گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
وەرگێران ژ ئینگلیزی: عزەت یوسف
یازدە زەلامێن رەشتەعلە ل سەر كوپیتکا گرەكی راوەستیابوون و ل دۆلەكێ د نێڕین، هەمی زەلام د ئەسمەر و ریهدار و خۆدان زەند و باسك بوون، كلاڤ و مەتاڵ د بەردا بوون كو وەك زێری دبریسقین. نیڤەكا دۆلێ دەشتەكا درێژ و تەنگ پێك د ئینا، پیچەك ژ میلەكی (1.6 كیلومەتر) پتر ژ گری دویر بوو. ل داوییا دەشتێ كەنارەك هەبوو، و ل پشت كەناری شریتەكا بەرفرەھ یا ئاڤێ – كەنداڤ د بریسقی و بەرەڤ دەریایێ د چوو.
هەر ئەڤ كەنارە بوو، كو سەرنجا زەلامێن ل سەر كوپێ گری راگرتبوو، ژبەركۆ؛ سوپایەكێ مەزن ل وێرێ كەمپ دانا بوو. كەنار ژ كوین و مرۆڤ و هەسپان یا تژی بوو.
ب دەهان كەشتیێن داری ل سەر خیزی هاتنە راكێشان، نیڤەك ژ وان بۆ ناڤ ئاڤێ و نیڤەك ژی بۆ دەرڤەی ئاڤێ.
زەلامێن ل كوپێ گری فەرماندارێن سوپایەكی بوون، كو ل گرێن هنداڤی دەشتێ كەمپا خۆ دانا بوو – سوپایەكێ سەربازێن یەونانستانا کەڤنا کەڤنی ژ باژێرێن ئەسینا و (ATH ihnz) پلاتیا (pluh TEE uh) بوون. سەربازێن ل پەڕاڤێ داگیركەر بوون، ئەو ژ ئمبراتۆرا زەبەللاحا فارسی بوون. ئەو ب رێیا دەریایێ بۆ داگیركرنا خاكێ بچوكێ یەونانستانا کەڤنا کەڤنێ هاتبوون.
جوداھی د ناڤبەرا یەونانستانا کەڤنا کەڤن و ئمبراتۆریا فارسی وەكی جوداھییا د ناڤبەرا كتكێ و فیلی دا بوو. پتری ژ سەد وەڵاتێن ب قەبارەیێ یەونانستانا کەڤنا کەڤنێ د ڤیان هەتا ب قاسی قەبارەیێ ئمبراتۆرا فارسی ببان. پتر ژ سێ هزار میلان (4800 كیلومەتر) ل سەرانسەری رۆژهەلاتا نێزیك درێژ ببوو، ژ گەلەك وڵاتان پێكهاتبوو كو فارسا داگیر كربوو. ملیۆنان كەس تێدا بوون، كو ب چەندین زمانێن جودا د ئاخفتن و خودا و ئۆل و شێوەیێ ژیانا وان د جودا بوون. زەلامەكێ ئمبراتۆریەتا فارسی داریۆش (duh BY uhs)ی فەرماندارییا وان هەمیان دكر.
لێ یەونانستانا کەڤنا کەڤن وەڵاتەكێ بچویك بوو، فرەهیا وێ ژ دو سەد میلان (322 كلیلومەتر) پتر نەبوو. ژ پارچە ئەردەكێ تەنگ، كو ژ سێ روییانڤە ب ئاڤ و هژمارەك گراڤێن بچویك و دورپێچكری پێكهاتبوو. خەلكێ یەونانستانا کەڤنا کەڤنێ هەمیان ب هەمان زمان د ئاخفتن، هەمان خۆداوەند د پەرست و هەمان شێوازێ ژیانێ هەبوو. بەلێ یەونانستانا کەڤنا کەڤن نە ئێك نەتەوە بوو، هەر باژێرەكێ یەونانستانا کەڤنا کەڤنی ناڤەندا دەولەتەكا بچویكا سەربەخۆ بوو. هەر دەولەتەكێ حكۆمەتا تایبەتا خۆ، یاسایێن تایبەتێن خۆ و هەتا سوپایێ تایبەتێ خۆ ژی هەبوو. لێ خەلكێ هەر باژێرەكی – دەولەتەكێ ب توندی شانازی ب یەونانستانا کەڤنا کەڤنی بوونا خۆ دكر، تەڤاهیا وەڵاتی خۆش د ڤیان.
