گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
أ. د. نه‌سیم سۆنمەز
زانــكۆیا وانــێ
1 – 2
چیرۆكا له‌یلا و مه‌جنوونێ ب رێیا ئەدهبیاتا ئە‌ره‌بان و فارسان كه‌تیه ناڤ ئەدهبیاتا كوردی. ئەڤ چیرۆك، جارا ئەول ژ ئالیێ نزامیێ گه‌نجه‌وی ڤا ب ته‌شه‌یێ مه‌سنه‌ویێ و ب زمانێ فارسی هاتیه نڤیساندنێ و ئەو ژ 4600 مالكی زێده‌تر ئە. د ئەدهبیاتا كوردی دا ژی گه‌له‌ك هه‌لبه‌ستڤانان ئەڤ چیرۆك ب ره‌نگێ هه‌لبه‌ستێ هووناندیه و خستیه ناڤ ئەدهبیاتا كوردی. یه‌ك ژ وان هه‌لبه‌ستڤانان ژی سه‌وادی یه. سه‌وادی ژی وه‌كه نزامی به‌رهه‌ما خوه ب ته‌شه‌یێ نه‌زمێ و ب زمانێ كوردی نڤیساندیه و هه‌ژمارا مالكێن كو د به‌رهه‌ما وی دا هه‌ر چقاس ل گۆری ده‌ستخه‌تان جودا به ژی كێم زه‌ده 771 مالك ئە. د هه‌ر دو به‌رهه‌مان دا ژی ب ناڤێ “نه‌وفه‌ل” كاراكته‌ره‌ك هه‌یه كو ئەڤ كاره‌كته‌ر رۆله‌ك موهیم دگره د هووناندنا چیرۆكێ دا.
كورته
ئارمانجا مه ژ به‌راوردكرنا كاراكته‌را نه‌وفه‌ل د هه‌ر دو به‌رهه‌مان دا ئەو ئە كو هنه‌ك لێكۆلینه‌ر دبێژن چاڤكانیا به‌رهه‌ما سه‌وادی یا ب ناڤێ له‌یلا و مه‌جنوونێ به‌رهه‌ما نزامیێ گه‌نجه‌وی یا ب ناڤێ له‌یلا و مه‌جنوونێ یه. كا ئەم ئێ مێزه بكن گه‌لۆ کارتێکرنا گه‌نجه‌وی ل سه‌ر سه‌وادی چێبوویه و ئەو، د بن باندۆرا گه‌نجه‌وی دا مایه یان نا و ئەگهر مابه ئەم دخوازن ته‌سبیت بكن گه‌لۆ ئەو چقاس مایه. سینۆرێ ڤه‌كۆلینا مه ژ به‌ر كو د هه‌ر دو به‌رهه‌مان دا ب ته‌نێ «كاراكته‌را نه‌وفه‌ل»ـە، مه کارتێکرنا گه‌نجه‌وی ل سه‌ر سه‌وادی ته‌نێ د ڤێ چارچۆڤه‌یێ دا نرخاندیه. ژ به‌ر كو مژار ئەدهبیاتا كوردی یه و به‌رهه‌ما سه‌وادی ژی به‌رهه‌مه‌ك ژ به‌رهه‌مێن ئەدهبیاتا كوردی یه، مه د ڤه‌كۆلینا خوه دا ژ به‌رهه‌ما گه‌نجه‌وی زێده‌تر گرینگی دایه به‌رهه‌ما سه‌وادی و ئەو ڤه‌كۆلایه.
د ڤێ گۆتارێ دا بەحسا ژیانا هه‌ر دو هه‌لبه‌ستڤانان هاتیه كرن، كورته‌یا چیرۆكا له‌یلا و مه‌جنوونێ هاتیێ ڤه‌به‌ژاندن و د هه‌ر دو به‌رهه‌مان دا ئاگاهیێن كو ل سه‌ر كاراكته‌را “نه‌وفه‌ل” و دیمەنێن “نه‌وفه‌لی” كو چاوا ده‌رباز بوونه هاتیه داین و ل گۆری هووناندنا چیرۆكێ هه‌ر دو به‌رهه‌م هاتنه به‌راوردكرن.
په‌یڤێن سه‌ره‌كه: نزامی، سه‌وادی، له‌یلا و مه‌جنوون، نه‌وفه‌ل، به‌راوردكرن.
ده‌ستپێك
چیرۆكێن كو مژارا وان ئەڤین و ئەڤینداری یه گه‌له‌ك به‌رفره‌ه ن و د ناڤا ئەدهبیاتا جیهانێ دا جهێ وان گه‌له‌ك گرنگە. چیرۆكێن ئەڤینداریێ جارا ئەول د ناڤا ئەدهبیاتا گه‌له‌ری دا هاتنه په‌یداكرن و پاشێ ژی كه‌تنه ناڤا ئەدهبیاتا نڤیسكی. هنه‌ك ژ وان چیرۆكان ژ ئالیێ هه‌لبه‌ستڤانان ڤا ب قالبێ قه‌سیده و مه‌سنه‌ویان هاتنه نڤیساندنێ. مرۆڤ دكاره چیرۆكێن ئەڤینداریێ وه‌كه دو جوره بهه‌سبینه یانێ چیرۆكێن ئەڤینداریێ یێن فۆلكلۆریك و یێن نڤیسكی. هه‌ژمارا ڤان چیرۆكان د ئەدهبیاتا دنیایێ دا گه‌له‌ك زێده نه و وه‌كه چاڤكانیێن ئەدهبیاتا كلاسیك ژی تێنه هه‌سباندنێ.
