گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
محسن عەبدلڕەحمان
تزبی ئەو ئالاڤێ بیرئانین و پەرستنێ (ذكر و عبادة) یا سنوور و دین دەربازكەر، ئەو شێوەیێ بازنەیی یێ لبێن تزبییان گرنگی ل دەف سۆفی و دەروێشان هەی، چنكو بازنە هێمایێ بنەڕەتیێ ئێكبوونا گەردوونێیە، ب درێژییا مێژوویێ د هەمی ئۆلان دا تزبی مایە هێما، ئەگەر شێوە و هژمارا دندك و رێكێن بكارئینانا وان د جودابن، د چەرخێن كەڤن دا بۆ دویرئێخستنا گیانێن خراب و خۆپاراستنێ ژ ئێرەیێ ئەو ئەفسوون (تعویذة) بوو.
تزبی و موسلمان:
ناڤێ تزبییان د قورئان و فەرموودەیێن پیرۆز و د ئاخفتنا یاوەران دا نەهاتییە، ئەو ژ بیدعەیان هاتییە د ناڤ پەرستنێ دا، شێخ (محه‌مه‌د ره‌شید ره‌زا) دبێژیت: «بەحسێ تزبییان نە د پەرتووكا خودێ دا و نە د فەرموودەیێن پیرۆز و نە دگۆتنێن یاوەران دا هاتییە». (شارح القاموس عن الأزهری) ڤەدگوهێزیت، كو عەرەبان ئەڤ پەیڤە نە نیاسییە، ئانكو د گۆتنا كەسێ عەره‌ب دا پشتی موسلمانەتیێ، یا نەرێیە، ژ شێخێ خۆ ڤەدگوهێزیت، كو ل دەستپێكا موسلمانەتییێ (مە ئەڤ تزبییە د دەستێ قەشە و ڕەبەنێن فەلەیان دا ددیتن و مە دبهیست، كو ئەوان ژ براهمایان وەرگرتییە، لێ موسلمانان ژ فەلەیان وەرگرتییە؛ نە ژ براهمایان، چنكو دەمێ ئیسلام دیاربوویی فەلە ل گەراڤا عەرەبی هەبوون.
د جڤاكێن موسلمانان دا، تزبی ب وەرزێن ئۆلى یێن دەستنیشانكریڤە هاتیە بەستن، كو وەك دیارییێن تایبەت ل وەرزێ حەج و عومرێ دهێنە پێشكێشكرن، د مەها رەمەزانێ دا وەكو هێمایەك بۆ ئۆلدارییا گرێدایی ڤێ هەیڤێ ب شێوەیەكێ بەرفرەهـ دهێنە بكارئینان، سەرباری بەلگەیێن مێژوویی، كو دبێژن تزبی پێش مێژوویێ هەبوون، لێ د هزرا هندەكان دا تزبی تنێ ب موسلمانەتیێ ڤە گرێداینە. مێژوویا تزبییان د موسلمانەتیێ دا لپەی پەرتووكا (السبحة.. تاریخها وأحكامها) دیاردكەت، كو ژ دەستپێكا موسلمانەتییێ و تا چەرخێ دویێ یێ مشەختی موسلمانان نەدزانی تزبییان بكاربینن، پاشی ل ناڤەراستا چەرخێ دویێ بكارئینانا وان بەلاڤبوو، لێ ل چەرخێ پازدێ زایینی هندەك دەنگێن ماندەلكرنا وان بلندبوون، لێ هندەك زانایان دەستویرییا رەواییا بكارئینانا وان ل شوینا تبلان دا، لێ هەر چێكرنا تزبییان ب هەمی رەنگێن وان بۆ سۆفییان دهێتە ڤەدگەڕاندن.
پەیڤا (تسبیح) ب ئانكویا (ته‌قدیس) د چەند ئایەتەکێن قوریانا پیرۆز دا هاتییە وەکو نموونە:
{تُسَبِّحُ لَه السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ ؤالْأَرْضُ ؤمَن فِيهِنَّ ؤإِن مِّن شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ}﴿44 الاسراء﴾.
{وَیُذكَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ والا‌صَالِ}﴿٣٦ النور﴾.
{أَلم تَرَ أَنَّ اللَّهَ يسَبِّحُ له مَن فِی السَّمَاوَاتِ والْأَرْض والطيرُ صَافَّاتٍ كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صلاته وتسبيحه واله عليم بما تفعلون}﴿٤١ النور﴾.
{فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وكُن مِّنَ السَّاجِدِینَ}﴿٩٨ الحجر﴾.
{فَخَرَجَ عَلیٰ قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَیٰ إِلیْهِمْ أَن سَبِّحُوا بُكْرَةً وعَشِیًّا}﴿١١ مریم﴾.
(كَیْ نُسَبِّحَكَ كَثيرًا}﴿٣٣ طه﴾.
{فَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ (39) وَمِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبَارَ السُّجُودِ(40)}﴿ق﴾.
نموونە دەربارەی تزبییان
د فەرموودەیان دا:
ژ (عه‌بدللایێ كوڕێ عومه‌رى (خودێ ژ وان رازى بیت) گۆت: «من دیت پێغەمبەر ب تبلان تەسبیحا دکەت (رأيت النبي صلى الله عليه وآله وسلم يعقد التسبيح بيده. رواه الترمذي).
– ژ عەبدلڕەحمانی هاتییە ڤەگۆهاستن ئەوی گۆتییە: ئەبو ئەلدەردائی تویرکەکی بەرکێن قەسبان هەبوو، ڤێچا هەکو نڤێژا نیڤرۆ دکر، ئێک ئێکە دەردئینان و بیرئینان و زیکر پێدکر تاکو بدویماهی دبوون. (وأخرج أحمد في (الزهد): عن عبد الرحمن قال : كان لأبي الدرداء رضي الله عنه نوى العجوة في كيس، فكان إذا صلى الغداة أخرجهن واحدة واحدة يسبح بهن حتى ينفذن).
ئیبن سەعەد دبێژیت: سەعەدێ کوڕێ بابێ وەقاسی ب بەرەزیڤان تەسبیح دکرن. (وأخرج ابن سعد أن سعد بن أبي وقاص كان يسبح بالحصى). دیسان هاتییە ڤەگێڕان کو فاتیما کچا حوسەینێ کوڕێ عەلیێ کوڕێ ئەبو تالیبی – ئەوێ تەسبیح ب بەندکەکێ ب گڕێک دکرن. (وأخرج أيضا عن فاطمة بنت الحسين بن علي بن أبي طالب – عليهم رضوان الله وسلامه – أنها كانت تسبح بخيط معقود فيها).
وهذه الصيغة من حديث أبي هريرة – رضي الله عنه – عن رسول الله ﷺ قال: من سبح في دبر كل صلاة ثلاثا وثلاثين، وحمد الله ثلاثا وثلاثين، وكبر الله ثلاثا وثلاثين، فتلك تسعة وتسعون ثم يقول تمام المائة: لا إله إلا الله وحده لا شريك له، له الملك، وله الحمد، وهو على كل شيء قدير. (صيغ التسبيح والتحميد والتكبير بعد الصالة، جمع ودراسة د. مشعل بن محمد بن حريث العنزي، أستاذ مساعد بتخصص الحديث الشريف في قسم الدراسات الإسلامية في كلية العلوم والآداب بجامعة الجوف، ص1036).
د موسلمانیتی دا (تسبیح) ب رامانا پەسن و پیرۆزکرن هاتییە، لێ تزبی ئالاڤێ هژمارتنێیە، چ ئەو هژمارتن بو بیرئینانێ یان بو هەر کەرەستە و تشتەکێ دی بیت.
