گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
محەمەد وەلید ئامێدی
رۆژئاڤاناسی، ب زمانێ ئینگلیزی پەیڤا Occidentalism بۆ دهێتە بکارئینان، ب زمانێ عەرەبی پەیڤا (الاستغراب) بەرامبەر دهێتە بکارئینان. رۆژئاڤاناسی؛ پێكھاتیە ژ ڤەکۆلینان ل دۆر کەلتوور، شارستانیەتا رۆژئاڤای. ئەڤ زانستە دهێتە هژمارتن؛ وەك زانستەك بەرامبەر رۆژهەلاتناسیێ orientalism.(١) کو ب رێکا رۆژئاڤاناسییێ ئەم دشێین ئەوان گرێین د ناڤبەرا رۆژهەلاتی و رۆژئاڤای دا ڤەکەین. تاکێ رۆژهەلاتی یێ لاواز و پۆزەتیڤ و ئەو تاکێ کار ل سەر هاتییەکرن ژلایێ رۆژئاڤای ڤە بهێتە گوهۆڕین بۆ تاکەکێ بهێز و ئەکتیڤ.
رۆژئاڤاناسی؛
هەر وەکی بیرمەندێ فلەستینی ئیدوارد سەعید ل دەستپێکا ساڵێن هەشتێیان ژ سەدەیێ بۆری داخاز دکر، کو پەیمانگەهـ و پشكێن تایبەت ل زانکۆیێن عەرەبی بهێنە ڤەکرن بۆ ڤەکۆلینان ل دۆر رۆژئاڤای. ئەڤە ژی وەك دەستپێکەك بۆ ڤەکۆلینان ل دۆر رۆژئاڤای دهێتە دانان.(٢) هەروەسا ئەم دشێین ب رێکا ئەڤی زانستێ رۆژئاڤاناسیێ ئەوێ گرێیا خۆ کێم دیتنێ بەرامبەر رۆژئاڤای نەهێلین. هەر وەکی حەسەن حەنەفی دبێژیت:»ئارمانجا رۆژئاڤاناسیێ، نەهێلانا ئەوێ گرێیا دەروونیا خۆ کێم زانینێ یە بەرامبەر رۆژئاڤای، بەردەوام تاکێ رۆژهەلاتی خۆ کێم دبینیت. د بەرامبەر دا رۆژئاڤا خۆ ب مرۆڤێن سەروەر و مەزن دبینن، رۆژهەلاتی ب کەسێن لاواز و ژێردەست دبینن. ژبەر ئەڤی ئەگەری، ب رێکا زانستێ رۆژئاڤاناسیێ، لێگەریانێ و دەستڤەئینانا زانیاریان شیاندایە دویماهیێ ب ڤی جۆرێ ڕەفتار، مامەلەکرنێ بینین و بەلانسەکێ دروست بکەین.»(٣)
ئەڤ گۆتنا حەسەن حەنەفی راستیەکا تەحلە، ژبەركۆ؛ هەتا نۆکە ژی تاکێ رۆژهەلاتی هەستێ خۆ کێم دیتنێ بەرامبەر رۆژئاڤای هەیە. تا وی ڕادەی رۆژئاڤا کریە تەرازییا باشی و نەباشیێ، دروستیێ و نە دروستیێ.
گرنگییا رۆژئاڤاناسیێ ل وی دەمی پەیدابوو پشتی شکەستنا بزاڤێن وەلاتێن جیهانا سێیێ و گەلێن عەرەبی، ئامانج و گرنگی د وێ چەندێ دابوو ئەڤی زانستی دویڤچوونا ئەوان هۆکاران کر، یێن بووینە ئەگەرێ سەردەستییا رۆژئاڤای ل سەر رۆژهەلاتی. ئەڤ گرنگیدان و دویڤچوونە دبیتە ئەگەرێ هۆشیاریێ، پێداچوون و زانینا ئەوان ئەگەران، یێن بووینە ئەگەرێ بهێزبوونا رۆژئاڤای بەرامبەر گەلێن رۆژهەلاتی.