چیرۆكێن ئەڤینداریێ جارا ئەول د رۆژهلاتا ناڤین دا ب ته‌رزا مه‌سنه‌ویێ د ئەدهبیاتا فارسی دا هاتنه نڤیساندنێ. د سه‌دسالا IX,X و XI زاینێ دا رووده‌كی (م. 941) و فیرده‌وسی (م. 1021) د ناڤ به‌رهه‌مێن خوه دا جه دانه چیرۆكێن ئەڤینداریێ. ل دوو ڤان كه‌سان عونسورێ (م. 1040) و فه‌خره‌ددین ئەسعەدی گورگانی (م. 1055) مه‌سنه‌ویێن سه‌ربخوه یێن كو مژارا وان ئەڤینداری یه نڤیساندنه. نزامیێ گه‌نجه‌وی (م. 1214؟) د سه‌دسالا خان دا چیرۆكا خۆسره‌و و شیرین و له‌یلا و مه‌جنوونێ ب زمانێ فارسی نڤیساندیه. بێگومان مرۆڤ دكاره ببێژە ئەو هه‌لبه‌ستڤانێن كو پیشتی نزامی هاتنه و چیرۆكێن ئەڤینداریێ نڤیساندنه د بن کارتێکرنا وی دا مانه و رێ و رێچا وی شۆپاندنه (چچه‌كله‌ر، 2004: 320-322؛ ژاهانی، 2016: 18).
هه‌تانی ڤێ گاڤێ هاتیه ته‌سبیتكرن كو د ئەدهبیاتا كوردی دا 14 مه‌سنه‌ڤیێن له‌یلا و مه‌جنوونێ هاتنه نڤیسین (حلمی، 1988: 117-118، 135؛ ئە‌رگین، 2006: 109-130؛ ته‌مۆ، 2007: 1443؛ جان، 1992: 5-6؛ مزووری، 2009؛ خه‌ففار، 2011: 27؛ بابان، 2012: 371-373؛ یالار، 2012: 459-468؛ ئاداك، 2014: 100؛ خه‌زنه‌دار، 2015: 507؛ ژاهانی، 2016: 29؛ ئالكاچ، 2018: 6). ل گۆری زاراڤایان، مه ل ژێرێ ناڤێ نڤیسكار و ناڤێ به‌رهه‌مێ دایه.
ب زاراڤایێ هه‌ورامی پێنج مه‌سنه‌وی هاتنه نڤیساندن و ئەو ژی ئەڤن:
- له‌یلا و مه‌جنوونا مه‌لا محەمەدێ قولی كه‌ندووله‌یی (؟- 1732).
- له‌یلا و مه‌جنوونا خانایێ قوبادی (1700-1759).
- له‌یلا و مه‌جنوونا میرزا شەفیعێ كولیایی (1785-1834).
- له‌یلا و مه‌جنوونا مه‌لا وه‌له‌دخان (1825-1885).
- له‌یلا و مه‌جنوونا عەبدولقادر ده‌بایان (؟-؟).
- ب زاراڤایێ كورمانجی ژی پێنج مه‌سنه‌وی هاتنه نڤیساندن و ئەو ژی ئەڤن:
- له‌یلا و مه‌جنوونا سه‌وادی.
- له‌یلا و مه‌جنوونا مه‌لا مەحموودێ بایه‌زیدی (1797-1863). ئەڤ به‌رهه‌م په‌خشانە.
- له‌یلا و مه‌جنوونا شێخ محەمەد جان ئاقته‌پی (1858-1909).
- له‌یلا و مه‌جنوونا حەجی عەبدولفه‌تتاحێ هه‌زرۆیی (1892-1975).
- له‌یلا و مه‌جنوونا مه‌لا محەمەدێ هه‌زانی (1939-2004).
- ب زاراڤایێ سۆرانی ژی چار مه‌سنه‌وی هاتنه نڤیساندن و ئەو ژی ئەڤن:
- له‌یلا و مه‌جنوونا مه‌لا فه‌رجی ساله شه‌كیب (؟-؟).
- له‌یلا و مه‌جنوونا عەلی كه‌مال باپیر (1887-1974).
- له‌یلا و مه‌جنوونا عەبدولجەببار ئاخایی كانی (1902-1957).
- له‌یلا و مه‌جنوونا زاری (؟-؟).
