ھۆنزا.. جڤاکەک ئەنتیکە د وەلاتەک ئەنتیکەتر دا

مەھدی ئەلعموری

وه‌رگێڕان:  هزرڤان

تێبینی ب ناڤێ پێشگۆتنێ: “ئەڤ بابەت ل سەر ژیدرێژترین جڤاکێ دونیایێ یە، ئەو ژی مللەتێ هۆنزایە، ئەو بەرمایێ شیعەیێن ئیسماعیلینە، ئەوێن ب پەی حەسەنێ کوڕێ سەباحی کەتبوون و ل دەما خوە ب حەشاش د ناڤدار بوون”.

وەرگێڕ

د وەلاتێ پەقین و ھەڤڕکی یێن د ناڤبەرا حوکمەتێ و بزاڤا تالیبان یا چەکدار دا، د وەلاتەکی دا، رێکخستنا دەولەتا ئیسلامی ل جھێ پێ خوە دگەڕیت. راپۆرتێن راگەھاندنێ دیار دکەن، کۆ پاکستانێ دەست ب کریارا سەرژمێرییا ئاکنجیێن خوە کرییە. د پێرابوونەک ب زەحمەت دا، 10 سالان گیرۆبوویە، ئەو دودل بوو ژ بەر رەنگڤەدانێن وێ یێن سیاسی یێن کویر، نەمازە د بھاڤێ پارڤەرکرنا دەستھلاتێ و سامانێن گشتی دا.

کریارا ڤەکۆلینێ  و پێداچوونا کویر د ناڤ جڤاکێ پاکستانی دا، دەلیڤا ئاشکراکرنا گرۆپێن ھەمەرەنگ و شێوازێ ژیانا وان و گرانییا وان د جڤاکێ پاکستانی و ل ناڤ کەلتۆرێ مرۆڤی د جیھانێ دا بکەت، ئەڤە د وەلاتەکی دا، کو ئەو ب پرانییا موسلمانێن خوەپارێز دھێتە ناسکرن.

پاکستان ل پلەیا شەشەم د جیھانێ دا ب ھژمارا مرۆڤان دھێت، ئەو پتر ژ دوسود ملیۆن مرۆڤانن.

نەتەوێن یەکگرتی دبێژیت، پاکستان د جیھانێ دا، ژ ئالیێ ئاکنجیانڤە ل رێزا شەشێ جهـ دگریت، ئەو ب نێزیکی دوسەد ملیۆن کەسان دھێتە ھژمارکرن، بەلێ ئەڤ سەرژمێرییە بۆ بۆ بەری چەندین سالان ڤەدگەریت، ژ بەر کو ئەڤە ژ وی چاخی ھەتا نھا سەرژمێری نەھاتییە کرن، ھەر چەندە ب گۆرەی دەستووری بڕیار بوو، ھەر دەە سالان جارەکێ ئەڤ سەرژمێری بھێتە ئەنجامدان.

کریارا سەرژمێریێ، دەلیڤێ ژ بۆ زانینا ھژمارا کێماتیێن پاشگوھخستی، وەکی ھندۆس و کرستیانا خوەش دکەت، ئەو تەکەز دکەن، کو ھژمارا وان د سەر خەملاندنێن گرێدایی وان دایە، ل چاخەکی ئەو دبێژن بۆ ھەر ئێک ژ وان گرۆپان، ھژمارا وان د ناڤبەرا دو ملیوون و سێ ملیۆنان دایە، زێدەباری خودانناسنامێن ڤەگوھاستی، ئەوێن بۆ جارا ئێکێ یە دھێنە ھژمارتن، زێدەباری جڤاکێن ھۆزان؛ وەکی کلاش و ھۆنزایان.

کنێتا ھۆنزایان

ل (دۆلا نەمران) ل ھەرێما کاراکورام، ل سەر بلندییا ٦٢٣٠ پێیان، ل پاکستانێ، ملەتەک ب ناڤێ ھۆنزا دژیت.

