتێ»، کو زنجیرەکا حکومەتێن ئنگلیزی یێن ل دویڤ ئێک کۆمەکا چالاکیێن ئۆلی ل سەر وەلاتیێن خوە یێن پشتەرێبووی سەپاندن، کو ئەو ببوو جھێ بێزارییا گەلەک کەسان و ھەژمارەکا سنۆردار ژێ درازی بوون، ھەردو گۆتارێن جۆن لۆک یێن ئاماژە پێکری رەنگڤەدانا رەوشا وێ سالێ بوون. ئەو پرسا وان ھەردو گۆتاران چارەسەرکرین گرێدای ئالییێ پراکتیکی بوون ئەو ژی: پێدڤییە کی بریارێ بدەت کا کیش چالاکیێن ئۆلی دروستن و کیش قەدەغەنە؟ ئەرێ پێدڤییە ئێک کەنیسا مەسیحی ب تنێ ھەبیت ژ ئالییێ دەستھەلاتا سیاسی بھێتە برێڤەبرن و ل سەر ھەموو تاکان پێدڤییە تەڤلی وێ ببن یان ژی پێدڤییە پەرستنا ئۆلی پرسەکا گرێدای وژدانا تاکەکەسی یە وەکو پەیوەندییەکا تایبەت د ناڤبەرا مرۆڤی و خودایێ وی دا؟ ل گۆرەی دیتنا «جۆن دن»ی کو بۆچوونا جۆن لۆک ئەوە کو رێ ب ھەر تاکەکی بھێتە دان پەرستنا ئۆلی ب رێکا خوەیا تایبەت بکەت، لێ ھەڤرکیێن ئۆلی یێن بیست سالان بەردەوام بووین ل گۆرەی دیتنا وی مەترسی بوون ل سەر وێ لێبوورینێ. پشتی بوورینا حەفت سالان، پشتی کارکرنێ ل گەل شافتسبری ژی جۆن لۆک پێداچوون د ڤان پرسان دا کر، ھەتا رادەیەکا مەزن ژی گەھشتە ئەنجامێن گەلەک جودا. ئەڤ ئەنجامە ژی د پەرتووکا وی یا ب ناڤێ «گۆتارەک د لێبوورینێ دا» دیار دبن. حوکمێ پراکتیکی بۆ وێ یەکێ بوو کو لێبوورین خزمەتا ستوونێن سیستەمێ سڤیل و ھەماھەنگییا وێ دکەت ب رێکا زێدەکرنا وان قانوونان یێن پشکدارییا کەنیسێ ل گۆرەی شیانان رێکدئێخن. ئەڤ پەرتووکە نامەیەکا ئاراستەکرییە بۆ دەستھەلاتداری: ئەرکێ دەستھەلات لێکرییان گوھدانا کوورەیە یا فەرمانێن دەستھەلاتداری، کو نابیت ئەو دەستھەلاتدار بزاڤان ب ناڤێ خودای سەرەدەرییێ بکەت و جھێ وی بگریت.
دو نامە د دەستھەلاتێ دا
کارەکە بنیات دانایە ژبۆ دوپاتکرنێ ل سەر مافێ بەرخودانێ ل ھمبەری دەستھەلاتا ستەمکار، ھەروەسا مافێ شۆرەشێ وەکو دوماھی پەنا، زێدەباری ھندەک بابەتێن دی. نڤیسەر وەسا دبینیت کو «دو نامە د دەستھەلاتێ دا» کارەکێ درێژە و گەلەک ھەڤدژی و بەھانە تێدا ھەنە، ھەروەسا دبیتە ھێرشەک ل سەر ئیداعایا شاھاتییا رەھا. جۆن لۆک وەسا دبینیت کو مافێن سیاسی ژ ئەرکێن سیاسی دزێن، ھەردو ژی ژ حەز و ئبیرادەیا خودای دھێنە وەرگرتن. گوھۆرینا گەوھەری ژی د بۆچوونێن وی یێن سیاسی دا ژ گۆتنا وی «ژ پێگیری ب گوھدانا کوورە بەر ب بەرگری ژ مافێ بەرھنگاربوونا دەستھەلاتا سیاسی یا ستەمکار» دیار دبیت.