مه، ئەو له‌یلا و مه‌جنوونێن كو د ئەدهبیاتا كوردی دا هاتنه نڤیساندنێ ل گۆری زاراڤا و دیرۆكا نڤیساندنا وان ل خوارێ د تابلۆیێ دا دانه نیشاندان:
- له‌یلا و مه‌جنوونا مه‌لا محەمەدێ قولی كه‌ندووله‌ی – هه‌ورامی- 1732.
- له‌یلا و مه‌جنوونا خانایێ قوبادی – هه‌ورامی -1741.
- له‌یلا و مه‌جنوونا میرزا شەفیعێ كولیای – هه‌ورامی – 1834.
4.له‌یلا و مه‌جنوونا مه‌لا وه‌له‌دخان – هه‌ورامی – 1885.
- له‌یلا و مه‌جنوونا عەبدولقادر ده‌بایان – هه‌ورامی- 1985.
- له‌یلا و مه‌جنوونا سه‌وادی – كورمانجی- 1759.
- له‌یلا و مه‌جنوونا مه‌لا مەحموودێ بایه‌زیدی – كورمانجی – 1858.
- له‌یلا و مه‌جنوونا شێخ محەمەد جان ئاقته‌پی – كورمانجی- 1884.
- له‌یلا و مه‌جنوونا حەجی عەبدولفه‌تتاهێ هه‌زرۆی- كورمانجی- 1975.
- له‌یلا و مه‌جنوونا مه‌لا محەمەدێ هه‌زانی – كورمانجی- 1982.
- له‌یلا و مه‌جنوونا عەبدولجەببار ئاخایی كانی- سۆرانی- 1969.
- له‌یلا و مه‌جنوونا مه‌لا فه‌رجی ساله شه‌كیب – سۆرانی- 1942.
- له‌یلا و مه‌جنوونا عەلی كه‌مال باپیر – سۆرانی- 1950.
- له‌یلا و مه‌جنوونا زاری – سۆرانی- 1976.
تابلۆ: له‌یلا و مه‌جنوونێن ب كوردی هاتنه نڤیساندنێ.
ئارمانج ژ به‌راوردكرنا لێكۆلینا مه ئەوە كو هنه‌ك لێكۆلینه‌ر دبێژن چاڤكانیا به‌رهه‌ما سه‌وادی یا ب ناڤێ له‌یلا و مه‌جنوونێ به‌رهه‌ما نزامیێ گه‌نجه‌وی یا ب ناڤێ له‌یلا و مه‌جنوونێ یه. گه‌لۆ کارتێکرنا گه‌نجه‌وی ل سه‌ر سه‌وادی مایه یان نا. ئەگهر چێبووبه گه‌لۆ چقاس چێبوویه دخوازن ته‌سبیت بكن. سینۆرێ ڤه‌كۆلینا مه ژ به‌ر كو د هه‌ر دو به‌رهه‌مان دا “كاراكته‌را نه‌وفه‌ل” ـە، مه کارتێکرنا گه‌نجه‌وی ته‌نێ د ڤێ چارچۆڤه‌یێ دا نرخاندیه. ژ به‌ر كو مژارا مه ئەدهبیاتا كوردی یه و به‌رهه‌ما سه‌وادی ژی به‌رهه‌مه‌ك ژ به‌رهه‌مێن ئەدهبیاتا كوردی یه، مه د ڤه‌كۆلینا خوه دا ژ به‌رهه‌ما گه‌نجه‌وی زێده‌تر گرینگی دایه به‌رهه‌ما سه‌وادی.
- سه‌رپێهاتیا له‌یلا و مه‌جنوونێ
ژ بۆ كو مژار باش وه‌ره فێمكرن مه هه‌وجه دیت كو ئەم د ده‌ر هه‌قێ سه‌رپێهاتیا له‌یلا و مه‌جنوونێ دا ب كورتی هنه‌ك ئاگاهیان بدن.
چیرۆكا له‌یلا و مه‌جنوونێ، چیرۆكه‌كه گه‌له‌ری و سه‌رپێهاتیه‌كه ئەڤینی یه و د ئەدهبیاتا ئیسلامێ دا ژی بوویه مژارا مه‌سنه‌ویان. بنگه‌ها چیرۆكێ ل ده‌ڤدۆرا كه‌سایه‌تا مه‌جنوونی دگه‌ره و ل چۆلستانا نه‌جدێ ده‌رباز دبه. (له‌ڤه‌ند، 1959: 1؛ كوتلو، 1986: 87). ل گۆر هنه‌ك گۆتنان ئەڤ چیرۆك چیرۆكه‌كه راسته‌قینی یه (ئاداك، 2014: 100) و له‌هه‌نگێن وێ ژی له‌هه‌نگێن راسته‌قینی نه. چیرۆك د سه‌دسالا ڤان دا د سه‌رده‌ما ده‌وله‌تا ئە‌مه‌ویان (661-750) دا د ده‌ما حوكمداریا مه‌روان ب. هه‌كه‌می (623-685) دا ل هه‌رێما نه‌جدێ قه‌ومیه. ل گۆری هنه‌ك ریوایه‌تان مه‌جنوون، له‌قه‌با هه‌لبه‌ستڤانێ ب ناڤێ قه‌یس ب. موله‌وەدا ئەلئەمیری (م. 698) یه و ئەڤ چیرۆك ژ شیرۆڤه‌كرنا هه‌لبه‌ستێن وی هاتیه ده‌رخستن. له‌یلا ژی قیزا مه‌هدی ب. سەعید ئەلئەمیری یه (ئاته‌ش، 1988: 49).