ھەرێما کاراکۆرام دەڤەرەک ڤەدەرە و ل بن دەستھلاتا سەرۆکەک ناڤخوەیی بوو، ئەو وەلاتێ رۆبارێن بەستی و بەھشتێ بوو، ھەتا ئیسلام ئابادێ ل ١٩٤٩ز دەستھلاتا خوە ب سەردا سەپاندی، ب گۆرەی پەیمانا رێکخراوا نەتەوێن ئێکگرتی بڕیار پێدای، ئەو وەلاتەکە، ھێشتا شارستانییا مادی نەگەھشتینێ، نە ژی ھەڤرکیێن سیاسی و ئابووری و جڤاکی گەھشتینێ، ژ بلی رێکێن تەنگێن پێیان تشتەک وان ب جیھانا دەرڤە نا بەستیت.

ل ناڤەندا سالێن شێستان، میرێ حاکم شیا حوکمەتا پاکستانی رازی بکەت، رێکا بگەھیت ھەرێما کاراکۆرام ڤەکەت، پرۆژەی نێزیکی دەھسال ژ کارێ بەردەوام پێدڤیان، خەرجی گەلەک بلند بوون و ب ملۆنێن دۆلاران دگەھشت و د گەل دا ژی گەلەک قوربانی ژ پالەیان پێدڤییان.

ھەمی ئاکنجیێن ھۆنزا موسلمانن، ژ کیشا (مەزھەبێ) ئیسماعیلینە، ئەو سەر ب بنەمالا «ئاغاخانی» نە، کەریم حوسەینی، ئەو ملیۆنێرێ ل فەرەنسا دژیت، ناسناڤێ «ئاغاخانێ چارێ» د ھلگریت، ئەو ژ بنەمالێ سەروەرێ رەوانی (روحی) یێ ئیسماعیلیانە. ژ گرنگترین پشتەڤانێن دەڤەرا دۆلا نەمرانە.

مللەتێ ھونزایی دبێژن ئەو ژ دووندەھا ئەسکەندەرێ مەزن و لەشکەرێ وینە، ل چاخێ داگیرکرنێ، ھندەک ژ وان ل گوندێن وان مانە و ژن ئینانە و ل وێرێ ئاکنجیبوونە.

ل چاخەکی چیرۆکێن دی دبێژن؛ ئەو ژ بنیاتێ لەشکەرێ (ئەلیکجینتدار)ینە، ئەوێ ل چەرخێ چارێ ھاتییە ڤێ دەڤەرێ.

گەلێ ھونزایی ژ پێنج ھۆزان پێکدھێت، ئەو ژی: بۆرۆنگ، دێر ئەمایتەنگ، بار ئەتالەنگ، کورۆکۆش، بۆرۆشۆ. ئەو ملەتەکن ب گرنژینا خوە یا ھەر دەم، یا ژ سەر روویێن وان دوور نەکەڤیت، ب چەسپانی و بزاڤ و ھێزا خوە بەرنیاسن، ب سیمایێن خوە یێن دەرڤە گەنجن، تا وی رادەی، گەلەک ژ خەلکی سەرسورمان دبن، دەما ژییێ وان یێ ب درستی دزانن.

ھونزا ب بەژنا خوە یا بلند و پیستێ خوە یێ ڤەکری ناڤدارن، ھونزا ژ ئالیێ زمانی ڤە، ئانکو «مینا گورزا تیرێن د چانتەی دا ھەڤگرتی». ئەڤ مللەتە ل چیایێن باکوورێ پاکستانێ دژین، سەرژمێرییا وان نیزیکی ٨٧ھزار کەسانە، رەوشا وان ب نەمازەیی دھێتە ھژمارتن، چونکۆ ناڤنجیێ ژییێ وان ب سەد سالان دگەھیت.

ئەو راپۆرتێن راگەھاندنێ، یێن ب بەرفرەھی باسێ وان کری دیار دکەن، ئەڤ مللەتە نێزیکی ١٢٠ سالان ژی بن، بێی ئەو نەخوەش ببن یان ئاریشێن ساخلەمی ھەبن، دبیت ھن ژ وان ھەتا ١٦٠ سالان دژین، ئەو مللەتەک کێم جاران نەخوەش دبن، ئەو نە تۆشی پەنجەشێرێ و نە ژی ئێڤرینێن (وەرم) پیس دبن، بەلێ ژییێ بەرگرتنێ (ئاڤزبوونێ) ل نک ژنێن وان ھەتا ٦٥ سالی دچیت.