ژ ئەڤا بوری دیاردبیت کو موسلمانان ل دەستپێکێ تزبی بکارنەئیناینە، بەلکو وەکو پشکەک ژ ئۆلا فەلەتیێ لێ نێرینە، لەوڕا تا ناڤەراستا چەرخێ دویێ بكارنەدئینان، پشتی د ناڤ جڤاکی دا بەلاڤبووین، ل چەرخێ پازدێ زایینی هندەك دەنگێن نەرازی پەیدابوون، ئەڤێ پێدڤی ب فەتوا هندەك زانایان بوو.
تزبی بەختەوەری و پاراستن:
نڤیسەر (به‌كر كوڕێ عه‌بدللایێ بوزه‌ید) د پەرتووكا «السبحة.. تاریخها وأحكامها» دا، ئاماژە دكەته چەندین بەلگەیێن مێژوویی ئەوێن ئاماژە دكەن، كو تزبی د دینێن جودا دا، د چەرخێن پێش مێژوویێ دا هاتینە نیاسین، ئەو ئامرازەك بوو، بۆ پەرستنێ ل جەم بوزی و براهمایان ل هندستان و رۆژئاڤایێ ئاسیا و ب ناڤێ (جب مالا) هاتییە نیاسین، ب ڕامانا گرێیێن بیرئانینێ (عقد الذكر) و ژمارا لبێن وان ژ ستێر و ئەختەران د بیروباوەرێن وان یێن جودا دا یەكسانە ل گەل یا ئەو د پەرێسن.
د جوهیاتییێ دا تزبیێ جهەكێ مەزن د ئاییردەیێن (كابالا) دا، كو گرێدایی فەلسەفا گەردوونێیە هەبوو، هاتییە نیاسین ب ناڤێ (ماهـ بەركوت) ئانكو سەد بەرەكەت، كو (100) جاران ل دویڤ ئێك بۆ بیرئینانێ بكاردئینان.
د فەلەتیێ دا، تزبی هەر ژ دەستپێكا ئێكێ یا وی ئایینی دهاتە بكارئینان، د (چەرخێن چەوساندنێ) دا وەكو رێكەك بۆ هەڤنیاسینا د ناڤبەرا فەلان دا ل شوینا خاچێ و ل جەم مللەتێن دێرین تزبی وەكو هێمایێ دویرئێخستنا گیانێن خراب و پاراستنا مرۆڤی ژ ئێرەیی و خرابكارییان دهاتە بكارئینان، هندەكا باوەری هەبوو، كو شویشتنا وان و ڤەخوارنا وێ ئاڤی چارەسەرییە ژ هندەك نەخۆشییێن ب زەحمەت و بێ چارەسەری.
ب دەربازكرنا مێژوو و ئايینان، تزبییان قووناغەكا درێژ بڕییە، ئەڤە پشكەكە ژ وێ:
دەستپێك ل هندستانێ بوو، (ئەحمەد حوسەینی) د پەرتووكا خۆ دا (مساهمة الهند فی قضاء مآ‌رب الإنسان الاقتصادیة)، دبێژیت: «دەمێ كو پەرستن ژ سروشتێ مرۆڤی بوو، ئەو پێدڤی ب نیاسینا رێكا راست بۆ پەرستن و بیرئانینا ئافرێنەری بوو، ئینا دینێن جودا رێكێن جودا بۆ ئینانە پێش، (هندستانێ پشكداری كر ب پێشكێشكرنا رێكەكا تایبەت بۆ هژمارتنا بیرئینانێ، ئەو ژی ب رێكا گریێن لبان – تزبی-، ڤێچا هژمارتنا بیرئینانێ ژ داهێنانا هندستانێیە، ئۆلی براهمی داهێنایە و ڤەڕژیایە دین و وەڵاتێن دی. هەر ئەوە یا (به‌كرێ كوڕێ عه‌بدللایێ بۆزه‌ید)ى د پەرتووكا خۆ دا (السبحة – تاریخها وحكمها)، كو ئەو هاتییە ناڤ عەرەبا و مێژوویا وێ ڤەدگەڕیتە ڤه بۆ ساڵا 800 زایینی، كو ئالاڤێ پەرستنا بوزییان بوو، بكاردئینا بۆ گرێدانا نڤێژێن خۆ یێن گۆتی ب یێن كرداری ڤە، پاشی ل دەڤ براهمەیان ل هندستانێ، ژ وێ ڤەڕژتە فەلەتیێ دا، قەشە و ڕەبەنان ل چەرخێن ناڤەراست بكار دئینان، ل چەرخێن پازدێ و شازدێ بەلاڤبوو، پاشی ژ هندستانێ بۆ رۆژئاڤایێ ئاسیا هاتە ڤەگۆهاستن».
