گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
پ. هـ. هیڤی صه‌بری جه‌میل
هەرەم: ئاڤاهيیەكێ بلند و بنیاتەكێ سێ گۆشەیە و ب شێوەیەكێ هەرەمی هاتيیە بلند كرن و ژبەرێن مەزن هاتيیە دروست كرن. ل بنەمالا سێیێ بۆ جارا ئێكێ هەرەم هاتیيە ئاڤاكرن، بەلێ دروسترین هەرەم هەرەمێن بنەمالا چارێنە وەكی هەرەمێ (خوفو) ل دەڤ مسرى یێن كەڤن ب ناڤێ (میر) هاتیيە نیاسین، ڕامانا وێ بلنداهی ئانكو بلنداهیيا فيرعه‌ونی بۆ خوداوەندێن ئاسمانی، ڕامانا هەرەم و ل دەڤ ئەغریقیا بن پیرامید.
خەلكێ مسرێ ل سەر ئاستێ فەرمی و مللی گەلەك گرنگی دا جیهانا پشتی مرنێ. ئەوان هزر دكر مرۆڤێ بەختەوەر ئەوە یێ بخۆ گۆرەكی رێك و پێك هێشتا ئەو یێ ساخ ئاڤا بكەت.
ل دویڤ هزرا ئەوان مرۆڤ پێكدهێت ژ كەلەخی (الجسد)، ئەوان د گۆتێ (كا) و جانی (الروح) دگۆتێ (با). پشتی مرنێ (با) دفڕیت و دێ مینیت ل هیڤیا كەلەخی، ئەگەر ئەو كەلەخ هاتە شویشتن و مومیاكرن (التحنیط) دێ (با) زڤڕیتە ناڤ كەلەخی دەمێ دهێتە ڤەشارتن، لەورا مومیاكرن بۆ دیاردەك ل ناڤ هەمی چین و تەخێن كۆمەلێ و هەر ئێكی ل دویڤ شیانێن خۆ یێن مادی مريیێن خۆ مومیا دكرن، پاشی دا بەنە مالا ئەوی یا دويێ، ئەوژی گۆرێ ئەوی بوو. ژبەر گرنگیدانا مسریان ب مرنێ، گۆڕستان و پاشمایێن ئەوان یێن بووینە ژێدەرەكێ سەرەكی بۆ مێژوویا مسرێ یا كەڤن، چونكی گەلەك تشتێ ب نرخ د ناڤ گۆران دا هاتینە دیتن، ژبلی وێنە و نڤيسین ل سەر ئەوان گۆرا، نەخاسمە نڤيسینێن ل سەر هەرەمان.
ئەگەرێن ئاڤاكرنا هەرەما :
1- ئەگەرێن ئایینی: هزروبیرێن ئایینی گرێدای ب باوەریيا خەلكێ مسرا كەڤن ب ژیانا پشتی مرنێ ڤه، گرێدانا زڤڕینا روحێ بۆ لەشێ مروڤی ب مانا لەشی وەكی خۆ.
2- ئەگەرێن ئابۆری: ئابۆرێ مسرێ گەلەك یێ پێشكەفتی بوو، تایبەت ب هەبوونا جهەكی بۆ ئاڤاكرنا هەرەمان، هەروەسا كەرستێن پێدڤی ل مسرێ و ژ دەرڤەی مسرێ.
3- ئەگەرێن سیاسی: دەستهەلاتا فيرعه‌ونی ده‌ستهەلاتەكا بێ سنور بوو، هەروەسا شاهێ مسرێ پیرۆزیيا خۆ هەبوو، چونكى خودانا خوداوەندێ مسرێ ، ئانكو خەلكی بێ فەرمانا وی نە دكر و د بەرهەڤ بوون بۆ وی هەرەمان ئاڤا بكەن، ئه‌ڤ به‌رهه‌ڤييه دهاتە هژمارتن وەك كارەكێ پیرۆز ل دەڤ وان.
4- ئەگەرێن هونەری: ژ لایێ بیناسازی و پەیكەرتاشیێ ڤه، مسر گەلەك یا پێشكەفتی بوو.
5- ئەگەرێن زانستی: مسر یا پێشكەفتی بوو ژ لایێ زانستی ڤە، تایبەت زانستێ ئەندازیاری، هەبوونا ئەندازیار ئیمحه‌وته‌ب، كو ئاڤاكرنا هەره‌ما ژ هزرێن وی بوو .
