بادەکا مەتین.. رۆمانا (عشق و ئەوێن ژ مژێ بووین) د نێڤبەرا دو بەرئاشێن رەخنەیێ دا

ل ڤێ دویماهیێ، هەلبەستڤانێ هێژا (محسن قۆچان)، رۆمانا خۆ یا نەخری ب ناڤێ (عشق و ئەوێن ژ مژێ بووین) بەڵاڤکر. خویا یە ژی، کو قۆچان ناڤەکێ بەرنیاسە د بیاڤێ هەلبەستا نوی یا کوردی دا و دەستەکێ دیار هەیە د وەرارا هەلبەستێ دا ل دەڤەرێ ب تایبەتی و کوردستانێ ب گشتی. هەر چەندە قۆچانی بزاڤێن بەرچاڤ هەبوونە د چیرۆکنڤیسینی دا و هەژمارەکا کورتە چیرۆکان د کۆڤار ا رۆژنامە و پەیجێن ئەلکترۆنی دا بەڵاڤکرینە، بەلێ قۆچانێ رۆماننڤیس، تا رادەیەکێ هندەک بگرەوکێش د نێڤ نڤیسەر و رەخنەگران دا دروست کریە و هند پرسیار ئازراندینە، ژ وانا: ئەرێ قۆچانێ رۆماننڤیس ژی دێ یێ هەڤتەریب بیت ل گەل قۆچانێ هەلبەستڤان؟

دو تێکستێن رەخنەیی ژ نڤیسەران (د. عارف حیتو و عەبدولرەحمان بامەڕنی) ل دۆر ڤێ رۆمان، بۆ کۆڤارا مەتین هاتینە، و مە باش زانی هەردو تێکستان، د بادەکەکێ دا بەلاڤ بکەین داکو خواندەڤانێن مە، سەرهەلی بۆچوون و دیتنێن رەخنەیی یێن ڤان هەردو نڤیسەرێن رەخنەگر ببن.

 

عەشق ژ ئیدیولۆژیایێ ب هێزترە.. خواندنەک بۆ رۆمانا (عشق و ئەوێن ژ مژێ بووین)

د. عارف حیتۆ

بەرى بچینە د ناڤ بابەتیدا، فەرە ژ خوە پرسیار بکەین، ئەرێ راستە کو ئەڤینى یا پیرۆزە؟ دەنگەک ژ ناخى دەردکەڤیت و دبێژیت: بەلێ راستە چونکو پڕانییا جڤاکان ب پیرۆزى لێ دنێڕن و ب خۆشى سەرەدەریێ ل گەل دکەن. لێ پا ئەگەر یا پیرۆز با بۆچى پڕانییا خەلکى ژێ دترسن؟ بۆچى هەڤڕکى یێن دۆمدرێژ و کوشتن و پاشڤەبرن و ژێکڤەکرن و زیندانکرن ل دویڤ دهێن؟ ئەرێ ما ئەڤینى متایەکە و فەرە پێکهاتنەکا مینا بازارکرنێ پێ بهێتە کرن یان کۆمەکا هەستێن بێگەردن پێکۆڵا فڕینەکا د ناڤ باخچەیێ دەروونیدا دکەن؟ ئەرێ ما نە دوروویاتییەکا ئاشکەرایە مرۆڤ کریارا ئەڤینیێ بۆ خوە حەلال بکەت و ل دەردۆر و بازنەیێ مالباتا خوە حەرام بکەت و تنێ د بازنەیێ هەڤژینیێدا بهێلیت؟…. ئوو ما ئەگەر سەمیانێ بنەماڵەکێ (ب ناڤێ پاراستنا بەرژەوەندا کچێ) مایێ خوە د چارەنڤیسێ وێدا بکەت، ما دێ شێت مایێ خوە د هەست و هەستەوەرێن وێدا ژى کەت؟ ئەگەر بەرسڤ نەخێر بیت، کەواتە کریارا هەڤژینیێ پرۆسەیا پێکئینانا خێزانەکێیە، نە پرۆژەیەکێ ئەڤینداریێیە. ئوو ئەرێ ئەڤا ل سەر کچێ دهێتە سەپاندن، ب هەمان توندى و مجدییێ ل سەر کوڕى ژى دهێتە سەپاندن؟ پاشى ئەرێ ما ب راستى عەقلێ کچێ ژ عەقلێ کوڕى کێمترە یان پرۆسەیا عەقل و تێگەهشتنێ ب سەربۆرێ و وەرگرتنێڤە گرێدایە؟ ما نە ژ زارۆکینیێ لڤینێن کوڕى ئازادن و یێن کچێ دچارچۆڤەکرینە، ئەڤجا دێ چەوا ب هەمان ئاست پێزانینان ژ دەردۆرێ وەرگرن؟ ئەرێ ما ئەڤە گونەها سروشتێ رەگەزییە یان گونەها جڤاکییە؟ ئوو گەلەک پرسیارێن دى یێن ژ ڤى چەشنى مە دگەهیننە وێ باوەرێ، کو عەشق و ئەڤینى نە پیرۆزن. نە تنێ نەپیرۆزن، بەلکو جهێ فهێتى و شەرمەزاریێنە، چونکو ل گورەى عورف و تێگەهێن جڤاکى کچ شەرەف و نامووسا بنەماڵێیە. ئەڤجا پیرۆزییا عەشقێ د ناڤ کێلبێن جڤاکیدا ناهێتە دیتن، بەلکو تنێ ل سەر بەرپەڕێن شاعر و نڤیسەران وەکو پەیامەک ژ بۆ پیرۆزکرنێ دهێتە دیتن. لەوا ل ڤێرە، دێ ب چاڤ و دیتنێن شاعرەکى و دەقێ رۆمانەکێ سەرەدەریێ ل گەل پیرۆزییا عەشقێ کەین.