ژ بەر بیدعە و چیڤانۆكێن ل دۆر هاتینە گێڕان، چەندین پەرتووك ل دۆر هاتنە دانان، بۆ رەتكرن و دیاركرنا مێژوویا وان بیدعەیان، دبیت یا ئێكێ پەرتووكا سیوطی بیت (المنحة فی السبحة)، شاگردێ وی ئیبن طولون و پەرتووكا وی (الملحة فیما ورد فی أصل السبحة) و «نزهة الفكر فی سبحة الذكر) یا شێخ عەبدلحەیێ لكنویی، لێ پترییا وان پەرتووكان ل مێژوویا تزبییان ل دینێن دی دا نەزڤڕینە یان چاوا ب رێكا شیعە و دەروێش و سۆفییان گەهشتنە موسلمانان، كو ئەوە یا ئەبوزەیدی د پەرتووكا خۆ دا ئاماژە كرییێ.
تزبی هێمایەكێ گرنگە ل جەم سۆفییان، پویتەكێ هەرە زێدە ددەنێ، ل دویڤ گۆتنا بەنانێ محەمەد كوڕێ عەبدلسەلام كوڕێ حەمدونێ فارسی، د پەرتووكا خۆ دا (تحفە أهل الفتوحات والأذواق فی اتخاذ السبحة وجعلها فی الأعناق)ێ دا رۆهن دكەت چاوا سۆفییان تزبی دكرنە ستۆیێ خۆ ل شوینا د دەستی دا بن، چنكو د دیتنا وان دا ستۆ بەرۆڤاژی دەستی جهەكێ پاكە، دیسان كرنا وی بۆ ستۆی مەزنكرن و رێزگرتنە ژ بەر نێزیككرنا وێ ژ رها گەردەنێ، كو رێرەوا ژیانێیە د لەشی دا، هەڤتەریب ل گەل گۆتنا خودایێ میهرەبان (ونحن أقرب إلیه من حبل الورید)، ئانكو رها گەردەنێ ئالاڤەكە بۆ نێزیكبوونێ ژ خودێ.
هندەك ژ چاكێن جەمسەرێن سۆفیاتییێ، وەكو مەزنكرن ب بانێ چلخانەیا خۆ ڤە د هەلاویستن، بۆ پاراستنا وێ وەكو ئالاڤەك هاریكار بۆ جیهادا مەزن، بەلكو دهاتە بكارئینان و ئەو د هەلاویستی و بۆ ب ساناهی لێكزڤڕینا وی تزبی چەرخەك بۆ چێكرن، تاكو هندەكان گۆتن (ئەگەر ئەم شییا باین، دا بیرئینانێ ب چیا كەین) (تحفة أهل الفتوحات والأذواق فی إتخاذ السبحة وجعلها فی الأعناق، الإمام أب الفضل فتح الله بن أبی بكر البنانی، تحقیق أحمد فرید، دار الكتب العلمیة، بیروت – لبنان، 1971، ص22)، ئانكو هەر لبەكا تزبییێ هندی قەبارێ چیایێ لێكربانە، وەكو مێراتگرییا تزبیێن چاكان و پیرۆزكرنا وان و هەلگرتن و باوەری ب چێتراندنا وان ژ سۆفیاتیێ بیدعە ڤەڕژیان، هەروەسا ل جەم هندەكان ژی تزبی بۆ نیشانا رویمەتی و دوڕیاتییێ و دیاركرنا پەرستن و ئۆلدارییا سەرڤەیی.