ھندەک رەوشێن دی ژی ژبۆ نڤیسینا «دو نامە د دەستھەلاتێ دا» ھەنە، نامەیا ئێکێ رەخنەیەکا ب ھوورکاتییە ژبۆ پەرتووکێن نڤیسەرەکی سیاسی یێ ئالیگرێ دەستھەلاتا شاھاتی _پێشتر بەحس ل سەر ھاتیە کرن- کو ئەو ژی «رۆبەرت ڤیلمەرە» و ئەو تیۆرا جۆن لۆک د پەرتووکێ دا بەرچاڤ کری و بانگا وەکھەڤییێ و بەرپەسایەتییا سیاسی دکەت ب پشتبەستن ب حوکمێ ھەر کەسێ گەھشتی، ھەروەسا وان دروشمێن ب ھێز و زەلالی ھاتینە بلندکرن و ب سروشتێ خوە یێ رادیکالی دبنە ئەنجامێ بەرسڤدانا جۆن لۆک ژبۆ ڤلیمەری. ڤلیمەر وەسا دبینیت کو ھەر دەستھەلاتەکا مرۆڤ ل سەر کەسێن دی ژ مرۆڤان بکاردئینیت دەستھەلاتەکێ ژ خودای ھاتیە دان و وەسا دبینیت کو مافێ دەستھەلاتداری دیارییەکا کەسۆکی یە ژ ئالییێ خودای ڤە، دەستھەلات لێکری ژی مولکێ شاھی نە و قەردارێن وی نە ب گوھدانێ. وەکو بەرسڤەک ل سەر وێ یەکێ جۆن لۆک بزاڤ کرینە ئەرکێن دەستھەلات لێکرییان د دگوھدانێ دا و مافێن دەستھەلاتداری د دانا بریاران دا ژ ئێک جودا بکەت.
مافێ مولكداريێ
جۆن لۆک وەسا دبینیت کو ئەرد و ئاکنجیێن وی مولکێ ئافرێنەرێ خوەنە و خودێ وەکو دیاری دایە ھەموو مرۆڤان دا خۆشیێ پێ ببەن. ھزرا ھەبوونا مافەکی ژ مافێن مولکدارییا تایبەت ژی رەت دکەت. ھەروەسا دبینیت کو کار مولکدارییا تایبەت ژ مولکدارییا گشتی جودا دکەت، ئەڤجا کار ولکدارییا کرێکاری یە کو دانوستاندن ل سەر ناھێتە کرن، تێکھەلکرنا کاری ب کەرستێن مادی وەکو نێچیرێ یان کۆمکرنا بەرھەمان یان چاندنێ مرۆڤی دکەتە خودان ماف ل سەر وی یا کار کری یان ئەو تشتێ ژ وان کەرستان دروستکرین. کار چالاکییەکا داھێنانی یە و جوداھییا بھای ل سەر ھەر تشتەکی دیار دکەت.
جۆن لۆک ئاماژێ ب وێ یەکێ دکەت کو داھێنانا پارەی نەوەکھەڤییا د ناڤبەرا مولکان دا زێدە دکەت، ئەو نەوەکھەڤی ژی ئەوە یا پلەیێن کەدێن جودا یێن مرۆڤ دیار دکەن دروست بوویە، ل گۆرەی ھزرا وی ڤێ یەکێ رێک دایە کو مرۆڤی پتر مولک ھەبیت ژ وی پتر یا ئەو دشیا بدەستڤە بینیت. ھەروەسا پارەی ئەگەرێن ھەڤرکیێ ل دۆر مافێ مولکداریێ دروست کرینە. مولکداری ل گۆرەی یا جۆن لۆک گۆتی پەیڤا سەرەکیە ژبۆ دەربرینێ ژ مافێن تاکەکەسی. پالدەرێ سەرەکی یێ جۆن لۆک ھاندای گۆتوبێژا تێگەھێ ماف د مولکێن مادی دا بکەت حەزا وی بوو کو ئینکارا مافێ دەستھەلاتداری بکەت کو چ بخوازیت ب مولکێن مادی یێن دەستھەلات لێکریێن خوە دا بکەت بێی رازیبوونەکا ئاشکرا ژ وان. «جۆن دن» ژی وەسا دبینیت کو جۆن لۆک یێ ژ خوە رازی بوو و شانای ب تیۆرا خوە د مولکداریێ دا دکر.
