گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
محەمەد رەشید ئۆرمانی
ڕۆژھەلاتا ناڤین، ژ لایێ جیۆپۆلەتیکی و ستراتیژی ڤە، دەڤەرەکا گرنگ و بەرفرەھە. باندۆرەکا کاریگەر د قادا سیاسی، ئابووری و بازرگانییا ھەرێمی و دەولی دا ھەیە، مینا ھەبوونا چاڤکانیێن خۆەزایی، ب تایبەت پەتڕۆل و غازێ. نێزیکی ٦٦٪ ژ پەترۆلا یەدەگا جیھانی بخۆڤە دگریت (سێئێکا ) بەرھەمئینانا پەتڕۆلێ ل جیھانێ بەرھەم دئینیت. لاندکا ئێکێ یا چەندین شارستانیانە؛ مینا میزۆپۆتامیا، فیرعەونێن میسرێ، هووری، میتانی و چەندێن دی، ھەروەسا لاندکا ئاینێن ئیبراھیمی، زەرەدەشتی، مەندایی و چەند ئایینێن دی یە، پرەکە د ناڤبەرا دەولەت و مللەت و کیشوەرێن جیھانێ دا.
پشتی شکەستنا ئیمپراتۆرییەتا ئۆسمانی، ل شەڕێ جیھانیێ ئێکێ و دابەشکرنا میراتێ وێ ل سەر چەند دەولەتێن کۆلۆنیالیزمی، یێن د شەڕی دا ب سەرکەفتی؛ ب تایبەت بەریتانیا، فەرەنسا. ڕۆسیا قەیسەری، پشتی شۆرەشا بەلشەفی، ل سالا ١٩١٧ خۆ ژ رێککەفتنا سایکس بیکۆ ل سالا ١٩١٦ ێ ڤەکێشانا، راگەھاندنا کۆمارا تۆرکی یا نوی ل سالا ١٩٢٣ و راگەھاندنا چەندین دەولەتێن نوی ل ژێر فەرمانا (إنتدابا) بەریتانی و فەرەنسی، پاش راگەھاندنا ئێکەتیا سۆڤیەت هات. ژ بەر ئاشکراکرنا پەتڕۆلێ ل دەڤەرێ، پشتی شۆرەشا پیشەسازی وەک پێدڤیەکا سەرەکی ل ئەورۆپا؛ ڕۆژھەلاتا ناڤین چوو د قۆناغەکا نوی دا.
ب تایبەت پشتی شەڕێ جیھانیێ دویێ، نەخشەیا سیاسی و جۆگرافیا دەڤەرێ، ب ئێکجاری ھاتە گۆھرین. ئێدی دەڤەر بوو گۆرەپانا ھەڤڕکی و ململانا دەولەتێن زڵھێز، نەمازە د ناڤبەرا بلۆکێ ڕۆژھەلات (قۆلپا وارسۆ) و بلۆکێ ڕۆژئاڤا (قۆلپا ناتۆ)؛ چەندین کریزێن مەزن ل دەڤەرێ دروستبوون، مینا: کریزا ئاڵۆزا ئیسرائیل و فەلەستین، ئیراق و کوێت. حۆکمەتا ئیراقێ و بزاڤا رزگاریخۆازا کۆرد ب سەرکردایەتیا جەنەراڵ مەلا مستەفا بارزانی، کۆدەتایێن ئیراقێ ل سالێن ١٩٦٨،١١٩٦٣،١٩٥٨،١٩٤١.١٩٣٦، کۆدەتایێن تۆرکیا ل سالێن ١٩٨٠،١٩٧١.١٩٦٠، پاشی شەڕێ ئیراق و ئیرانێ ل سالا١٩٨٠، سەرھڵدانا بزاڤا ناسیۆنالیزما عەرەبی بسەرکردایەتیا جەمال ئەبدۆلناسر، کریزا لۆبنان و ئیسرائیلێ، شەڕێ کەنداڤی یێ ئێکێ و دویێ و بھارا عەرەبی، شەڕێ ڕێکخراۆێن تیڕۆڕستیێن قاعیدە و داعش و ململانا تائیفی و چەندین کریزێن دی، ڕۆژھەلاتا ناڤین بوو گۆرەپانا ھەڤرکیان؛ شەڕێ ب وەکالەت د ناڤبەرا دوۆلەتێن ڕۆژئاڤا، ڕۆسیا، چین، تۆرکیا و ئیرانێ دا. دەڤەر و خەلکێ وێ بوونە قوربانی بەرژەوەندیان، وەلات دھێتە وێرانکرن. کەرتێن پەروەردێ، ساخلەمی یێ، گەشتیاری و ھەمی سێکتەرێن ژیانێ وێران بوونە. تا زۆلم و زۆرداریا حۆکمەتێن تۆتالیتاری، بەربەندکرنا ئازادیا بیروڕا و ڕۆژنامەگەری، پێشێلکرنا مافێ مڕۆڤی و تەنگکرنا ئازادیێن سیاسی، ئەڤە بوینە ئەگەر؛ ھەلبژارتنێن گالتەجاری و زیندانکرن و تیڕۆڕکرنا ھزرا ئازاد، مینا؛ ھەوا قرکرنا مللەتێ کۆرد و کۆردستانێ ژ لایێ رژێمێن دکتاتۆری یێن ئیراقێ ڤە، کۆ ئێک ل دویڤ ئێکێ، ب تایبەت رژێما بەعس ب هەوێن ئەنفالکرن و ب ھزاران گەنج و پیر و ژن و زارۆکان ب ساخی بن ئاخکرن. ب سەدان کەس کۆشتن و ب تۆمەتێن جوداجودا زیندانکرن.