دبیت ناڤدارترین سەرهاتی ل دۆر تزبییان د ڤێ هەڤگرێكێ دا – سیاق – سەرهاتییا تزبییا جەمسەرێ سۆفیاتیێ سەید بەدەوی یە، ئەو تزبییا ل مزگەفتا وی پاراستی، كو چەندین چیڤانۆك ل دۆر هاتینە ڤەگێڕان، مریدێن وی د موكڕن بۆ وەرگرتنا توبەڕكێ وی تزبی بچنە سەر ئارامگەهێ وی، حوسێن ئەلتەیب د پەرتووكا خۆ دا (أسرار آ‌ل البیت) دا دیار دكەت، كو بەدەوی تزبییا خۆ ژ دارێ سەندەلێ ئەوا ل چیایێ ئەبی قوبەیسی چێكرییە، كو پێغەمبەری (س) پەرستن لێ دكر، ئەڤ تزبییە 1999 دندكێن قەبارە جیاوازە و ل سەر هەر لبەكێ ناڤەك ژ ناڤێن خودێ نڤێسییە، ئەڤێ وەساكرییە كو تزبییا وی ببیتە درێژترین تزبی د مێژوویا ئیسلامێ دا، ئەو ب بانێ مزگەفتێڤە شۆر دبوو، ئەوی ب شەڤ و رۆژ بیرئانین پێدكر.
د (منن القطب الشعرانی) دا هاتییە: جارەكێ پێ من كەفتە سەر تزبیێ، ئەوبوو ژ رێزلێنانا وێ ژ ناڤ بچم. لەورا دبێژم د ستویدا ژ بەرزەبوون و بزدیان و بێبهایێ پاراستیترە (مناقب القطب الربانی، سیدی عبدالوهاب الشعرانی، أبی الانس محمد محی الدین، دار الكتب العلمیة،بیروت لبنان، ص22).
جوداهییا تزبییان:
لبێن تزبیێ ژ دینەكی بۆ دینەكێ دی د جودانە، د ئۆلێ براهمایێ هندی دا، هژمارا دندكان 48 و د بوزیێ دا 108 دندكن، د جوهیتییێ دا 45 لب و د فەلەتیێدا چەند جۆرەك هەنە، كو ئەنساكلۆپیدیا عەرەبییا جیهانی دیار دكەت، هندی تزبییە ل دەڤ كاسولیكان 50 لبێن بچویكن، زێدەباری تزبییا 45 دندكی ب هژمارا رۆژێن رۆژیگرتنا بچویكە و جاران دگەهیتە 55 دندكان ب هژمارا رۆژێن رۆژیگرتنا مەزن یان 33 لبن ب هژمارا سالێن ژییێ یەسوعی، یان 99 دندك و دهێتە بكارئینان د نڤێژێن ئەینییا مەزن دا، د دەمەكی دا موسلمانان 100 دندك هەلبژارتن، دا ب گشتی بشێن بیرئانین و تەكبیر و و پەسنكرنێ ل داوییا هەر نڤێژەكێ ب هژمێرن، وەكو پێغەمبەری (س) پێشنیار كری و جاران هژمارا دندكان 33 یان 66 یان 99 دندك ب هژمارا ناڤێن خودێ.
ب درێژییا مێژوویێ و ل پەی گەشەكرنێ، لبێن تزبی ژ كەرستێن جودا هاتییە چێكرن وەكو: تەقن، بەرەزیڤ، بەرك – نوی – كانزا، هەستیێن گیانەوەرا، دار، عاج، شووشە، زێر، زیڤ، عەنبەر…، زێدەباری بەرێن بۆهادار. باژێری ڤینیس ل ئیتالیا ب پیشه‌سازییا تزبیێن شووشەیێ رەنگین، چین ب تزبیێن عاجی، ئەورۆپا ب تزبیێن كەهرەمانێ رەش یا بەرنیاس بوو.