سەدەما سەرەكی یا هێرشا ئمبراتۆرییەتا فارسی بۆ سەر یەونانستانا کەڤنا کەڤنێ سزادانا دو باژێران – دەولەتان ئەسینا و ئریتریا (eh ree TREE uh) بوو. ئەوان ھاریكاری بۆ پشكەكێ ژ بۆ ئمبراتۆرییەتێ ڕەوانە كربوو، كو هەوڵا دژبەریا وێ دابوو. لێ ژەنەڕالێن وێ فەرمانا داگیركرنا تەڤاهیا وەڵاتی ژی پشتی وێراكرنا هەردو باژێران دابوو.
بۆ ڤێ یەكێ، نێزیكی بەریا بیست و پێنج سەد ساڵان، ل ساڵا 490 ب. ز، فیلویەكا (ئسگول – Fleet) مەزن ب شەش سەد كەشتی ژ فارسا ب رێیا دەریا ئیجەدا بەر ب یەونانستانا کەڤنا کەڤنێ ب رێ ئێخستن، دا كو دەست ب داگیركرنێ بكەن.
كەشتیێن فارسا د ئاڤا گەوردا بلند دبوون و دا دكەتن، بەر ب پەڕاڤێن یەونانستانا کەڤنا کەڤنێ لڤین دكر. ل خالەكێ دادان، كو دویر نەبوو ژ باژێرێ ئریتریا و سوپایێ وان راستوراست بەر ب ئاراستەیێ باژێری چوون. مینا پڕانیا باژێرێن یەونانستانا کەڤنا کەڤنێ، ئریتریا یا ب دیوارەكێ بلند و ستویر و دەرگەهێن ب هێز پاراستی بوو. شیان بۆ ماوەیێ شەش رۆژان بەرسینگێ فارسا ژ دەرڤە بگرن. پاشی فارس چوونە ژۆر، پتریا زەلامان كوشتن، هەمی ئەو سامان و گەنجینەیێن سەرهلبووین تاڵان كرن، ژن و زارۆك راكێشان داببنە كۆیلە و ئریتریا سۆت.
پاشی و د دویڤ دا، ب قاسی نیڤا سوپایێ فارسان ب كەشتیان چوونە بەشەكێ دیتر یێ كەناری، كو دەشتەكا داكەتی بوو و ب هندەك گرا دورپێچكری بوو. ناڤێ دەشتێ ماراسۆن (Marathon) بوو. تەنێ دویریەكا كورت ژ باژێرەكێ دی هەبوو، كو بڕیار بوو بهێتە سزادان، ئەسینا.
ئەسینیان زانی كا چ ب سەرێ ئریتریا هاتیە! هەروەسا دزانی، كو د دویڤرا ئەو دێ كەڤنە بەر هێرشبەران. كومبۆنەكا مەزن ل ناڤەندەكا بەرفرەھ و ڤەكری یا بازاری، ل باژێری دا ئەنجامدان، داكو ل سەر چەوانیا بەریەونانستانا کەڤنا کەڤنرنا خۆ بپەیڤن. دویماھی جار بڕیاردان خۆ د باژێری خۆ دا نەگرن و هەوڵ بدەن خۆ راگرن، هەروەكی ئریتریان كری. ل شوینا وێ دا ئەو ب دەركەڤنە ژ دەرڤە و هەر گاڤا فارس گەهشتن هێرشێ بكەنە سەر وان. د هەڤدەمدا، قاسد رەوانەی باژێرێن دی كرن، داخازا هاریكاریێ كرن. لێ بەری هیچ هاریكاریەك بگەهیت، ئەسینیان پەیاما گەهشتنا فارسا بۆ ماراسۆنێ پێگەهشت.