هنه‌ك دیرۆكناس و بسپۆرێن ئەدهبیاتا كلاسیك، ژ سهه‌تا وێ ب گومانن و دبێژن چیرۆكه‌ك ئە ب ڤی ره‌نگی نه‌قه‌ومیه و ئەو تشته‌كی خه‌یالی یه. ل گۆری ڤان پسپۆران ئەو هه‌لبه‌ستێن كو دەرحەقا وان ل بال مه‌جنوون ڤا تێ كرن ب ته‌مامی نه یێن وی نه. هنه‌ك هه‌لبه‌ست یێن هه‌لبه‌ستڤانێن جودا نه. (ته‌ربیه‌ت، 1314: 383).
ل گۆری كو د چاڤكانیان دا ده‌رباز دبه ب گه‌له‌مپه‌ری سه‌رپێهاتیا بوویه‌رێ ب ڤی ره‌نگی یه:
د چۆڵستانا نه‌جدێ دا ژ مالباتا به‌نوو ئامیر، قه‌یس و له‌یلا، د زارۆكتیا خوه دا ژ هه‌ڤ هه‌ز دكن. خه‌لكێن ده‌روودۆرێ ب ڤێ بوویه‌رێ دهه‌سن و گه‌له‌ك ده‌نگ و بەحسا وێ دكن. دایكا له‌یلایێ ژ به‌ر وان گۆتنێن نه‌باش، جه‌زایێ نه‌ده‌ركه‌تنا ژ كۆن دده كه‌چا خوه له‌یلایێ. قه‌یس، نكاره یارا خوه ببینه و ژ به‌ر هه‌سره‌تا نه‌دیتنا یارێ، گه‌له‌ك خه‌مگین دبه، هش و ئاقل ژ سه‌رێ وی دچه و ئەو ده‌ردكه‌ڤه سه‌رێ چۆل و چیایان. پشتی ده‌مه‌كێ ئەو، وه‌كه ‘’مه‌جنوون’’ یانێ دین تێ بناڤكرن. باڤێ قه‌یس، ب ده‌ردێ كورێ خوه ئاگاهدار دبه و دچه ژ مالباتا له‌یلایێ وێ ژ كورێ خوه را دخوازه. لێ ژ به‌ر كو ناڤێ قه‌یس وه‌كه مه‌جنوون هاتیه به‌لاڤكرن مالبات، ناخوازه كه‌چا خوه بده وی. باڤێ قه‌یس، ژ بۆ كو كورێ وی شفایێ ببنه و ره‌وشا ته‌ندوروستیا وی باش ببه، رادبه وی دبه سه‌ر كه‘به‌یێ. لێ قه‌یس ل كه‘به‌یێ ب ئارمانجا كو ئەشقا وی خورتتر ببه دایێ دكه كو نه‌خوه‌شیا وی هین خه‌دارتر ببه. خوه‌دێ دایا وی قه‌بوول دكه و نه‌خوه‌شیا وی هه‌ر دچه زێده دبه. باڤێ وی ب ئاوایه‌كی دلشه‌واتی ڤه‌دگه‌ره مالا خوه و مه‌جنوون ژی ده‌ردكه‌ڤه سه‌ر چۆل و چیایان و دبه هه‌ڤالێ هه‌یوانان. یارا وی له‌یلا ژی ده‌ست ب نڤیساندنا هه‌لبه‌ستێن ئەڤینداریێ دكه. میره‌كی ئە‌ره‌بان، ب ناڤێ نه‌وفه‌ل، هه‌لبه‌ستێن وێ ب ده‌ست دخینه و ده‌ست ب خوه‌ندنا وان دكه. نه‌وفه‌ل ده‌ما وان دیخوینه دلێ وی گه‌له‌ك ب له‌یلایێ دشه‌وته و ژ بۆ كو برینا وێ بكه‌وینه و ژێ را ببه مه‌لهه‌م، رادبه، دبه خوه‌زگینیێ له‌یلایێ و وێ ژ باڤێ وێ ژ بۆ مه‌جنوونێ دخوازه. مێزه دكه باڤێ له‌یلایێ وێ ب رندی ناده، ئیجار رادبه له‌شكه‌رێن خوه كۆم دكه و دچه سه‌ر مالباتا له‌یلایێ و ب وان را شه‌ر دكه.