سروشتێ دەستھەلاتا سیاسی
جۆن لۆک بەحسێ مافێ بەرخودانێ ل ھمبەری دەستھەلاتا ستەمکار کرییە. ڤیلمەر وەسا ھزر دکر کو ھەموو دەستھەلات لێکری قەردارێن گوھدانێ نە بۆ دەستھەلاتدارێ خوە، ژبەرکو خودای ئەو رادەستی ڤی دەستھەلاتداری کرینە، پەیوەندییا دەستھەلاتدارێ وان ژی ب وان ڤە پەیوەندییا مولکداری ب مولکی وی یە. جۆن لۆک وەسا دیت کو ھندی مرۆڤ مولکێ ئافرێنەرێ خوە بیت، مافێ ھەر مرۆڤەکی ژبۆ ژێستداندنا ژیانا یێ دی پێدڤییە ل گۆرەی مەرەمێن خودێ بیت ژ ئافراندنا مرۆڤان. د نڤیسینێن جۆن لۆک یێن دەستپێکێ دا ڤالاتییەکا مەزن د ناڤبەرا دەستھەلاتدارێ خودایی و ئەو پترییا دەستھەلاتدار وەکو ھۆڤێن بێسەروبەر دبینن، لێ ئەو ڤالاتی بەرزە بوو و پشتی ھینگی جۆن لۆک وەسا بەرێخوە ددا دەستھەلاتداری وەکو بەرێخوە ددا دەستھەلات لێکرییان، ئەو ژی ئەوە کو رێکا ھێزێ گرتییە بەر، یان ژی رێبازا ھۆڤان.
ھەموو مرۆڤ د ئەرک و مافان دا وەکو ئێکن، ل ژێر سیبەرا ڤێ وەکھەڤییێ ھندەک مرۆڤ رووبروو ئێک دبن یا کو جۆن لۆک دبێژیتێ حالەتێ رەسەن، «جۆن دن» وەسا دبینیت کو ڤێ ھزرێ شاشیەک د تێگەھشتنا وێ دا ھەیە ژبەرکو وەکو پارچە ھزرەکا تۆماس ھۆبزی یە، کو ھۆبز حالەتێ رەسەن یێ مرۆڤان وەسا ساخلەت دکەت کو ھەڤرکییەکا توندە و جۆن لۆک بۆچوونا خوە ل سەر سروشتێ دەستھەلاتا سیاسی وەسا شرۆڤە دکەت کو دەستھەلاتا سیاسی د جڤاکێن سڤیل دا ل سەر بنەمایێ رێککەفتنێ یان رازیبوونێ دراوەستیت، سیستەمێ شاھاتی یێ ستەمکار ژی ل گەل جڤاکێ سڤیل یا ھەڤدژە. پترییا جاران ژی ل سەر وەلاتیێن د سیستەمێ شاھاتیێ یێ ستەمکار پێدڤییە گوھدانا وی بکەن یێ دەستھەلات د دەستی دا، لێ وی دەستھەلاتداری ماف نینە فەرمانێن خوە ئاراستەی دەستھەلات لێکریێن خوە بکەت. چ دەستھەلاتێن سیاسی ژی ل سەر کەسێن گەھشتی نینن ب تنێ ب رازیبوونا وان کەسان بخوە نەبیت.
جۆن لۆک بۆچوونەک ل سەر پشتبەستنا دەستھەلاتا سیاسی ل سەر بنەمایێ رێککەفتن و رازیبوونێ ھەیە «کو ھەر ئەندامەکێ وی – جڤاکێ سیاسی- دەستبەرداری مافێن خوەیێن سروشتی دبیت داکو دانیتە د ناڤ دەستێ کۆمێ دا، کو ئەو پاراستنا وی ب ستۆیێ خوەڤە بگریت ل گۆرەی قانوونێن دھێنە دارێژتن و پێدڤیێن ھەموویان دابین بکەن، ئەڤجا کۆم دێ ھندەک کەسان دەستنیشان کەن کو ئەرکێ دەستھەلاتێ بگرنە دەست و قانوون بجھـ بینن، ئەڤجا ئەو دێ بریارا ل سەر ناکۆکیان دەن یێن د ناڤبەرا تاکێن وی جڤاکی دا دروست دبن(١). ئەڤە ژی رێخۆشکرنەکە بۆ گرێبەستا جڤاکی یا پشتی ھینگێ جۆن جاک رۆسۆی – Jean-Jacques Rousseau بەرچاڤ کری.
بنگەھێ باوەریێ
باوەری کەڤنترین پەیڤە د ھزرا جۆن لۆک دا ھەی. پێدڤییاتی و مەترسییا باوەریێ ژ بۆ ھەبوونا مرۆڤان تشتەکێ بنەرەتیە، ھەروەکو جۆن لۆک ل سالا ١٦٥٩ نڤیسی کو خەلک حەز ژ باوەریێ دکەت و باوەری جارناما جڤاکی یە. زمان ژی ئالاڤەکێ گرنگە ژبۆ گرێدانا د ناڤبەرا تاکێن جڤاکی دا کو بشێن دەربرینێ ژ پێگیریێن خوە ھمبەری ئێک بکەن. ھەروەسا ھندی مرۆڤ پێدڤی ب باوەرییا ئێکودو بن دێ پتر ھاریکارییا پێکڤەمانا جڤاکی کەن یێ خودێ بۆ وان دەستنیشان کری، بەرۆڤاژی ژی ھندی خیانەتێ ل باوەرییا ئێکودو بکەن دێ پتر ھاریکار بن ژبۆ ھەلوەشاندن و خاربکرنا ستوونێن وی. خیانەت بەرۆڤاژی باوەریێ یە، چارەسەرییا خیانەتێ ژی ل سەر دەمێ جۆن لۆک مافێ دەستپێکرنا شۆرەشێ بوو ل دژی دەستھەلاتداری.