سوپایێ ئەسینا ئێكسەر ب جارەكێ ئامادەیە دەركەڤیتە هەمبەری دوژمنی. سوپا ژ وەڵاتیێن ئاسایی پێكهاتبوو، كو پڕانیا وان نانپێژ، بازرگان، پیشەكار و یێن دی یێن وەسا بوون. لێ یەونانستانا کەڤنا کەڤنێ شەڕكرن ژ بۆ باژێرێ خۆ وەك ئەرك و شەڕەف دانا. ئەڤ زەلامە خۆدان مەتاڵ و چەكێن خۆ بوون، ب بەردەواكی مەشق دكرن. سەربازێن چەلەنگ و لەهەنگ بوون.
چ تیرهاڤێژ و سوار د ناڤ سوپایێ ئەسینا دا، نەبوون. هەمی زەلام سەربازێن پەیادە بوون. هەر زەلامەكی كولاڤەك و مەتاڵەكێ لەشی و لنگی ل خۆ كربوو. هەر ئێكی شیرەك، رمەكا درێژ، مەتاڵەكێ مەزن و خڕ هەلگرتبوون. درێژیا رمێ نەه پێ (2.7 مەتر) بوو، ژ بۆ لێدان و لێخستنێ (jabbing and stabbing) دهات بكارئانین، چەكێ سەرەكی بوو. تەنێ ئەگەر رما وی هاتبا شكاندن، یەونانستانا کەڤنا کەڤنی دا شیرێ خۆ كێشتە دەر و دوژمنی پێ كوژین.
كولاڤ ژ كانزایێ رەنگ زێرێ برۆنزی هاتبوو چێكرن، كو تێكەلەكە ژ چینکۆ و سفری، تەڤاهیا سەری و پشتا ستۆیی و پڕانیا سەروچاڤان دنخافت. ناڤا وی چەرم یان پەرۆیێ ستور بوو. پڕانیا كولاڤان گرێكێن مەزن هەبوون، كو ب مویێ هەسپی ستور و رەنگین بوون. سەرێن وەسا مینا نەخشەیەكی دەردكەتن، لێ راستی ئامانجەكا گرنگ هەبوو – دشیا شیری ژ بڕینا سەرێ مرۆڤی بپارێزیت.
مەتاڵێ جەستەیی كراسەكێ بێ هچك بوو، ژ چەرمێ رەق یان كتانی هاتبوو دروست كرن، كو شریتێن تەنك یان پێوەرێن برۆنزی ل سەر بوون. ئێلەكێن چەرمی هەردو مل د پاراستن، جۆرەكێ تەنورەیێ شریتێن چەرمی ژ كەمەرێ گرێدایی بۆ پاراستنا ڕانی هەبوون. مەتاڵێ لنگان بۆڕیەكا تەنگا برۆنزی بوو، ژ ئالیێ پشتی یێ تیك بوو، ب سەر لنگێن زەلامی ژ چۆكی هەتا گۆزەكێ شۆڕ دبوو. لێ پڕانیا سەربازان د پێخاس بوون، چونكی گەلەك ژ خەلكێ یەونانستانا کەڤنا کەڤن هەمی گاڤا د پێخاس بوون، هەتا د شەڕا دا ژی.
مەتاڵ ژ دارێ ستویر هاتبوو دروستكرن، كو ب چینەكا پیستێ رەقێ گای یان ب چینەكا برۆنزی هاتبوو پێچان. گەلەك مەتاڵ ب دیزاین هاتبوونە نەخشاندن، وەك وێنەیێ كوندێ (owl)، هێمایێ ئەسینا (uh THEE. nuh) بوو، خۆداوەندێ ئەسینا.
بڤی ئاوایی، مەتاڵی سەربازێ یەونانستانا کەڤنا کەڤنی ژ برین و قەماندنێ، هەروەسا مەتاڵێ وی ژ لێدانا رمێ ژی د پاراست. د راستی دا ئەڤ هەمی مەتاڵ و ئالاڤە تا راددەكی پڕ سڤك بوون. سەربازێ یەونانستانا کەڤنا کەڤنی یێ ب تەڤاهی باركری ب ڤان ئالافان دكاری ب ساناهی بمەشیت، و ب باشی شەڕی بكەت، هەتا بلەز ژی غار بدەت.