مه‌جنوون، ئەوقاس ژ له‌یلایێ هه‌زدكه كو ناخوازه زرار بگێهێژه ده‌ڤدۆرا وێ ژی و ژ بۆ كو مالباتا له‌یلایێ د شه‌ر دا ب سه‌ر بكه‌ڤه، دایێ دكه. دایا وی تێ قه‌بوولكرن و نه‌وفه‌ل ب سه‌ر ناكه‌ڤه. لێ نه‌وفه‌ل ب ڤێ ره‌وشێ شاناز نابه و جاره‌كه دن له‌شكه‌ران كۆم دكه، دچه سه‌ر مالباتا له‌یلایێ و ب وان را شه‌ر دكه. نه‌وفه‌ل ڤێ جارێ ب سه‌ر دكه‌ڤه، لێ ژ به‌ر كو ب دایا كو مه‌جنوونی كریه دهه‌سه، له‌یلایێ ناگره و ڤه‌دگه‌ره دچه. مالباتا له‌یلایێ وێ ب مرۆڤه‌كی ناڤێ وی ئیبن سه‌لام ئە را دزه‌وجینن. ژ به‌ر كو له‌یلا ناخوازه ب مه‌جنوونی را خیانه‌تێ بكه، ژ مێرێ خوه را دبه‌ژه كو ژ زارۆكتیا من دا جنه‌ك بوویه ئەڤیندارێ من و ژ من هه‌ز دكه، ئەگهر تو ده‌ستێ خوه بدی من ئەڤ جنێ من، دێ مه هه‌ردویان ژی بكوژە. ب ڤی ئاوایی مێرێ خوه دخاپینه و ژ خوه دده دوورخستن. پشتی ده‌مه‌كێ، ب قه‌بوولبوونا نفرێن مه‌جنوونی، مێرێ له‌یلایێ دمره. ژ به‌ر كو له‌یلا ئازاد دبه، رادبه دچه چۆلان، ل مه‌جنوونی دگه‌ره و د داویێ دا وی دبینه، لێ ژ به‌ر كو مه‌جنوون، وێ ناس ناكه و ئەگهر ناس بكه ژی ئێدی ناخوازه ب وێ را بزه‌وجه ویسال چێنابه. له‌ورا، مه‌جنوونی تێكلیا خوه ژ دنیایێ قوت كریه و ژ قووناخا عەشقا مه‌جازی ده‌ربازی قووناخا عەشقا ئیلاهی بوویه. له‌یلا، بێ هێڤی ژ جه‌م وی ڤه‌دگه‌ره و د ناڤ ده‌رد و كولان دا ژیانا خوه به‌رده‌وام دكه و پشتی ده‌مه‌كێ ژی دمره. ده‌ما مه‌جنوون ڤێ خه‌به‌را ب دلسۆژ دبهیزه دچه سه‌ر گۆرا له‌یلایێ و ژ خوه‌دێ رجا و ده‌خاله‌تێ دكه كو روهێ وی ژی ل وێ ده‌رێ بستینه. خوه‌دێ، دیایا وی قه‌بوول دكه و روهێ وی دستینه. مه‌جنوون هه‌تانی روهێ خوه راده‌ست دكه، ناڤێ له‌یلایێ، ژ سه‌ر زار و زمانێ خوه ناخینه (اته‌ش، 1993: 49-55؛ پالا، 2002: 300-302؛ سöنمه‌ز، 2018:129-130).
- كورته‌نێرینه‌ك ل ژیان و به‌رهه‌مێن نزامیێ گه‌نجه‌وی
ژ بۆ كو به‌راوردكرن باش وه‌ره تێگهیشتین هه‌وجه یه ئەم هه‌ردو هه‌لبه‌ستڤانان و به‌رهه‌مێن وان بدن ناساندن.
ده‌ر بارێ دیرۆكا ژ دایكبوون و مرنا نزامیێ گه‌نجه‌وی دا ئاگاهیێن ته‌قه‌ز د ده‌ستێن مه دا تونه نه. هه‌روه‌ها ئاگاهیێن كو د ته‌زكیره‌یان و د لێكۆلینێن مۆده‌رن دا ده‌رباز دبن ژی تێرێ ناكن. ئەو تشتێن كو د ده‌ر هه‌ق ژیانا وی دا هاتنه داین هه‌ر چقاس پر هندك بن ژی ژ به‌رهه‌مێن وی هاتنه وه‌رگرتن. گه‌نجه‌وی د سالا 536/1141؟ێ دا هاتیێ دنیایێ و ئونه‌سجۆیێ ژی ئەڤ دیرۆك په‌ژراندیه و سالا 1991ێ وه‌كه سه‌رێ سالا 850مینێ ژ دایكبوونا گه‌نجه‌وی ئیلان كریه (كانار، 2007: 183). هنه‌ك لێكۆلینه‌ر دبێژنه باڤێ وی ترك ئە (ره‌سولزاده، 1951: 34؛ ئالیه‌ف، 1991: 21؛ كانار، 2007:183)، لێ هه‌تانی ڤێ گاڤێ ته‌قه‌ز نه‌هاتیه پشتراستكرن كو باڤێ وی ترك ئێ و گه‌له‌ك لێكۆلینه‌ر ژی ڤێ ئیددایێ وه‌ك نێرینه‌ك ئە نژادپه‌ره‌ستیتیێ دبنن و دبێژن تو ئەسل و ئەساسه‌ك ئە ڤێ ئاگاهیێ توونه یه (ئاكالن،1998: 73). دایكا نزامیێ گه‌نجه‌وی كورد ئە. مرۆڤ ده‌ما به‌رێ خوه دده به‌رهه‌ما وی یا ب ناڤێ له‌یلا و مه‌جنوونێ راستی ڤێ ئاگاهیێ تێ. د هه‌لبه‌سه‌ته‌كه وی دا ئەڤ مالك ده‌رباس دبه:
گه‌ر ماده‌رێ مه‌ن ك ره‌یسه‌یێ كۆرد
ماده‌ر سفاتانه پیشی مه‌ن مۆرد.