نھێنیێن خوارنێ ل پشت ژیدرێژی یێ

شارستانییا ھۆنزایی، گرۆڤێ زانستی ل سەر کریار و پەیوەندییا سیستەمێ خوارنێ و ئاوایێ ژیانێ ب ژییێ تاکیڤە پێشکێش دکەت، راپۆرتێن رۆژنامەڤانی ئاماژە پێ دکەن، ئەڤ مللەتە خوە د ئاڤا بەستی دا دشوون، ژ بلی خوارنێن ئەو دچینن پێڤەتر ناخون، پەنجار (فێقی) و کەسکاتیێن نوو و تۆڤکێن تێر روون، زێدەباری مژمژێن ھشککری و ھندەک دانێن تێکھەل (وەک گەنمێ رەش و جەھی) و کەلیکا و کێمەک ژ نیڤشک و شیری و ھێکا دخون.

گەلەک وەسا ھزر دکەن، ڤەخوارنا ئاڤا چیایی یا دەولەمەند ب کانزایان و ل سەرچوونا سیستەمێ خوارنێ یێ ساکار، ل پشت ژیدرێژییا ئاکنجی یێن دۆلێ یە، ئەو ملەتەکن؛ خوارنێن وان ئابووری و کێمن، ژ مژمژێن تەڕ یان دگەل دان و نانێ ھندی یێ کەلاندی و کەسکاتیێن نوو و مژمژێن ھشک، زێدەباری پەنجارێن وەرزی، وەک خۆخ و ھرمیک و حلویک و سێڤان پێکدھێت.

خەلکێ ھونزایی رۆژانە ل ناڤبەرا ١٥ ھەتا ٢٠ کیلۆمەتران برێڤە دچن، ئەو وەستیان و خاڤبوونێ نزانن، گەلەک کێم ئەو گۆشتی دخون، کو ل سالێ ژ دو جاران پتر نینە، ئۆ ئەو ژ گۆشتێ بەرخی و مریشکێ پێڤە ناخون، ئەڤێ ئەو کرینە مللەتەک پترێ گیاخۆر.

ھونزا مللەتەکە گەلەک دکەنن، شادییا وان ئێک ژ بنیاتێ وانە و تیتالا وان یا ھەرێ خۆشتڤییە. ئەو چ جاران کحۆلی ڤەناخون، ئەو شەکرێ ناخون، خوێ ب رێژەکا ناڤنجی د مەزێخن، ب سیستەم رۆژی یێ دگرن، کو ل ناڤبەرا دو ھەیڤان ھەتا چار ھەیڤانە، ئەو تشتەکی ناخون، تنێ نۆشاڤا مژمژێن ھشککری ڤەدخون، ئەو تیتالەکە ئەو ل سەر پێگیرن، ھەر چەندە ژ سەردەمێن کەڤنار ڤەدگەڕیت، ئەو ل وی چاخییە، دەما بەرھەم ھێشتا نە گەھشتی.

زانایێن خوارنێ ل سەر وێرێ رێکدکەڤن، ئەڤ تیتالا وان یا خوارنێ و چاخێن رۆژیێ، ب رەنگەک بەرچاڤ وەدکەت، وان ساخلەمییەک باش و زێدەباری کارتێکرن ل سەر ژیدرێژییان وان ھەیە.

نەخوەشیێن ب مەترسی ھۆنزاییان ناگرن

نۆژدارێ بەریتانی ماک کاریسۆنی، لیستەک ژ وان نەخوەشیێن مللەتێ ھونزایی ناگرن بەرھەڤکرییە، ئەو ژی: «پەنجەشێر، کولبوونا گەدەیی، کولبوونا رویڤیکا کوورە، نەخوەشیێن رویڤیکانن. زێدەباری وان حەساسیێن زکی و دەمارا و وەستیان و ئالۆزی و سەرمایێ نینن».

بەلێ نۆژدارێ ئەلمانی تۆبی ھندەک نەخوشیێن دن ژی ل سەر ڤێ لیستێ زێدەکرن، ئەو ژی: «زەربوون یان بەرکێن گولچیسکان، نەخوشیێن دلی، پەستانا خوینێ، ئێڤرینا بن پیستی، ھشسڤکی، ئیفلیجا زارۆکان، کولبوونا گەھان، زێدەباری قەلەوی و شەکر و پەریزادە»، ھەر وەسا نیشانپێکرییە، وی چ رۆژەکی کەسێن خودان پێدڤیێن تایبەت د ناڤ گوندێن وی سەرەدانکرین دا نەدیتنە.