سەربازێن ئەسینی نێزیكی نەھ هزار كەسێن ب هێز بوون، ل بازاڕی ڤەجەمیان، ل وێرێ ئەو ل گەل هەمی وەڵاتیێن دی، ژێهەل بەرێ خۆ د دانە ئاسمانی و دوعا سەركەفتنێ دكرن. پاشی سەرباز ل كولانێن تەنگ و كەڤری دا ژ دەریێ مەزن دەركەتن. چ كومێ بۆ سوپایێ ئەسینا خۆ نەهەلاڤێتن دەمێ بەرەڤ شەڕی دچوون. لێ هەمی وەڵاتی ژ بۆ دیتنا دەركەتنا زەلامێن خۆ هاتن، لێ د نێڕین هەتا ژ حوكمێ دیتنا چاڤان دەركەتین.
دەمێ سوپایێ ئەسینی گەهشتیە گرێن هنداڤی دەشتا ماراسۆنێ، راوەستیان و كەمپا خۆ دانان. ژ نشكەكێڤە، ئەوان سوپایەكێ دیترێ یەونانستانا کەڤنا کەڤنی دیت د ناڤ گرا دا بەرەڤ وان د هاتن. ئەو سوپایێ باژێرێ بچوكێ پلاتا (Plataea) بوو، ژمارا وان هزار كەسێن هێزدار بوون. ئەو مێرێن مێرخاس ژ بۆ هاریكاریا ئەسینیان هاتبوون. هەر وی دەمی یازدە فەرماندارێن ئەسینیا و پلاتیا ژ بۆ سەحوسیا دوژمنان بەر ب كوپێ گری چوون.
سەربازێن ئمبراتۆریەتا فارسی ب چ شێوەیەكی ب یەونانستانا کەڤنا کەڤنیانڤە نە د چوون. ئەو ژ گەلەك بەشێن ئمبراتۆرێ هاتبوون، و جلكێن جودا ل بەر بوون. فارسا (Persians) روبێن رەنگین و هچك مەزن و هەتا سەر گۆزەكێ درێژ ل بەر بوون، میدیان (Mades) چاكیتێن درێژ هەتا چۆكی و شەلوالێن فرەھ و پێلاڤێن كورت ل بەر بوون، سەرباری زەلامێن گەلەك وەڵاتێن دیتر ژی هەبوون. چەكێن وان رمێن كورت، شیر، بڤر، كڤان و تیر بوون. كێمەكان مەتاڵ هەبوون.
فەرماندارێن یەونانستانا کەڤنا کەڤنی دەست ب ئاخفتنێ كرن كا چ یا ئەركە ئەوێ بكەن. ژمارا فارسا گەلەك ب سەر ژمارا سەربازێن یەونانستانا کەڤنا کەڤنی دكەت – هەرچەندە ئەڤە نە تەڤاهیا هێزا فارسا ژی بوو. نیڤا دیترا سەربازێن فارسا هێشتا ل نێزیكی باژێرێ ئریتریا د كامپدای بوون. د راستی دا ئەڤە ئەو بەشێ هێزا فارسا بوو، كو هندەك ژ فەرماندارێن ئەسینا زێدە ژێ دتڕسیان. دێ چەوا بیت ئەگەر ئەو هێرشێ بكەنە سەر ئەسینا ل دەمەكی سوپایێ ئەسینا ل ماراسۆنە؟
لەوا ئێك ژ فەرماندارێن یەونانستانا کەڤنا کەڤنی، زەلامەكێ دفن تیژ و رویه بادایی، كو ناڤێ وی (میلتیادس -mihi TY uh deez) بوو، خواست د جهدا هێرشی فارسا بكەن و دبێژیت:»چەندی ئەم پتر چاڤەڕێ بین، مەتڕسی ل سەر ئەسینا دێ پتر بیت. دڤێت ئەم ئەڤان فارسا پاڤێینە دەریایێ و دەملدەست ڤەگەڕینە ئەسینا.»