قووناغێن ئاڤاكرنا هەرەمان :
1- دەست نیشانكرنا جهێ ئاڤاكرنا هەرەمی ل رۆژئاڤایێ رویبارێ نیلی، نێزیكی عەردێ چاندنێ بیت، هەروەسا نێزیكی پایتەختی بیت، ل دەوروبەرێن ئاڤاكرنا هەرەمی روبەرەكێ مەزن هەبیت، هه‌روەسا نێزیكی وی جهی بەر هەبن.
2- چارگۆشەكرنا جهێ هەرەمی، دا بەرێ دەرگەهی بكەڤیتە باكۆری.
3- راستكرنا جهی و پاقژكرنا وی ژ بەران.
4- چێكرنا گۆڕی.
5- چێكرنا رێكێ و ئینانا بەرا بۆ ئاڤاكرنا هەرەمی ب رێكا ئاڤا رویبارێ نیلی.
6- بلندكرنا بەرا ل دویڤ بلندكرنا ئاڤاهیێ هەرەمی ب رێكێن جوداجودا، ئانكو ئاڤاكرنا هەرەمی و ئاڤاهیێن دی.
پشكێن هەرەمی:
1- ئاڤاهیيێ هەرەمێ ئەوێ دهاتە دورپێچكرن ب دیوارەكێ بەران.
2- پەرستگەها مری (المعبد الجنائزي) ل رویێ هەرەمی یێ رۆژهەلاتی.
3- ئاڤاهيیەكێ ڤەكری (هیكل) ل رویێ ژووریا هەرەمی.
4- هەرەمەكا بچویك وەك نموونە (نموذج) و ل دورا ئەوێ شویرهەكا بەرا ژ دەرڤەی دیوارێ هەرەما مەزن و ل رویێ ژێری ل لایێ هەرەما سەرەكی ئاڤا دكر.
5-كولینا هندەك كویراتیيا د ناڤ بەرێن مەزندا ب وێنێ كەشتیيان (علی هیئة السفن) ل دەردورا هەرەما سەرەكی.
6- رێكەكا درێژ د ناڤبەرا دیوارێ هەرەما سەرەكی و پەرستگەها نهالێ دا.
7- پەرستگەها نهالێ (معبد الوادي): ئەڤ پەرستگەهە یا مەزن بوو ژ بەرێن گرانیتی دهاتە ئاڤاكرن، پەیكەرێن مەزن یێن شاهی ئەڤ پەرستگەهە دخەملاند، چونكی دبوو پەرستگەهـ ژبۆ پەرستنا شاهێ خوداوەندێ هەرەمی بوو.
ژ گرنكترین هەرەمێن ڤی سەردەمی:
1- هەرەمی شاهـ زوسر: ل ژێر سەرپەرشتيیا ئەمحه‌وتب هەرەما پلپلانك (الهرم المدرج) ژ بۆ شاهـ زوسری ل دەڤەرا سقارە (صقارە) هاتە ئاڤاكرن، ئانكو مێژوویا وی د زڤڕیتە سەردەمێ بنە مالا سییێ.
2- هەردو هەرەمێن شاهـ سەنفرو (سەنفرەع): ئەڤی شاهی هەرەما بابێ خۆ حونی رەعی تمامكر و دو هەرەمێن دی ل دەڤەرا دەهشۆر ل باشۆرێ سقارە ئاڤاكرن، ئێك ژ ئەوان هەردو هەرەمان یا خوار بوو (الهرم المعوج) و یا دی یا دروستبوو، بنواشه‌يێ ئەوێ یێ چارگۆشە بوو، درێژیيا دەردورێن وێ 90م بوو.
3- هەرەمێ خوفو: مەزنترین هەرەمە هاتيیە ئاڤاكرن ل دەڤەرا (جیزە)، ئێك ژ هه‌ر حه‌فت حێبه‌تيێن دنيايێ (عجائب دنیا السبعة) بوو.
بۆ ئاڤاكرنا ئەڤی هەرەمی سێزدە دونمێن ئەردی هاتنە تەرخانكرن. هیرودۆتس دبێژیت: «ئاڤاكرنا هەره‌ما خوفو بۆ دەمێ 20 سالان ڤەكێشا، رۆژانە 100 هزار مرۆڤان ل سەر كار دكرن، بەلێ هەر سالەكێ ب تنێ بۆ دەمێ سێ هەیڤان كار دكرن».