    ژێدەرێ دەستھلات و گراڤیبوونا مللەتێ ھونزایی نە ژ ھەبوونا سامانان یان کۆمپانیێن بازرگانیێن سەرکەفتی و نە ژی پارێ زۆرێ ل بەنکایە، بەلێ دەستھلات و گراڤیبوونا بنەمالێ ژ خودانییا دارێن مژمژان دھێت.

ڤەکۆلینێن نۆژداری دیار دکەن، کو مەزاختنا رێژەیێن مەزنێن مژمژان، ئەو نھێنا ل پشت پارستنا وان ژ تۆشبوونا ئیڤرینانە (وەرەمان)، چونکی دندکێن مژمژێ ب فیتامین -١٧ یێ خودان تایبەتمەندیێن دژی پەنجەشێرێنە، ئەو روونی ژ کاکلکێن وان درست دکەن.

ساخلەتێن پێشکەفتنا جڤاکی

ھونزایی ب شێوەک تەڤایی ل سەر ھاریکاریێن دەرڤە دژین، ئەوێن رێکخراوێن نێڤدەولەتی پێشکێش دکەن، ئەو ئەگەرە ئابوورێ وان کز بیت، قەیران ب سەردا بھێن، ب تایبەتی ل دەما ئیسلام ئاباد ب ئاستەنگان، گڤاشتنێ ل سەر بزاڤێن رێکخراوێن بیانی دکەت.

میر کەریم ئەلحوسەێنی ب ئێک ژ گرنگترین پشتەڤانێن دۆلا نەمران دھێتە ھژمارتن، سازییا ئەلحوسەینی یا ناڤدارا نێڤدەولەتی ب «سازییا ئاغا خان»ی، چێکرنا رێکا و ئاڤاکرنا خواندنگەھا و کلینیکێن نۆژداری و زێدەباری ویستگەھێن پارزنینا ئاڤێ ب ستۆ خوەڤە گرتنە.

ڤەکۆلینەک بەنکا نێڤدەولەتی ئاشکراکرییە، ل سالا ٢٠١٤ی ھاتییە بەلاڤکرن، کو رێژا ژنێن خواندەوار ل ھندەک دەڤەرێن دۆلا نەمران، ب ٩٠% گەھشتییە و ل ھەمان چاخی، ل ھندەک دەڤەرێن ھەڤسوی ب ٥% ژ سەدێ ناگەھیت. ھەر وەسا پترییا فێربوویان زمانێ ئنگلیزی دزانن، زارۆک پێدڤینە بھاڤێ ٩ ھزار پێیان بلند ببڕن، ژ پێخەمەت ب خواندنگەھێن ل بلندیێن چیا بگەھن.

ل داوییا خواندنا ناڤنجی، ھندەک ژ خواندکاران (کچ) ب خواندنگەھا «ئاغا خانی» ئامادەییا کچان دگەھن، کچ ل ڤێ ئامادەیی تنێ بیرکاری و زانستان دخوینن، پترییا دەرچوویان خواندنا خوە ل زانکۆیێ ب دوماھیک دئینن. بەروڤاژی گەلەک دەڤەرێن دی یێن پاکستانێ، دەیباب شەرم ژ وێ ناکەن کچێن خوە بھنێرن وان خوادنگەھان یێن شاگردێن کوڕ لێ دخوینن.

گەلەک کێم دەڤەرا کاراکورام گونەھکاریێن جڤاکی پەیدا دبن، ژ بەر کو ل بیرا خەلکی ناھێت کەنگی داوی کارەک وەسا ل دەڤەرا وان پەیدابوویە. ئەڤ فاکتەرە پشتەڤان بوونە، رێژەیا ل ھەڤبۆرینێ د ناڤ جڤاکی دا پتر ببیت، ھەتا ببیتە کەلھەکا ئاسێ ل دژی ڤارێبوونێ، ھەر چەندە دەڤەر نێزیکی دەڤەرا کەشمیرێ یە، ئەوا ئاریشە د ناڤبەرا پاکستان و ھندێ دا ل سەر ھەنە و کریارێن دژواری و بھەڤچوونێن بەردەوام ل ناڤبەرا گرۆپێن چەکدار ل زنجیرا ھۆزان ب خوەڤە دبینیت.