فەرماندارەك ب ناڤێ (ئاریستیدس – ar TY ihs deez) گۆتی:»میلتیادس راست د بێژیت، مە شیانا ڤەمانێ نینە.» لێ ئێك ژ فەرماندارێن دی ئاماژە كرە فارسا و ب هەواری گۆت:»ئەڤان زەلامان نیڤەكا جیهانێ یا داگیر كری، هژمارا وان دو بەرامبەر ژ یا مە پترە! ئەوان ب هزاران كڤانچی هەنە، مە ل بەرامبەر چ نینن. ئەوان ب سەدان سوار هەنە، مە ژی هیچ. چەوا بوێرین هێرشێ بكەین؟»
– دبێژمە تە:» ئەم دكارین ئەوان بشكێنین!» میلتیادسی پێگیری كر.
– «من ل رۆژهەڵاتا نێزیك دا شەڕێ دژی وان كری و لاوازیێن وان یێن دیتین. پڕانیا وان تەنێ سەربازێن كۆیلەنە، زەلامێن وان دەڤەرانە یێن فارسا داگیر كرین. ئەوان هیچ حەزا راستەقینەیا شەڕی بۆ ئمبراتۆریەتا فارسی نینە.»
– «بۆچی؟ فەرماندارێن وان ب قامچی لێدانێ بۆ شەڕی ناچار دكەن! چەكێن وان ب هەڤبەری چەكێن مە د بێسەروبەرن، هیچ مەتاڵ نینن، د بیت هژمارا وان ژ یا مە پتر بیت، بەلێ ئەو ژ دل وەكی مە شەڕی ناكەن، كو ئەم شەڕی بۆ ئەردێ خۆ، ماڵێن خۆ و خۆشتڤیێن خۆ دكەین. هەر یەونانستانا کەڤنا کەڤنیەك دێ همبەری دو – سێ ئەڤان جۆرە تۆخمە كەسان بیت!»
ئەوان هزرا خۆ ل سەر ئاخفتنێن وی كرن.
پاشی زەلامەكێ دی ئاخفت و گۆت:
– «د بیت یا تۆ د بێژی راست بیت میلتیادس. رەنگە بشێین وان بشكێنین. لێ دڤێت دەستپێكێ بگەهینێ. ئەڤ هەمی كڤانبازە د كارن ب هزاران تیران ب سەرمەدا ببارینن دەمێ ئەم بەرەڤ وان د چین. بەریا ئەم بگەهینە هێڵا فارسا ژی ب سەدان كەس دێ ژ مە كەڤن.»
میلتیادس ب گۆتنا وی كەنی، چاڤێن وی یێن رەش ب باوەری د تەیسین و گۆت:»ئەز دزانم كا چەوا دێ شێین رێگریا ئەڤێ كەین. ئەم دێ بەرەڤ فارسا پێشڕەویێ كەین تاكو د گەهینە حوكمێ تیرێن وان – پاشی رێیا مای ئەم دێ غار دەین! ئەم دێ گەهینێ بەری ئەو بگەهن گەلەك تیران بهاڤێژن.»
ئەڤە پلانەكا وێرانە بوو، ژبەركۆ؛ سوپایێ یەونانستانا کەڤنا کەڤنی هەردەم هێدی و د ناڤ گرسەیەكا مەزن و تەنگ دا دژی دوژمنێن خۆ د چوون. ،بەلێ هندەك ژ فەرمانداران وەك رازیبوون سەرێن خۆ هەژاندن و گۆتن: «ئەڤە پلانەكا باشە، میلتیادس.» ئێك ژ فەرمانداران ب ناڤێ ئاریستادس (Aristides) گۆت. میلتیادس ل رویێ كەسێن دەردورێ خۆ مێزەكر. بەلكی ئەوی پڕانیا وان رازی كربن. پێشنیار كر: «وەرن ئەم بدەینە بەر دەنگدانێ، ئەز دەنگ ددەم نها هێرشێ بكەین!»
پێنج دەنگ ل گەل بوون، پێنچ ژی دژ ، ئانكو وەكهەڤ بوون!