بنواشه‌يێ هەرەمێ یێ چارگۆشە بوو، لایێ چارگۆشه‌ی 230م بوو، بلنداهيیا هەرەمی 146م بوو. هەرەم ژ بەرێن گێچێ (الصخور الكلسیە- الحجر الكلسي) هاتبوو ئاڤاكرن. ئەڤ بەرە ژ بیابانا رۆژهەلات دهینان و ژ رویبارێ نیل ب رێكێن زانستیێن فیزیكی (استخدام العتلات) بۆ رۆژئاڤایێ رویباری دەرباز دكرن. گرانیيا ئەڤان بەران د ناڤبەرا (1- 7) تەنان دا بوو، تێكرایێ (معدل) گرانيیا بەران 2,5 تەن بوون، 2,300000 (دو ملیون و سێ سەد هزار) بەر بۆ دروستكرنا هەرەمی بكار هینابوون، ژبلی كارێ ئاڤاكرنا د ناڤ هەرەمیدا و دروستكرنا كولانان (الممرات) بۆ هاتن و چوونێ ل گەل ژوورێن تایبەت بۆ شاهی و هەڤژینا وی و جهێن پێدڤيیێن ئەوان بۆ پشتی مرنێ.
4- هەرەمێ شاهـ خه‌فره‌ع: شاهـ خەفرەع هەرەما دويێ ل جیزە ل سەر جهەكێ بلند ئاڤاكر، لەورا بلندتر ژ هەرەما بابێ وی خوفوی دیار دكەت، هەرەما خەفرەع نزمترە و ب چویكترە، بەلێ گەلەك یا رێك و پێكە نەخاسمە پەرستگەها ئەوی یا مریيان (المعبد الجنائزي) ئەوا شاهی ل نێزیكی هەرەما خۆ ئاڤاكری. پەیكەرێن هه‌ره‌ما ئەڤی شاهی ل پەرستگەها نهالا مریيان یێن هاتینە دیتن، ئێك ژ ئەوان پەیكەران یێ ل مۆزه‌خانا قاهیرە هاتیيە پاراستن. نێزیكی پەرستگەها شاهی ل دەڤەرا جیزە پەیكەرەكێ مەزن بۆ شاهـ خەفرەعی هاتبوو چێكرن و دانان، ب شێوازێ شێرەكێ پالداى ل سەر ئەردی و سەرێ ئەوی سەرێ مرۆڤایە. ئەڤ پەیكەرە هێمایێ هێزا شاهيیە. نوكە ناڤێ ئەڤی پەیكەری یێ بوویە ئەبی-لهول (Sphinx). مینا ئەڤی جۆرێ پەیكەران ل یۆنانێ و سووریێ هاتینە چێكرن. ئەبی-لهول ژ بەرەكێ رەش (دیورایت)یێ هاتیيە چێكرن، سیمایێ سەر و چاڤێن ئەوی مینا شاهـ خەفرەعیە. درێژیيا پەیكەری نێزیكی 72م 240پێ و بلندیا ئەوی 20م- 66پێیایە.
ژێدەر:
1- محمد سالح زێباری. رێبەر مایی و هیڤی صبری، مێژوویا مسرێ یا كەڤن، (دهوك، 2022).
2- احمد فخري: الاهرامات المصریة، (القاهرة ، 2012).
3- محمد الخگیب : مصر ایام الفراعنە ، ( دمشق ، 2007) .
4- جورج بوزنر: معجم الحضارة المصریة، ترجمة: امین سلامە.
5- محمد عبد الفتاح واسامە خالد : الفن المصری القدیم عبر العصور، (الاسكندریة، 2008).
6- آ‌لن شوتر: الحیاة الیومیة في مصر القدیمة، ترجمة: نجیب مخائیل ابراهیم، (مصر، 1997).
7- عزت زكی حامد قادوس: آ‌پار الاسكندریة القدیمة، (الاسكندریة،2000).
8- محمد عبدالقادر محمد: آ‌پار الاقصر، (القاهرة، 2001).
9- جیمس بیكي: الآثار المصریة في وادي النیل، ترجمة: لبیب حبشي، شفیق فرید، ج1، (القاهرة، 1993).
10- محمد بیومي مهران: الحضارة المصریة القدیمة، ج1، (الاسكندریة، 1989).
11- محمد بیومي مهران : الحضارة المصریة القدیمة ، ج2، ( الاسكندریة، 1989).
12- محمد ابراهیم بكر: صفحات مشرقة من تاریخ مصر القدیم، (د.م،د.ت) .
13- رمضان عبده علي: حضارة مصر القدیمة منذ أقدم العصور حتی نهایة عصور الاسرات الوطنیة، ج3، (د.م، 2005).
14- جیمس هنري برستد: تاریخ مصر من أقدم العصور الی الفتح الفارسي، ترجمة: حسن كمال، (القاهرة، 1996).
15- محرم كمال، تاریخ الفن المصری القدیم، (القاهرة، د.ت) .
16- الفن المصری القدیم عبر العصور، (الاسكندریة، 2008) .