(گه‌نجه‌وی، 41)
نزامیێ گه‌نجه‌وی ل گه‌نجێ تێ دنیایێ (ئابدوننه‌بی، 1340: 11؛ ئاکالن،1998: 73). نزامی په‌روه‌رده‌هیه‌كه باش دبینه، د گه‌ل زمان و ئەده‌بیاتێ، ئاسترۆنۆمی، فه‌لسه‌فه، جۆخرافیا، تپ و ماته‌ماتیكێ ژی دخوینه و هینی گه‌له‌ك زمانان وه‌كه فارسی، ئە‌ره‌بی، په‌هله‌وی، سوریانی، ئیبرانی، ئە‌رمه‌نی، گورجی و هود دبه (كانار، 2007: 183؛ کرلانگچ، 2008: 50).
گه‌نجه‌وی، پشتی كو په‌روه‌رده‌هیا خوه دقه‌دینه ناخوازه كارێ ده‌وله‌تێ بكه و ده‌ست ب نڤیساندنا هه‌لبه‌ستان دكه. وان هه‌لبه‌ستێن كو ئەو دنڤیسینه ژ رێڤه‌برێن ده‌وله‌تێ را ب رێ دكه، ئەو ژی ژ گه‌نجه‌وی را په‌ره‌یان دشینین. گه‌نجه‌وی ب ڤی ره‌نگی ده‌بارا خوه به‌رده‌وام دكه. هه‌ر چقاس نزامی ژ سه‌رۆككۆمارێن ده‌ما خوه را هه‌لبه‌ست ب رێ كربن ژی ئەو نه هه‌لبه‌ستڤانه‌كی كۆشكا میران ئە. وی ژیانه‌كه موته‌وازی ده‌رباز كریه (كانار، 2007: 183).
گه‌نجه‌وی ته‌قه‌ز نه‌به ژی د سالا 611/1214ان دا ل باژارێ گه‌نجێ ئەمرێ خوه‌دێ ب جه تینه و ل هه‌مان باژاری تێ ده‌فنكرن (ماكسۆود، 2004: 80؛ كانار، 2007: 184؛ کرلانگچ، 2008: 50).
2.1. به‌رهه‌مێن نزامیێ گه‌نجه‌وی
ژ به‌رهه‌مێن نزامی یه‌ك ته‌نێ گهێشتیه ده‌ستێ مه و ناڤێ به‌رهه‌مێ ژی “خه‌مسه” یه و ب ناڤێ “پێنج گه‌نج” ژی تێ ناسكرن. به‌رهه‌م كێم زێده 35 هه‌زار مالك ئە و د ناڤبه‌را 35-40 سالی دا هاتیه قه‌داندنێ (كانار، 2007، 185). هه‌لبه‌ستڤانێن وه‌كه ئە‌میر خوسره‌وێ ده‌هله‌وی (م. 725/1325)، شه‌مسه‌ددین كاتیبی نیشابووری (م. 839/1435؟)، مه‌لا ئە‌بدوڕاهمانێ جامی (م. 536/1141) و هود. ل سه‌ر ڤێ به‌رهه‌مێ نازیره نڤیساندنه. د گه‌له‌ك پرتووكخانه‌یان دا ده‌ستخه‌تێن به‌رهه‌مێ هه‌نه و ل ئیران، هندیستان و ئاورووپایێ ژی گه‌له‌ك جاران هاتیه چاپكرن (ته‌ربیه‌ت، 1314: 383؛ كانار، 2007: 185).
مه‌سنه‌ویێن كو د خه‌مسه‌یێ دا جه گرتنه ئەڤن (به‌رتهه‌لس، 1964: 318-321؛ ماكسۆود، 2004: 81؛ كانار، 2007: 183-185 ):
- مه‌خزه‌نول-ئە‌سرار: به‌رهه‌م 2400 مالك ئە و د سالا 570/1174 ئان ژی 572/1176ان دا ژ میره‌كتیێن مه‌نگووجووكیان میرێ ئە‌رزینگانێ، میر فه‌خره‌ددین به‌هره‌م شاه را هاتیه نڤیساندنێ.