میلتیادسی هەناسەكا كور هلكێشا و ل زەلامێ هێشتا دەنگنەدای زڤری. ئەو كالیماكوس (kah Li uh kuhs)، فەرماندارێ باڵا بوو.
میلتیادسی گۆتە كالیماكوسی: «یا مایی گرێدایی تەیە، دەنگێ تە د كاریت ئەسینایێ بكەتە كۆیلە یان ژی ئازاد بپارێزیت. چونكی دبێژمە تە، ئەگەر ئەم هێرشێ نەكەین (ئەگەر ئەم ھیڤیێ بین) د بیت باژێر ژ ئالیێ سوپایێ دیترێ فارسا ڤە بهێتە گرتن!» دەستێ خۆ درێژ كر و دانا سەر ملێ فەرماندارێ باڵا و دیسان گۆت:»بەلێ ئەگەر ئەم نها هێرشێ بكەین، ئەم دێ ب سەركەڤین و ئەسینا دێ ئازاد مینیت!»
كالیماكوس بێی، كو تشتەكێ بێژیت بۆ چەندەكێ ھزرێن خۆ كرن. پاشی سەرێ خۆ هەژاند، «دەنگێ من ل گەل دەنگێ تەیە، میلتیادس. ئەم دێ هێرشێ كەین.»
فەرماندار زڤرین و بەرێ خۆ دانە سوپایێ بەندەوار.
میلتیادسی گۆتارەكا كورت پێشكەشكر و دیاركر كا وی چ ژ زەلامان دڤێت ئەنجام بدەن، پشتڕا، كالیماكوسی بڕیارا پێشڕەویێ دا. پاشی ب زەنگ و خیسەخیسا مەتاڵان و دەنگێ دەھ هزار جۆت پێ، زەلامێن یەونانستانا کەڤنا کەڤنی بۆ بنارێ گری چوون. تاڤا رۆژێ ل سەر كلاڤ و مەتاڵێن وان یێن برۆنزی د بریسقی، ئەو مینا سوپایەك ب زێر پێچایی خۆیا دكرن. ل نیڤا رێ بۆ گری، كەسەكی دەست ب قێڕكرنا سرۆدا شەڕی كر. ب جارەكێ هەمی سوپای پشكداری تێدا كر، دولێ ب دەنگێ دەه هزار كەسان دەنگڤەدا.
د ناڤا سوپایێ ئمبراتۆرا فارسی دا، كو ل كەمپێن خۆ ل پەڕاڤێ دا سەرقالی گەلەك ئەرك و كاران بوون، توشی حێبەتی و سەرسوڕمانێ بوون.
بستەكێ ل هێڵا زێڕین نێڕین، كو بەرەژێری بنارێ گری دچوو.
پاشی فەرماندارێن وان لێ خۆڕین و ب قامچیا كەتنە ناڤ و فەرمان پێكرن كو هێڵا شەڕی دانن. دەنگێ بۆق و دەفان بلند بوو و زەنگا هۆشداریا مەتڕسیێ لێدا. رمبازان چەك و مەتاڵێن خۆ رەڤاندن و ب لەز و بەز خۆ گەهاندنە خیچا شەڕی. كڤانبازان ب لەز كڤانێن خۆ راكرن.
دەما سوپایێ یەونانستانا کەڤنا کەڤنی گەهشتیە دەشتا ماراسۆن، میلتیادسی سەرباز د رێزەكا درێژ دا ب سەروبەركرن، كو سەرانسەرێ پەحناتیا دەشتێ ڤەگرت. ناڤەراستا هێلێ تەنێ نێزیكی چوار زەلامان كور بوو، لێ داویا هەر داویەكا هێلێ نێزیكی هەشت زەلامان كور بوو.
یەونانستانا کەڤنا کەڤنیان بلەز لڤین كرن، زوی نێزیكی فارسا بوون. میلتیادسی ب هوشیاری حوكم ل سەر دوراتیێ دكر. تەنێ بەریا یەونانستانا کەڤنا کەڤنی هند نێزیك ببن كو تیرێن فارسا بگەهنە وان – نێزیكی 22 یارد (180 متر) ئەوی ئیشارەتەك دا. تڕامپێت (بوق) هاتە لێدان. چەوا، كو بۆ وان هاتبوو گۆتن هەر دەما وان ئەو دەنگ بهیست دەست بكاربن، سەربازێن یەونانستانا کەڤنا کەڤنی ئێكسەر بەر بازدانەك مری كەتن. ل بن پێت وان تۆزا قاوەیی بلند د بوو، ب پێشبركێ بەرەڤ فارسا هاتن!