دەستھەلاتدار ھندەک مرۆڤن ب قانوونێ دەستھەلاتێ دگرنە دەست، مافێ وان ژی ژ گوھدانا دەستھەلات لێکرییان دزێت، ھەر دەمێ کارەکی ژی کر ل دژی وان قانوونان بیت، ئەو دێ بنە ستەمکار، ھەردەمێ قانوون نەما دێ ستەمکاری دەستپێکەت، ئەو دەستھەلات لێکریێن ژ زولمێ زیانڤێکەفتی ژی ماف یێ ھەی ل دژی دەستھەلاتداری دەربکەڤن. نیڤسەر وەسا دبینیت کو ئەڤە مەزھەبەکێ گەلەک توندرەوە ل سەر دەمێ جۆن لۆک. ب دیتنا جۆن ۆک شۆرەش نەکارەکێ تۆلڤەکرنێ یە، بەلکو کارەکێ چاکسازییە ئارمانجا وێ دوبارە ئاڤاکرنا سیستەمێ سیاسی یێ سەرپێچکارە.
نامەیەک ل دۆر لێبوورینێ
دوماھی کارێ سەرەکی ل دۆر تیۆرا سیاسی ئەوە یا جۆن لۆک ل ناڤەراستا سالێن ھەشتێیان ژ چەرخێ ھەڤدێ ل ھۆلەندا نڤیسی، ئەو ژی پەرتووکا «نامەیەک ل دۆر لێبوورینێ» بەھانەیێن وی ژی ل سەر پەژراندنا راستییا ئۆلێ مەسیحی یە. ئەرکێ سەرەکی یێ مرۆڤی ژی ئەوە کو بزاڤێ بۆ رزگاربوونا خوە بکەت، بیروباوەر و چالاکیێن ئۆلی ژی ئالاڤێن بۆ تێکەفتنا ڤی ئەرکی، ئەڤجا وەکو شەرعیەت نابیت ھەژموونا دەستھەلاتا سیاسی یا مرۆڤان ل سەر کیش ژ وان ھەبیت. جۆن لۆک وەسا دبینیت ژبەرکو ستەمکارییا توند یا ل سەر بنیاتێ ئۆلی ھاتیە ئاڤاکرن دبیتە گەفە ل سەر مولکێن و ژیانا تاکەکەسان بۆ بندەستان ھەموو ماف ھەنە کو بەرسڤا ھێزێ ب ھێزێ بدەن. جۆن لۆک دو گرۆپێن مرۆڤان ژ مافێ لێبوورینا ئۆلی دوورخستن: گرۆپەکی بیروباوەرێن وی یێن ئۆلی راستەوخۆ ل گەل دەستھەلاتا شەرعی یا دەستھەلاتداری ھەڤدژ بن (مەرەم پێ کاتۆلیکن و ئەگەر ژی ئەوە کو ژێیاتییا بۆ یێن بیانی یە، وەکو پاپا و شاھێ فرەنسا)، گۆپەک ژی باوەریێ ب خودێ نەئینیت.
وەسا دھێتە دیتن کو لێبوورینا جۆن لۆک یا کێمە ژبەرکو دو گرۆپان ژ ناڤا لێبوورینا خوە دوور دکەت ئەو ژی: کاتۆلیک و بێ ئۆلن، ئەو لێبوورینەکە کاودان و ھەڤرکیێن ئۆلی و سیاسی بەرھەمئینایە یێن وی دەمی ل ئنگلتەرا ھەین. بەھانەیا وی ژی ژبۆ دوورخستنا بێ ئۆلان لۆک دبێژیت بێ ئۆلی نە بۆچوونەکا ھزرلێکرنێ نینە و بنیاتێ کریارێن بێ رەوشتی پێکدھینیت. دەمێ مافێ لێبوورینێ گرێدای ماف و ئەرکێن ھەر مرۆڤەکی بیت بەر ب رزگاربوونا خوە، ب ڤێ یەکێ مافێ بێ ئۆلان نینە وی مافی داخواز بکەن، «جۆن دن» رەخنێ ل بۆچوونا لۆک دکەت کو لێبوورینێ ل گەل بێ ئۆلان رەت دکەت، ل گەل وێ یەکێ ژی نامەیا وی ب باشترین بەرھەمێن وی دھەژمێریت.