- خۆسره‌و و شیرین: ل سه‌ر دیرۆكا نڤیساندنا به‌رهه‌مێ و هه‌لبه‌ستڤانێ وێ هه‌ڤده‌نگیه‌ك تونه یه. ل گۆری هنه‌ك ئاگاهیان د سالا 576/1180-81ان دا هاتیه قه‌داندن و ل گۆر نوسخه‌یان 5700-7700 مالك ئە. د مه‌سنه‌ویێ دا چیرۆكا سه‌رپێهاتیا ئەڤینداریا هوكمدارێ ساسانیان خۆسره‌وێ په‌رویز و پره‌نسه‌سێ ئە‌رمه‌نی شیرینێ هاتیه هووناندنێ.
- له‌یلا و مه‌جنوون: مه‌سنه‌وی د سالا 584/1188ان دا هاتیه نڤیساندنێ و ل ده‌ڤدۆرا 4600 مالكان ئە. گه‌نجه‌وی، ئەڤ به‌رهه‌ما خوه ل سه‌ر داخوازا سه‌رۆكێ ده‌وله‌تا شیروانشاهان ئاخسیتان بین مینووچیهرێ نڤیساندیه (ماكسۆود، 2004: 81). د به‌شا سه‌به‌بێ ته‌لیفا به‌رهه‌مێ دا ده‌رباز دبه كو شاهێ شیروانشاهان ئەمر دكه كو نزامی ڤێ ئەفسانه‌یێ بنڤیسینه، لێ ژ به‌ر كو مژار نه مژاره‌كه كێفخوه‌شیێ یه ئەو ژ بۆ نڤیساندنا وێ دودلی دبه. كورێ وی ژێ را دبێژە “ماده‌م كو شاه ئەمر كریه، تو نه‌چار ئی كو وی ئەمری ب جه بینی، ته به‌رێ چیرۆكا خۆسره‌و و شیرینێ نڤیساندبوو؛ ئیژار ژی له‌یلا و مه‌جنوونێ بنڤیسه كو بلا جه‌وهه‌را ته ببه جۆت.” و ب ڤی ره‌نگی ئەو ده‌ست ب نڤیساندنا به‌رهه‌مێ دكه و د ناڤبه‌را چار مه‌هان دا دقه‌دینه. د به‌رهه‌مێ دا ده‌رباز دبه كو نزامی، ئەو د سالا 584/1188ان دا د رۆژا داویێ یا مه‌ها ره‌جه‌بێ دا قه‌داندیه و به‌رهه‌م 4600 مالك ئە (تارلان، 2001: 26-32؛ کرلانگچ، 2008: 50).
- هه‌فت په‌یكه‌ر (به‌هره‌منامه): مه‌سنه‌وی د سالا 593/1197ان دا ل سه‌ر داخوازا میرێ مه‌راگێ كۆرپه ئارسلان هاتیه نڤیساندن و ژ وی را هاتیه دیاریكرن.
- ئیسكه‌نده‌رنامه: مه‌سنه‌وی ژ دو به‌شان پێك تێ، به‌شا ئەول ب ناڤێ “شه‌ره‌فنامه”یێ د سالا 597/1201ێ دا و به‌شا دودویان ژی پشتی سالا 607/1211ان ب ناڤێ “یقبالنامه”یێ هاتیه نڤیساندنێ. به‌شا یه‌كه‌م 10 هه‌زار مالك ئە و به‌شا دودویان ژی 3700 مالك ئە.
د هنه‌ك چاڤكانیان دا ده‌رباز دبه كو دیوانه‌كه نزامیێ گه‌نجه‌وی هه‌یه و ئەو 20 هه‌زار مالك ئە، تێ دا قه‌سیده، خه‌زه‌ل، ته‌ركیبیبه‌ند، ته‌رجییبه‌ند، روبای و یه‌كمالك ژی هه‌نه. لێ هه‌تانی ڤێ گاڤێ نوسخه‌یه‌ك ژ دیوانێ نه‌هاتیه بده‌ستخستن (كانار، 2007: 183-185).