زاراڤێ رۆژئاڤاناسییێ؛
زاراڤێ رۆژئاڤاناسییێ یان Occidentalism ((الاستغراب) ل سەدساڵا نۆزدێ ب شێوەیەکێ نە راستەوخۆ پەیدابوویە.(٤) ئەو وەكۆ زاراڤ دھێتە بكارئینان بۆ وی زانستی یێ كار ل سەر ڤەكۆلینا كەلتۆر و جڤاكێ رۆژھەلاتیێ دكەتن. بەلێ ئەگەر ئەم ھەڤبەركرنێ بکەین ل گەل زاراڤێ رۆژهەلاتناسییێ دێ بینین؛ دیرۆكەكا کەڤنتر ژ زاراڤێ رۆژئاڤاناسییێ هەیە. ئەم دشێین بێژین نیڤا ئێکێ ژ سەدێ نۆزدێ، گەلێن رۆژهەلاتی دەست ب هنارتنا ھژمارەیەکا گەلەکا نوینەر و قوتابیێن خۆ کر بۆ زانکۆیێن رۆژئاڤای، وەك زانکۆیێن سۆربۆن، بەرلین، ئۆکسفۆرد و کامبێرج. رۆژئاڤاناسی وەك زاراڤ ژ ئەنجامێ نڤیسینێن ھژمارەیەکا ڤەکۆلەرێن عەرەب و موسلمان سەرهلدایە. ژ وان ژی؛ ڤەکۆلەرێ مسری حەسەن حەنەفی پەرتووکەك ل بن ناڤونیشانێن؛ دەستپێکەك دەربارەی زانستێ رۆژئاڤاناسیێ (مقدمة في علم الأستغراب) نڤیسی یە. پاشی ڤەکۆلەرەکێ دیتر یێ مسری یێ ب ناڤێ ئەنوەر عبدولمەلك ل نیڤا ساڵێن حەفتێیان ژ سەدێ بۆری بابەتەك بەلاڤکر دەربارەی وێ چەندێ، کو رۆژهەلاتناسی بدویماهیك هاتییە، دبیت تایەکێ دی ژ ڤی زانستی سەرهلدەت ب ناڤێ رۆژئاڤاناسی.(٥) د درێژاهییا ڤی بابەتی دا ئەنوەر عبدولمەلك رەخنێ ل بزاڤا رۆژهەلاتناسییێ د گریت و کۆمەکا تێزن گرنگ پێشکێش دکەتن. ئەڤ تێزن هە دبنە هاندەرێن مەزن بۆ ئێدوارد سەعیدی، کو پەرتووکا خۆ یا ب ناڤێ «رۆژهەلاتناسی.» بنڤیسیت.(٦) د هەمان بابەت دا ئەو چەندە دیار دبیت، کو ئەنوەر عبدولمەلك پێكۆلێن زێدە داینە بۆ دامەزراندنا زانستێ رۆژئاڤاناسییێ، بەلێ ئەنوەر عبدولمەلك ب خۆ دبێژیت:»ئەو پێكۆلە نە بوونە ئەگەر، کو رۆژئاڤاناسی وەك زانستەك بهێتە نیاسین. بەلکو حەسەن حەنەفی دەمەکێ درێژ یێ ژیانا خۆ تەرخانکر بوو ژ پێخەمەت هندێ رۆژئاڤاناسیێ بکەتە پرۆژەیەك ل رۆژهەلاتی.»
جوداهییا رۆژهەلاتناسی ل گەل رۆژئاڤاناسییێ
د درێژاهیا سەدساڵا بۆری دا گەلەك ژ نڤیسەر و ڤەکۆلەرێن عەرەب، پێکۆل کریە رۆژئاڤاناسییێ بدەنە نیاسین و ئەوان جوداهیێن د ناڤبەرا رۆژهەلاتناسی و رۆژئاڤاناسییێ دا بدەنە دیارکرن. بەلێ ژ ئەوان ڤەکۆلەران مفا ژ دیتنا حەسەن حەنەفی وەرگرتییە، ئەوا د پەرتووکا خۆ یا ب ناڤێ (مقدمة فی علم الاستغراب)دا، چەند خال داینە دیارکرن بۆ وێ جوداهییا دناڤبەرا رۆژهەلاتناسی و رۆژئاڤاناسییێ دا هەی. ب ڤی شێوەی جوداهیێ د دەتە دیارکرن:(٧)
١ـ رۆژهەلاتناسی ل قۆناغا داگیرکاریا ئەورۆپی و سەرکەفتنا گەلێن ئەورۆپی سەرهلدایە. بەلێ رۆژئاڤاناسی ل سەردەمێ بزاڤا رزگاریخوازا گەلێن بندەست سەرهلدایە. هەر ژبەر ڤی ئەگەری رۆژئاڤاناس وەك فۆرمەك داکۆکیێ ل خۆ دکەت، پێكۆلێ دكەتن خۆ رزگار بکەت ژ گرێیا خۆ کێم زانینێ و گرێیا ترسا ژ رۆژئاڤای.