«نامەیەک ل دۆر لێبوورینێ» کۆمەکا ھزران بخوەڤە دگریت کو دکتور عەبدولرەحمان بەدەوی ئاماژە پێکرییە، ئەو ژی:
پێدڤییە جوداھییەکا ھوور د ناڤبەرا ئەرکێ حکومەتا مەدەنی و ئەرکێ دەستھەلاتا ئۆلی بھێتە کرن، سنۆر ژی د ناڤبەرا وان دا بنەجھن و چ گوھۆرینان قەبوول ناکەن.
٢. ھەر مرۆڤەکێ دەستھەلاتا بلندا رەھا د دەستھەلاتا ل سەر خوە ھەیە د کاروبارێن ئۆلی دا.
٣. ئازادییا وژدانێ مافەکێ سروشتی یێ ھەر مرۆڤەکی یە.
٤. پەنابرنا زەلامێن ئۆلی بۆ دەستھەلاتا مەدەنی د کاروبارێن ئۆلی دا ب تنێ خواستێن وان بۆ کۆنترۆلکرنا دونیایێ ئاشکرا دکەت. ئەو ب ڤێ یەکێ پشتەڤانییا مەیلا ستەمکارییا دەستھەلاتێ دکەن(٢).
فەیلەسۆفێ فرەنسی یێ رەوشەنگەری ڤۆلتێر- Voltaireپەرتووکەک ھەیە ھەمان ناڤونیشانێ «نامەیەک ل دۆر لێبوورینێ» ھەلدگریت ل سالا ١٧٦٣ بەلاڤ بوویەو تێدا بەرگری ژ مەدەنیەتێ و ئازادیا بیروباوەران کریە، ھەلوەستەکێ کوورتر ژ جۆن لۆک وەرگرتیە. ڤلتێر یێ کاتۆلیکی یێ ل گەل پترییێ د نامەیا خوەدا بەرگری ژ مالباتا پرۆتستانتی کریە، دەمێ بەحسی سێدارەدانا وەلاتییەکێ پرۆتستانتی دکەت کو ب شێوەیەکێ ھۆڤانە ھاتیە سێدارەدان ئاماژێ ب چاوانییا ڤەگوھاستنا ئۆلی دکەت وەکو ئالاڤەک بۆ بکارئینانا دەستھەلاتا رەھا. بەرگرییا وی ژ وێ مالباتا ستەملێکری کارتێکرنەکا ھزری و جڤاکی یا مەزن ھەبوو(٣).
زانین و بیروباوەر و ئیمان
نڤیسەر بۆچوونا جۆن لۆک د سروشتێ زانینێ دا چارەسەر دکەت، ھەروەسا بۆچوونا وی د حەزێن مرۆڤان دا، ئەو ھزر ژی بەرچاڤ کرییە کو سەربۆرا ھەستی رێکا ئێکانەیا زانینێ یە. ل دەستپێکا ١٦٥٩ بەری لۆک دەست ب نڤیسینێ بکەت ھزرەک ژبۆ پەیوەندییا د ناڤبەرا بیروباوەرێن مرۆڤی و حەزێن وی دا دانایە یێن پێ بەرێخوە ددەت ئاقلی وەکو بەندەیەک بۆ دلینییان. ب بۆچوونا وی کو گەلەک بیروباوەرێن مرۆڤان ژ ھەژی لۆمەکرنێ نە و تاکەکەس ژ بیروباوەرێن خوە بەرپرسن، ئەو یەک ژی ژ ھەموو ھزران پتر د مەژیێ وی دا ھەبوو. یا پێدڤی بوو ھزرەکێ بدانیت کا دێ چاوا مرۆڤ شێن خوە ژ ئاستەنگێن دلینی رزگار کەن یێن دکەڤنە د رێکا پرۆسەیا تێگەھشتنێ دا، ھەروەسا پێدڤی بوو ھزرەکا زەلال بۆ ھەر مرۆڤەکی بدانیت کو دشێت خوە ل بەر بەرپرسایەتییا کریارێن خوە بگریت (ب ٧٧). جۆن لۆک وەسا ددیت کو قانوونا سروشتی ژێدەرێ وێ حەزا خودێ یە، ھەستپێکرنا وێ ژی ب کریارێن ئاقلێ مرۆڤی یە. نڤیسەر وەسا دبینیت کو ھەلوەستێ جۆن لۆک ھمبەری گەنگەشا سەرەکی د تیۆرا رەوشتێ مەسیحی دا نەیێ زەلالە کو دوبەرەکییە د ناڤبەرا وان کەسێن پێگیرییا مرۆڤان ب ئیرادا خودێ ڤە گرێددەن و ئەو کەسێن پشتبەستنێ ل سەر ئاقل و تایبەتمەندیێن راستەقینە یێن جیھانا سروشتی دکەن.