هەروەكی میلتیادسی پێشبینی كربوو، تیرهاڤێژان هند دەم هەبوو تەنێ ئێك یان دو تیران ب شێوەیەكێ خراب بهاڤێژن بەریا، كو سوپایێ یەونانستانا کەڤنا کەڤنی ب سەر هێڵا فارسی دا بگریت.
دەشتا ماراسۆنێ تژی هەواریێن شەڕی، لێخستنا پیان و دەنگێ چەكی دەما ب مەتاڵی د كەفت گوڕ دبوو. زەلام روی ب روی ئێك ببوون و ب رمان ل هەڤ ددان، هەر ئێكی مەتاڵێ خۆ بكاردئینا، داكو رێگریێ ل لێدانا یێ بەرامبەر بگریت.
بەشێ ناڤینێ هێڵا فارسی ب شێوەیەكێ سەرەكی ژ ماد و فارس پێكهاتبوو. ئەڤ چەندە ژ باشترین سەربازێن ئمبراتۆریەتێ بوون. ئەو ب باشی چەكدار بوون و ئالاڤێن پێتڤی بۆ دانای بوون. ل بەرامبەری تەنكترین بەش ژ هێڵا یەونانستانا کەڤنا کەڤنی دا، هژمارا وان گەلەك ژ یا دوژمنی پتر بوو. هێدی هێدی ل ب پشتڕاستی ناڤەندا یەونانستانا کەڤنا کەڤنی ناچار كر دەستبەرداربن.
بەلێ ل ئالیێن – باڵێن – هەردو هێلێن شەڕی دا، تشت گەلەك د جودا بوون. باڵێن سوپایێ فارسا ژ بەختیاریان (Bactrians) و لیدیان (Lydians) و زەلامێن ئەو ئەردێن دیتر پێكهاتبوون كو فارسا داگیر كربوون. دیسا، میلتیادسی راست گۆتبوو، ژبەركۆ؛ ئەڤ زەلامە ژ سەربازێن یەونانستانا کەڤنا کەڤنی ڕا نە هەڤبەر بوون. رمێن وان یێن كورت و سڤك ژ قەلغانێن سەختێن یەونانستانا کەڤنا کەڤنیان ڤە د دان، چاڤێن خۆ ل كلاڤێن برونزی و مەتاڵێن جەستەیی د خشاندن. لێ رمێن ستورێن یەونانستانا کەڤنا کەڤنی راستی مەتاڵێن فارسی یێن پێتی بوون و لەشێن تەنێ ب جلكێن تەنك نخافتین هنجنین و دا د ڕاندن. ل هەردو باڵان یەونانستانا کەڤنا کەڤنیان ئەو پاڵدان و دوژمنی دەست ب پاشڤەكشیانێ كر.
وەسا، دەما ناڤەندا هێڵا شەڕێ فارسی بەر ب پێشڤە د چوو، هەردو باڵ بەر ب پاش و ناڤدا زڤرین. هێڵا شەڕی یا، كو درێژ و راست بوو، نها شێوەیێ پیتا یو (U) بوویە! ژ نشكەكێڤە هێڵا یەونانستانا کەڤنا کەڤنی بوو گیرهە و بەستن، ژ هەردو رەخان فارس پێكڤە چەماندن.
ب هزاران فارس، كو دناڤ گرسەیەكا خەباتكەردا ئاسێ بوون و نكارین پشكداریا شەڕی بكەن. هەر چەندە هژمارا وان ژ یەونانستانا کەڤنا کەڤنیان پتر بوو ژی، لێ پڕانیا سەربازێن فارسا نە شیا بوون دەست ب سەر وان دا بگرن. ل ئالیان، یەونانستانا کەڤنا کەڤنان زیانێن مەزن ب دوژمنێن خۆ گەهاندن. سەربازێن ئمبراتۆریەتا فارسی ب كۆم ل بەرامبەری رمبازێن یەونانستانا کەڤنا کەڤنی كەتن.