٢ـ رۆژهەلاتناسی هەلگرا کۆمەکا میتۆدێن کەڤنە یێن سەدێ نۆزدێ وەك میتۆدێن: پۆزەتیڤیزم، دیرۆكگەرایی، ناسیۆنالیست و ڕەگەزپەرستیێ. بەلێ رۆژئاڤاناسی ب میتۆدێن زانستی یێن وەكی: زمانڤانی و ئایدۆلۆژیا ڕزگارییا نشتیمانی کار دکەت.
٣ـ رۆژهەلاتناسیێ فۆرمێ خۆ گوهارتییە، ئەڤرۆ د زانستێن مرۆڤایەتی دا دەردکەڤیت، تایبەت ئەنترۆپۆلۆژییا ژیاری و سوسیۆلۆژییا کەلتۆری دا. بەلێ رۆژئاڤاناسی هێشتا دەستپێکا وێ یە و د چ فۆرما دا دیار نەبوویە.
٤ـ رۆژهەلاتناسییا کەڤن یا بێلایەن نەبوو، بەلکو پێکۆلا هشیارییا ئەورۆپیا دکر بۆ پتر کۆنترۆلکرنا جهان. بەلێ رۆژئاڤاناسی ھەتا ڕادەیەکێ زۆر یا بێ لایەنە، خۆ دویر دئێخیت ژ کۆنترۆلکرنێ، بەلکو پتر پێکۆلێ دکەت خۆ ژ لایێ رۆژئاڤای رزگار بکەت.
ئەڤ خالێن حەسەن حەنەفی بەحس کرین، بێگۆمان د دویر نەبوون ژ رەخنێ. هەر وەکی بیرمەندێ لوبنانی عەلی حەرب، رەخنێ ل دیتنێن حەسەن حەنەفی د گریت، ل گۆر وی؛ ئەڤ دیتنە ب ئەندازەیەکا زێدە د خەلەتن، هزرا عەرەبی نەشێت خۆ ژ ڤێ دورپێچیا هزرا رۆژئاڤای دەرباز بکەت. ئەو ژی ژ ئەگەرێ وێ سەردەستییا رۆژئاڤای ژلایێ هزری، زانستی، ئابووری و تەکنۆلۆژی ڤە.( ٨) بیرمەندێ مەغربى نورەدین ئەفایە، د پەرتووکا خۆ یا ب ناڤێ «خۆرئاوای خەیاڵکراو وێنەکانی ئەویدی لە فیکری ئیسلامیدا» دیتنەکا دیتر پێشنیار دکەت، ئەوژی، کو ب پێدڤی دبینیت رۆژئاڤاناسی ببیتە گۆتار، گۆتارەك، کو بشێت دیالۆگێ ل گەل رۆژئاڤای بکەت.(٩) ژبەر ڤی ئەگەری دڤێت رەفتارەکا دی ل گەل رۆژئاڤای بهێتەکرن، ب چاڤەکێ زانستی بەرێخۆدان بۆ کارێ وان بهێتەکرن، ژبەرکو؛ گەلەك گۆرانکاری ل سەر رۆژهەلاتناسییێ دا هاتینە ژ لایێ فۆرمی ڤە. د بەرامبەر دا دڤێت کار بۆ پرۆژەیێ رۆژئاڤاناسیێ بهێتە کرن ژ لایێ ماددی و مەعنەوی ڤە. ب ڤێ چەندێ پێدڤییە ناسنامە و میراتێ رۆژهەلاتی بهێتە نیاسین و پاراستن، کو ئەڤە چەند سەدەیە یێ بەرزە، د درێژاهییا ڤان سەدەیان دا رۆژئاڤا میرات و کەلتوورێ رۆژهەلاتی ب رێکا بالیۆز، رۆژهەلاتناسێن خۆ دبەن. دگەل ڤێ چەندێ ژی ئەڤ میراتێ رۆژهەلاتی دهێتە بەلاڤکرن هەر وەکی ئەو پێدڤی، ئەڤە ژی بوویە ئەگەرێ هندێ پەیمانگەهـ دروست ببن، هەتا گەهشتیە وی ئاستی، کو هندەك ڕاستی بهێنە ڤەشارتن و بەرگەکێ ب حەزا رۆژئاڤای ل بەر بهێتەکرن. ژ وان خالێن دی، کو پێدڤییە د ناڤ زانستێ رۆژئاڤاناسییێ دا هەبیت ئەو ژی پێدڤی ئێك گۆتاری و ئێك دەنگیێ هەیە. ئەو جوداهیێن د بنە ئەگەرێ پرت و بەلاڤیێ دڤێت بهێنە لادان، ب ئێك دەنگ پالپشتیا