گۆتارەک ل دۆر تێگەھشتنا مرۆڤان
د ڤێ پەرتووکێ دا جۆن لۆک پۆختێ مەزھەبێ خوەیێ سەربۆری د زانینێ دا دیار کرییە. بزاڤ ژی کرینە دیار بکەت کو ھەر مرۆڤەک دشێت ئاقلێ خوە بکاربینیت دا بزانیت ئەو پێدڤی چیە بزانیت. ھندی مرۆڤان ئیرادەکا ئازاد ژی ھەبیت پێدڤییە ئەو بریاران ل سەر خوە بدەن، پێدڤییە ئاقل ژی ئێکلاکەرێ ھەر تشتی بیت. ھەر کارەک ژی ژ کارێن ھزری لێگەریان و دویڤچوونە و پێدڤی ب کەد و زەحمەتێ یە، ژبەرکو یا بساناھیە مرۆڤ د دانا بریارێ دا شاش بیت، ئەو دەمێ خوە ب دلگرانی دەرباز دکەت ژبۆ لێگەرینا راستیێ. ئەوا جۆن لۆک بزاڤێ دکەت د ڤێ گۆتارێ دا دیار بکەت ئەوە کو میکانیزما کارکرنا سەرکەفتی بۆ تێگەشھتنا مرۆڤان زەلال بکەت، ھەروەسا ئەگەرێن تێکچوونا تێگەھشتنا مرۆڤان شرۆڤە بکەت. «جۆن دن» گرنگییا ئیمانێ ل نک لۆکی دیار دکەت دەمێ بەحس ل وان کاروباران دکەت یێن ب راستی دکەڤنە د چارچووڤێ زانینا مرڤان دا یان ژی ل دەمێ بەحس ل وان ئەگەران دکەت یێن مرۆڤ ژبەر وان دژیت. باشترین رەگەز ژی د زانینێ دا ل نک مرۆڤان ھەبوونا خودێ یە. کو بنیاتێ راستەقینە یێ رەوشی یە د حەز و شەریعەتێ خودێ دا کو سزا و پاداشت د دەستێ وی دانە.
سروشتێ بیروباوەرێن سروشتی
ب دیتنا جۆن لۆک رەوشت زانستەکە د شیان دا بھێتە سەلماندن وەکو بیرکاریێ، ژبەرکو ھزرێن رەوشتی و ھەروەسا پەیڤ ژ داھێنانا ئاقلێ مرۆڤانە، د شیانێن مرۆڤان دا ژی ھەیە ئەو ب باشی تێبگەھیت. ل گۆرەی بۆچوونا جۆن لۆک ھەموو مرۆڤ دشێن بگەھنە زانینەکا دروست یا ب بەلگەیان دھێتە دوپاتکرن کو خودایەکێ خودان شیان ھەیە، قانوونەک سەپاندیە پێ کریارێن مرۆڤان رێکدئێخیت و ھەرکەسێ سەرپێچیێ بکەت سزا ددەت. ل گۆرەی بۆچوونا وی ھشا رەوشتی ل کیرێ بیت ئێک شێوە وەردگریت، ئەو ژی شێوێ دیار د وەحیا مەسیحی دا کو پێدڤییە قانوونا سروشتی بھێتە خواستن.
پێدڤییا بلەز بۆ باشترکرنا ئاکارێن رەوشتی نە ھەبوونا قەبارەکێ مەزنە ژ زەلالییا ھزری، بەلکو پشتگیرییەکا کارا ھەیە ژبۆ بەرھنگاربوونا نەزانینێ، ل ڤێرێ – وەکو جۆن دن دبینیت- بریارا جۆن لۆک ھات ب تەمامکرنا «گۆتار ل دۆر تێگەشھتنا مرۆڤان» ھات ب کارەکێ ئەو ژی «بەرئاقلبوونا مەسیحیەتێ» کو ل گۆرەی بۆچوونا جۆن لۆک ئەو کۆپیەکا زەلال و سادەیە ژ بیروباوەرێن مەسیحیەتێ. مرۆڤ د جیھانێ ب ھندەک فاکتەرێن نەرحەتیێ دۆرپێچ کرییە، ب گەلەک حەزان ژی ڤە مژویل بوویە و حەزێن وی گەلەک تشتان دلڤینن، ئەڤە ژی ب رێکا ئێکتربڕینێ ل گەل تێگەھێ وی ل دۆر خۆشیێ، ھەموو بزاڤێ بۆ وێ دکەن، ئەڤە بژاردە ژی نینە، لێ بەرپرسایەتیێن وی ژ ھەلبژارتنا کریارێن وی کێم ناکەت.