- كورته‌ژیانا سه‌وادی
سه‌وادی، یه‌ك ژ هه‌لبه‌ستڤانێن ئەدهبیاتا كوردی یا كلاسیك ئە لێ هه‌تانی ڤێ گاڤێ د ده‌ر هه‌قێ ژیانا وی دا ئاگاهیێن ته‌قه‌ز نه‌هاتنه بده‌ستخستن. ئەو، د ناڤا كوردان دا وه‌كه حارس، ده‌ڤه‌را وی ژی وه‌كه به‌دلیس هاتیه نیشاندان و د چاڤكانیان دا ئەو ژ سه‌وادی زێده‌تر وه‌ك “حارسێ به‌دلیسی” ده‌رباز دبه (رووده‌نكۆ، 1961: 61-62؛ سانچ، 2002: 417؛ ته‌مۆ، 2007: 1347؛ دۆسكی، 2004: 5-18؛ خه‌زنه‌دار، 2010:507). قاناتێ كوردۆ ده‌ما په‌یڤا “حارس” خوه‌ندیه هه‌رفا “ه”یێ ب خه‌له‌تی وه‌ك “خ” خوه‌ندیه و ل گۆری خوه‌ندنا خوه ناڤێ هه‌لبه‌ستڤان وه‌ك “خارس” قه‌ید كری یه (1983: 122). د چاپا نووبهارێ دا ژی د مالكا كو په‌یڤا “حارس” تێ دا ده‌رباز دبه ب خه‌له‌تی وه‌ك “حادس” (سوادی، 1999: 19) هاتیه خوه‌ندنێ. ده‌ما مرۆڤ ڤه‌دگه‌ره ده‌ستخه‌تا به‌رهه‌مێ یا كو د كۆله‌كسیۆنا ژابا دا یه دبینه كو ناڤێ هه‌لبه‌ستڤانی ب ئاوایه‌ك ئەشكه‌ره “حارس” ده‌رباز دبه:
حارس چ مه‌دحه كه بۆ قه‌دیمی
مه‌منووعه میسالە بۆ عه‌دیمی
(ژابا، كورد30، 3ب)
لێ هه‌لبه‌ستڤان د هه‌لبه‌ستێن خوه دا خوه، وه‌كه “سه‌وادی” ب ناڤ دكه. ئەڤ ژی تێ ڤێ مانه‌یێ كو “سه‌وادی” ناڤێ هه‌لبه‌ستڤانی نینه و وی ئەڤ ناڤ ژ خوه را وه‌كه مه‌خله‌س ب كار ئانی یه. حارس د به‌رهه‌ما خوه یا ب ناڤێ له‌یلا و مه‌جنوونێ دا په‌یڤا “سه‌وادی” ژ خوه راب كار ئانیه:
ئه‌ی حه‌زره‌تی پێشه‌وایێ موختار
ناچارە سه‌وادیێ گونه‌هكار
(ژابا، كورد30، 5ب؛ سوادی، 1999: 29)
یا ره‌ببی سه‌وادیێ جه‌گه‌رخوون
ئازاد بكه‌ی ببه‌خشی مه‌جنوون
(سوادی، 1999: 195)
دیرۆكا ژدایكبوونا سه‌وادی زه‌لال نینه، لێ وی د له‌یلا و مه‌جنوونا خوه دا مالكه‌ك ئە نڤیساندیه كو ل گۆری هه‌سابێ ئەبجه‌دێ ده‌ما ئەڤ مالك تێ هه‌سابكرن، ده‌ردكه‌ڤه هۆلێ كو به‌رهه‌م د سالا 1172/1759ان دا هاتیه نڤیساندنێ. ل گۆری ده‌ستخه‌تان د ڤێ مالكێ دا هنه‌ك گوهه‌رتن هه‌نه (سوادی، 1999، ر. 42-43؛ فیرۆز، ڤ. 11). ئەڤ ئاگاهیا هانێ ژی نیشان دده كو سه‌وادی د سه‌دسالا خڤان دا ژیایه. ئەو مالك ژی ئەڤ ئا خوارێ یه:
نه‌هـ رۆزێ ته‌مام، پاشێ نه‌ورۆز
مه‌نقووشی م كر نگینێ پیرۆز
(سوادی، 1999، 43؛ دۆسكی، 2004، ر. 42)
ژ ڤێ مالكا ژۆرێ ژی تێ خویاكرن كو هه‌لبه‌ستڤان به‌رهه‌ما خوه نه‌هـ رۆژان پشتی نه‌ورۆزێ نڤیساندیه. ئەڤ دیرۆك ژی دبه به‌رامبه‌رێ 31ێ مه‌ها ئادارێ. د به‌یتا ژێرێ دا ژی ژ ئیفاده‌یا “مه’خزێ سننه” ل گۆری هه‌سابێ ئەبجه‌دێ تێ فێمكرن كو سالا نڤیساندنا به‌رهه‌مێ 1162/1748 ئە. ب ڤی ره‌نگی دیرۆكا ته‌لیفا به‌رهه‌مێ دبه 1161/1748. د هنه‌ك نوسخه‌یان دا ئیفاده‌یا “سننه” بێ شه‌دده و وه‌ك “سنه” هاتیه خوه‌ندن، گه‌ر ئەم ب ڤی ئاوایی هه‌ساب بكن وێ وه‌ختێ ل دیرۆكێ ده‌ه سال زێده دبه و دیرۆك دبه 1758 (قاناتێ كوردۆ، 1983: 123؛ دۆسكی، 2004: 17-18). د هنه‌ك چاڤكانیان دا ده‌رباز دبه كو سالا ژدایكبوونا سه‌وادی 1700 ئان ژی 1738 ـە (دۆسكی، 2004: 7-19؛ ته‌مۆ، 2007: 1374؛ تیمورتاش، 2008: 373).
مه‌خزێ ده‌ڤ و لێڤ و سه‌یێ سننە
تاریخ ژ وێ له‌و ژ مه‌خزێ سننە
(سوادی، 1999: 43؛ دۆسكی، 2004: 42)