ڤی زانستی بهێتەکرن. یا فەرە بهێتە گۆتن زانستێ رۆژئاڤاناسییێ بتنێ گرێدای جیهانا عەرەبی و ئیسلامی نینە، بەلکو وەڵاتێن وەكی چین، یابان و هندستانێ ژی گرنگییێ ب ڤی زانستی د دەن، تایبەت پشتی وێ سەرکەفتنا مەزن یا شارستانییەتا رۆژئاڤای بدەستخۆڤە ئینای ژ لایێ فەلسەفێ، زانستی، ئابووری و تەکنۆلۆژی. ئەڤان وەڵاتان دڤییا ب زانن ئەگەرێ ڤێ سەردەستییا رۆژئاڤای چی یە؟ ژ وان نموونەیان ژی؛ حوکمێ بنەماڵا میچی(١٠) یا یابانی ل ساڵێن شێستان ژ سەدێ نۆزدێ رۆژئاڤاناسی یابانێ سەرهلدای، دورشم بەرامبەر شارستانییەتا رۆژئاڤا بلندکرن، ب ڤان دورشمان یابانییان کار ل سەر پێشئخستنا خۆ کر، دا کو بشێن بگەهنە ئەوێ جیهانا پێشکەفتی.
هەروەسا مللەتێ کورد ژی گەلەك پێدڤی ب خواندنا زانستێ رۆژئاڤاناسییێ هەیە. ب تایبەت گرنگی ژ لایێ ناڤەندێن ئەکادیمی ب ڤان جۆرە زانستان بهێتە دان. ب رێکا خواندنا بابەتێ رۆژئاڤاناسییێ بۆ خەلکێ رۆژهەلاتێ جیهانێ هزر، فەلسەفە، دیرۆك و هەر تشتێ رۆژئاڤاییان. زانینا ئەو خالێن بووینە ئەگەرێ ب هێزبوون، پێشکەفتن و سەردەستییا وان بهێنە زانین. هەروەسا ئەو خالێن بووینە ئەگەرێ لاوازیی و پاشکەفتن و بندەستبوونا رۆژهەلاتی ژ لایێ دەولەتێن زلهێزڤە بهێتە زانین، دا کو کار ل سەر بهێتەکرن و تاکەکێ هشیار ل رۆژهەلاتی هەبیت. مللەتێن رۆژهەلاتی و ب تایبەت مللەتێ کورد ژی بگەهیتە ئاستێن دەولەتێن پێشکەفتی ژ لایێ زانست، ئابوور، تەکنەلۆژیا ڤە و بشێن کەلتوور، میرات و ناسنامەیا خۆ ب پارێزن.
ژێدەر:
١ـ ئەسوەد، نەوزاد ئەحمەد (٢٠١٥). فەرهەنگی زاراوەکانی ئەدەب و زانستە مرۆڤایەتییەکان. چاپی یەکەم. تەهران: ناوەندی غەزەلنووس بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە. ل ١٧١.
٢ـ مارف، دیاری خالید (٢٠١٦). هەژموونی رۆژئاوا بە سەر رۆژهەلات لە دیدی رۆژهەلاتناساوە. چاپی یەکەم. سلێمانی: بلاوکراوەکانی سەنتەری زەهاوی بۆ لێکولینەوەی فیکری. ل ١٩٨.
٣ـ هەمان ژێدەر، ل ١٩٩.
٤ ـ عبداللە، العبیان بن وصلاح (٢٠٢٢). غایات علم الأستغراب. مجلة الدراسات العربیة. ١ (٤٦): ص٤٣٤.
٥ـ ئەسوەد، نەوزاد ئەحمەد (٢٠١٥). فەرهەنگی زاراوەکانی ئەدەب و زانستە مرۆڤایەتییەکان. ل ١٧١.
٦ـ هەمان ژێدەر، ل ١٧٢.
٧ ـ حنفی، حسن (١٩٩١). مقدمة في علم الأستغراب. القاهرة: الدارالفنية للنشر و توزيع. ص ٣٠ـ ٣١.
٨ـ ئەسوەد، نەوزاد ئەحمەد (٢٠١٥). فەرهەنگی زاراوەکانی ئەدەب و زانستە مرۆڤایەتییەکان. ل ١٧٤.
٩ـ هەمان ژێدەر، ل ١٧٤.
١٠ـ هەمان ژێدەر، ل ١٧٥.