سروشتێ زانینێ
جۆن لۆک گۆمانەکا توند ھەبوو کا شیانێن مرۆڤی یێن زکماکی وەلێ دکەن ئەو ب شێوەیەکێ کوور و ھوور تێبگەھیت. باوەرییەکا ب ھێز ھەبوو کو مرۆڤ دشێت تێبگەھیت کا دێ چاوا جوداھییێ ئێخیتە دناڤبەرا وێ دا یا ئەو بزاڤێ دکەت بزانیت و یا نەزانیت. یێ پشتراست ژی بوو کو ھەکو مرۆڤان ئەڤ تێگەھە بجھئینا کو ئاقلێ خوە د ژیانا کەتواری دا بکاربینیت دێ شێت گەلەک زانیارێن ب مفا زانیت، ھەروەسا ب وان ئاکارێن ئەو ل سەر وەکو بوونەوەرەکە دشێت جوداھییێ د ناڤبەرا باشیێ و خرابیێ دا بکەت. د « گۆتارا ل دۆر تێگەھشتنا مرۆڤان» جۆن لۆک رەخنێ ل بنەمایێ ھزرێن زکماکی دکەت یێن پێ ژ دایک دبن. ئەو بۆچوون رەت کر یا دبێژیت شیانێن مرۆڤی ل سەر تێگەھشتنا سروشتی گرێدای زانینا زکماکی یە. ل گۆرەی بۆچوونا جۆن لۆک کو زانینا مرۆڤان ل دوماھیێ ژ سەربۆران دھێنە وەرگرتن ب رێکا چاڤدێریکرنا تشتێن بەرجەستەکری یان ب رێکا مەشقکرنێ ئاقلێ مرۆڤ بخوە. جۆن لۆک پتر گرنگییا خوە دا وان پەیڤان یێن مرۆڤ پێ دەربرینێ ژ ھزرێن خوە دکەت، ھەروەسا پێشبینییا ھەبوونا تێکھەلبوون و نەزەلالییێ کو دبنە ئەگەرێ زیانان، ژبەر ڤێ ئەکێ دوپاتی ل گرنگییا زەلالییا دەڤۆکێ دکر. بنەمایێ گۆمانێ ژ بەر دو ئەگەران رەت کر: یا ئێکێ: ئافرێنەر (خودێ) وان ھەستان نادەتە مرۆڤان رێکێ ل بەر بەرزە بکەت. یا دویێ: ئەو بەلگەیێن ھەست دئینن راستییا وێ دوپات دکەت و راستییا ھەستێن دی ژی دوپات دکەت.
جۆرێن زانینێ
ب دیتنا جۆن لۆک زانین سێ جۆرن: زانینا ئینتێستیڤ، زانینا نیشاندەر و زانینا ھەستیاری. زانینا ئینتێستیڤ ژ ھەموو زانینان پتر مە باوەری پێ ھەیە کو یا ھەی وەکو ئەو دبێژیت. راستییا بنەرتی ژی یا مرۆڤ ب ئینتێستیڤێ دزانیت راستییا ھەبوونا وی یە. زانینا بیرکاریێ زانینەکا نیشاندەرە، گرنگترین راستییا مرۆڤ بزانیت ژی ھەبوونا خودێ یە، لێ زانینا ھەستیاری ب رێکا وان رەگەزان چێدبیت یێن ل سەر ھەستێن مرۆڤی د جیھانێ دا ھەین، و ئەم نزانین، وەکو «جۆن دن» دبێژیت، ئەو زانین چاوا چێدبیت. «جۆن دن» ڤەدگێریت و دبێژیت کو ئەڤ تێگەھێ تایبەت ب زانینێ ڤە ژ گەلەک کوژیان ڤە دکەڤیتە بەر رەخنێ. رەخنەیا ژ ھەموو بەربەلاڤتر ژی زانینا ھەستیاری بوو، کۆمەکا رەخنەگران گۆمان ل سەر لھەڤکرنا ھەردو پێکھاتەیێن سەرەکی یێن بۆچوونا وی ھەبوو ئەو ژی: ھەست رێکێ ددەنە مرۆڤی جیھانا دەرڤە بنیاسیت، ھەموو جۆرێن زانینێ ژی ھەستەکا ئاقلی ژبۆ ھزران بخوەڤە دگریت.