رۆژھەلاتا ناڤین، ب تنێ ٦٪ ژ ڕۆبەرێ جیھانێ پێک دئینیت؛ لێ رێژا ٦٠٪ ژ چەکێ جیھانێ لێ دھێتە فرۆتن، کۆمکرن و بکارئینان. بوویە مەزنترین جەبلەخانەیا کۆمکرنا چەکی، چ ب رێکێن ئاشکرا یان نھێنێ، بھایێ ملیاران دۆلار، ل ڤێ دۆماھیێ ب ھزاران پارچێن چەکێن گران و سڤک، ب تایبەت یێ ئەمریکی، وەک تانک، زریپۆش، توپێن دویرھاڤێژ و چەکێ پێشکەفتی ل ئیراق و سۆریێ کەفتە دەستێ رێکخراوا تیڕۆڕستیا داعش و گرۆپێن تیڕۆرستی و ل دژی خەلکێ بکارئینان.
پشتی شەڕێ وێرانکاریێ مەزنێ جیھانێ، یێ ئێکێ و دوێ، کۆشتن و بریندارکرنا ب ملیونان کەسان. ژ بۆ دوبارەنەبوونا شەڕێ جیھانیێ سیێ و سەقامگیریا جیھانی، ب دەھان رێکخراوێن حکۆمی و ناحکۆمی بوونە فاکتەرێن گڤاشتنێ، رێککەفتن ھاتنەکرن و واژۆکرن. وەک: نەتەوێن ئێکگرتی و ئێکەتیا ئەۆرووپا د بوارێ ھەوالگری، ژینگەھ، ساخلەمی، ئابووری و بازرگانی دا گاڤێن باش هاتن هاڤێتن، بێگۆمان ل دەمێ دەستپێکا ھەر کریز، رویدان، شەڕ و ئالۆزیەکێ، کەناڵێن پەیوەندی یێ، ژ بۆ چارەسەرکرنا وان ل سەر ھێڵێ بوون، ب رێکێن دیپلۆماسی و دانۆستاندنان کێشە دھاتنە چارەسەرکرن .
مخابن ل رۆژھەلاتا ناڤین، ژ بەر نەبوونا میکانیزمێن چارەسەرکرنا کریزان، کەناڵێن پەیوەندیان و نەبوونا ستاندارێن شەر و کریزان، بەردەوام دەڤەر دھێتە وێرانکرن. کریز وەک خۆ دمینن. ساڵانە بھزاران کەسێن سڤیل و چەکدار د بنە قۆربانی، سەرخان و ژێرخانا ئابووری دھێتە وێرانکرن، دەڤەر ب پاش دکەڤیت، نەزانین، نەخوێندەواری و نەخۆشی زێدە دبن. ھەر بزاڤەکا ژ بۆ راوەستاندنا شەڕ و ناکۆکیان بھێتە کرن. ئەگەر ھێزێن پاراستنا نێڤدەولەتی نەکەڤنە د ناڤبەرا ھێزێن ناکۆک دا سەرکەفتی نابیت، ھەرچەندە ل سالا ١٩٤٥ کۆمکارا عەرەبی ژ بۆ رێکخستنا ناڤمالا عەرەبی ھاتە دامەزراندن، کۆنسەیا ھەڤکاریا کەنداڤی ل سالا ١٩٨١ ژ ئەگەرێ شەڕێ وێرانکەرێ کەنداڤیێ ئێکێ، د ناڤبەرا ئیراق و ئیرانێ دا ھاتە دامەزراندن، هەتا كۆنگرێ ئیسلامی ژی نەشیان وەک پێدڤی و ددەمێ گۆنجای دا، بێلایەنی رۆلێ خۆ ببینن.