دەملدەست، تڕس و لەرز كەتە د ناڤ فارسان دا! زەلامان كۆم كۆم بۆ دوری شەڕی خۆ د خیساندن. جوك بوونە رویبار و رویبار بوونە لەهی.
ئێكسەر سوپایێ فارسی ب تەڤاهی بۆ كۆمەكا زەلامێن بازدای هەلوەشیا. ژ تڕسا قیریان، د بزاڤا خۆ یا رەڤێ دا ئێكدو پالددان..
فارس د ناڤا كەمپێ را دەرباز بوون، ژ ئالیێ یەونانستانا کەڤنا کەڤنی یێن سەركەفتی ڤە هاتنە راهێلان، دەما كو ئەو دڕەڤین ب دەهان كەس ژێ كەتن و هاتنە گرتن و دیل كرن. فارس ل پەڕاڤێ كۆمبوون، هندەكان ب زەحمەت كەشتیێن خۆ پاڵدانە ناڤ ئاڤێ، هندەكان ژی هەوڵدان یەونانستانا کەڤنا کەڤنیان رابگرن، دەما كو كەشتی كەتینە ناڤ ئاڤێ، فارس ب لەز سوار بوون و دەست ب هەوڵدانا رەڤێ بۆ جهەكێ ئارام كرن. یەونانستانا کەڤنا کەڤنی رژیانە ناڤ ئاڤێ و هەوڵدان دەست ب سەر كەشتیان دا بگرن و نەهێلن دویر ببەن. یەونانستانا کەڤنا کەڤنی شیان سەركەڤنە سەر حەفت كەشتیان و تێرا خۆ بگرن، لێ ئەوێن دی بۆ ناڤ دەریایێ تەقیان.
شەڕێ ماراسۆن ب داوی هات، بۆ یەونانستانا کەڤنا کەڤنان سەركەفتنەكا حێبەتی بوو. پتری شەش هزار ژ سەربازێن فارسا هاتنە كوشتن، برینداركرن و دیل گرتن. لێ كێمتر ژ دو سەد یەونانستانا کەڤنا کەڤنان كەتن! میلتیادس یێ مافدار بوو. مەتاڵێن وان ئەو پاراست بوون و ژبەر حەزا وان بۆ ئازادیێ دژوارتر شەڕ كربوون. باوەریا وی ب وان، و وێرەكیا وانا بەرامبەر زەحمەتیان سەركەفتنەكا پڕخۆش تۆمار كر.
بەلێ، هێشتا كار ب تەڤاهی ب داوی نەهاتبوو. میلتیادسی ئەو ترس هەبوو كو فیلویا فارسی ل دور باشوورێ یەونانستانا کەڤنا کەڤن دا بچیت و ژ دەریایێ هێرشێ بكەنە سەر ئەسینایێ. لەوا سوپایێ سەركەتی د ناڤ گرادا بۆ باژێری ئاراستەكر. زەلام ب تەڤاهیا شەڤێ ب رێ كەتن و بەریا رۆژهەلاتێ گەهشتنە ئەو گرێن زاڵ ل سەر پەڕاڤێ دەرڤەیێ ئەسینا. بێگومان، ل گەل هەلاتنا رۆژێ، كەشتیێن فیلویا فارسان هاتنە دیتن كو بەر هشكاتیێ دچوون، لێ ب دیتنا سوپایێ ئەسینا، كو ل سەر گری راوەستایی بوون، كەشتی زڤرین و بەرێ خۆ دانە كویریا دەریایێ.
نها، شەڕێ ئازادیێ ب راستی دوماهی هات.
داگیركاریێ شكەست ئینا.
ئەسینا و هەموو یەونانستانا کەڤنا کەڤن هێشتا ئازاد بوو.
ژێدەر:
پەرتۆكا Stories of Freedom –world book / – 1988- بپ. ٢٤ – ٢٩