ئیمان
د کارێ خوە یێ سەرەکی یێ دوماھیێ دا جۆن لۆک بەر وەحیا خودایی چوو، حەز ژی کر «بەرئاقلبوونا مەسیحیەتێ» بەلاڤ بکەت ھەروەکو د پەرتووکا پیرۆز دا ھاتی. ب بۆچوونا وی خودێ ئەو رێک بۆ مرۆڤان دیار کرینە یێن ئەو حەز دکەن کو ئەو ل گۆرەی وان بژین، ئەو ژی ب رێکا وێ قانوونێ یا ب رێکا مەسیحی بۆ وان بەلاڤ کری. «جۆن دن» زێدەتر دبێژیت: پشتی بوورینا ھەڤدە چەرخان نابیت مرۆڤ وێ ھزرێ بکەت کو حەوارییان خۆشی ب ژیانا خوە بریە، ژبەرکو وەحیا خودایی پشتبەستنێ ل سەر بنگەھێن دیرۆکی دکەت و نە ل سەر سەربۆرێن راستەوخۆ (ب ١٠٠-١٠١) نیڤیسەر ژی دبێژیت ئەڤە نە ئەنجامەکێ گرنگە ژبۆ کاروانەکێ فەلسەفی ییێ سیھـ و پێنج سالان ڤەکێشای. ڤی ئەنجامی ژی کارتێکرنێن ب ترس ھەنە – وەکو جۆن دن دبێژیت- مەرەما وی ژی ئەو بوو کو مرۆڤی شیان نینن بزانیت دێ چاوا ژیت، بەلکو ئۆل و ئیمان بەسن بۆ رزگاربوونێ، لێ ئەوا وان پێشکێشکری چ شێوە ژ شێوێن زانینێ تێدا نینن. ھەروەسا ب کریار ئاشکرا دکەت کو زانینا راستەقینە ب رەوشتی کارەکێ دووری مرۆڤی یە، یا جھێ زانینا راستەقینە ژی دگریت ژیانا کەتواری یا مرۆڤانە کو تێکھەلییەکە ژ ئۆلداریێ و باوەری ب باشییا خودایی.
ئەنجام
ل دوماھیێ «جۆن دن» دبێژیت د شیان دا بگەھینە راستیێ ژبەرکو ئەو ژ ھەژی کەدێ یە، دەمێ دکەھینێ ژی دێ بۆ مرۆڤان زەلال بیت کا چاوا پێدڤییە بژیت. ئەڤ قەناعەتە بوو یا جۆن لۆک د ژیانا خوە دا بەرگری ژێ دکر، ئەگەرێ وێ ژی –ل گۆرەی بۆچوونا نڤیسەری- ھەتا نھا و ب بوورینا چەرخان زیرەکییا ھزری یا بەردەوام ددەتە مە.
ئەو بابەتێن جۆن لۆک چارەسەر کرین و ئەو ھەلوەستێن وی وەرگرتین ھەتا نھا ئەم د ژیانا سیاسی و جڤاکی دا ل گەلەک جڤاکان دبینین، ھزرێن وی ژی سەراری بوورینا پتر ژ ێ چەرخان ژ وەغەرا نڤیسەرێ وێ دێ مینن کوور و خوە ل سەر ژیانێ دسەپینن.
وەرگێران ژ عەرەبی: بەیارێ زاویتەیی
په‌راوێز و ژێدەر:
1- جون لوك، الحكومة المدنية وصلتها بنظرية العقد الاجتماعي لجۆن جاك روسو. ترجمة محمود شوقي الكيال، القاهرة، لا ذكر لتاريخ ودار النشر. ص 75.
2- جون لوك، رسالة في التسامح، ترجمة عبدالرحمن بدوي، دار الغرب الإسلامي بيروت، ومكتبة الشروق الدولية، القاهرة، 1988، ص 43
3- فولتير، رسالة في التسامح، ترجمة هنرييت عبودي، دار بترا للنشر والتوزيع، دمشق،2009، ص 9-19.
* الإيرل: عضو في طبقة النبلاء.
*الإنجيلكانية: كنائس بروتستانتية العقيدة.
*عصر إعادة الملكية: بدأ في 1660 عندما استرد الملك تشارلز الثاني الممالك الإنجليزية والاسكتلندية والإيرلندية.