شێوەیێ بازنەیێ دندكا تزبیێ گرنگییەكا مەزن ل جەم سۆفییان هەیە، چنكو بازنە هێمایێ ئێكبوونا بنەمایێ گەردوونێیە و ئەڤی تێگەهێ رۆلەكێ بنەڕەتی د گرنگییا تزبیێ دندك بازنەیی د كلتورێ مللیێ ئیسلامی دا گێڕا. لێ هەر تزبییا نەریتی مایە هونەرەك و پیشەسازییەك گەش و ب راوێژ و هێمایەك دینییێ دەربازكەرێ هەمی دینان.
تزبیێن كوردی (كەزوانی):
كوردان هەر د كەڤن دا تزبی دیتینە و نیاسینە، دبیت ل گەل گەهشتنا شاگردێن یەسوعی بۆ كوردستانێ پتر بەربەلاڤ ببن و ل سەر دەمێ سۆفیگەرییا ئیسلامی بووینە پشكەك ژ ئاییردەیان، لێ كوردان شێوازەك جودا هەیە، ئەوژی ژ بەر مشەبوونا دارێن كەزوانی ل چیایێن كوردستانێ، كو د زەره‌دەشتیێ دا ب دارا پیرۆز دهاتە نیاسین، چێكرنا تزبییان ژ دندكێن دارێن كەزوانی تا نها ژ پیشەیێن بەرنیاسە ل كوردستانێ، كو باژێرێ سلێمانییێ ب چێكرنا ڤی جۆرێ تزبییان ناڤداربوویە، كارمەندێن ڤی پیشەیی شه‌هرەزایەكا باش بدەستڤەئیناینە و فلى د چێكرنا رەنگ و جۆرێن وان دا كرییە، تاكو بوویە پشكەك ژ كه‌لتۆرێ كوردان، ئەڤی پیشەیی؛ نهێنی و نەپەنییێن خۆ هەنە، كو كەس نزانیت ژ بلی خودانێن ئەوی پیشەیی، كو ژ باپیرێن وان بۆ مایە، چێكرنا تزبییێن كەزوانی پێدڤی ب رەنج، هویری، بێهنفرەهی و هەستێ هونەری هەیەن چەندین رەنگ و جۆر هەنە، یێ ژ هەمیان گرنگتر: ئەبلەق، لاڕەشە، لاسۆرە، قەلەخۆر، بەنەمشك، سوەیل و … هتد.
ژێده‌ر:
1- مناقب القطب الربانی، سیدی عبدالوهاب الشعرانی، أبی الانس محمد محی الدین، دار الكتب العلمیة، بیروت – لبنان، ص24.
2- تحفة أهل الفتوحات والأذواق فی إتخاذ السبحة وجعلها فی الأعناق، الإمام أب الفضل فتح الله بن أبی بكر البنانی، تحقیق أحمد فرید، دار الكتب العلمیة، بیروت – لبنان، 1971، ص22.
3- صيغ التسبيح والتحميد والتكبير بعد الصالة،جمع ودراسة د . مشعل بن محمد بن حريث العنزي، أستاذ مساعد بتخصص الحديث الشريف في قسم الدراسات الإسلامية في كلية العلوم والآداب بجامعة الجوف، ص1036).
4- ئازاد محەمەد، اذاعة العراق الحر، 14 تیرمەها 2015.
5- هبة عبدالستار، الاهرام، العدد 49081، یوم 23 أبریل 2021.
6- صفاء علی 7/8/2019 موقع الجزیرة.
7- https://gate.ahram.org.eg
8- https://fiqh.islamonline.net