ب درێژاهییا دیرۆکا ڤەگێران و نڤیسینێ، عەشقێ هەردەم جهەکێ باڵا و تا راددەیەکى پیرۆز یان ب ژان د هزر و دەربڕینێن هونەرمەند و هزرمەنداندا هەبوویە. خەلکى د هەمى قووناغێن وەرارا مرۆڤایەتیێدا سەرەدەرییەکا دلمرازانە ل گەل بابەتێ عەشق و ئەڤینیێ کرییە، چیرۆکێن عەشقاوى یێن نەهێنە ژبیرکرن د کەلتۆرێن هەموو جڤاکاندا هەنە. مشە جاران ژى، ژبەر وەکهەڤییا سێگۆشەیێن خوەرسک و کەسایەتییا جڤاکییا مرۆڤى، چیرۆکێن وان ژى هەمان ناڤەرۆکێن خەون و قەدەران، خێر و شەڕان، جوانى و کرێتییان، هیڤیدار و بێهیڤییان ب خۆڤە دگرن و تا راددەیەکى ب وەکهەڤییا سەدەم- ئەنجام، کار- کارڤەدان و ب جوداهییا شێوازێن ڤەگێرانێ دکەڤنە د ناڤ ژیانا خەلکێ هەچکوهەییدا. ئەڤجا ل گەل دۆماندنا ڤەگێڕانێ دبنە پشکەک ژ پاشخان و پێکهاتەیێ سەربۆرا جڤاکى، کو ب شێوەیەکێ راستەوخۆ یان نەراستەوخۆ رۆژانە سەرەدەرى ل گەل دهێتە کرن.

یا ژ منڤە رۆمان کچەکا ڤەقەتیاییا حیکایەتا گوندییە، ل باژێرى هاتییە ب خودانکرن و پەروەردەکرن و مەزنکرن، ب خامەیێ نڤیسەرەکێ حیکایەتخوان دهێتە خەملاندن و ل دەمجهەکێ دیارکرى دهێتە ئافراندن، کو دێ تویرکێ پاشخانا خوە یا رەوشەنبیرى و سەربۆرێن خوە و دەردۆرا خوە داقوتیتە سەر کۆمەکا بۆیەرێن هەڤبەند ب ژیانا خەلکیڤە، کو ببیتە خۆدیکا ژین و ژیارا جڤاکى و نەدوورە ببیتە خۆدیکا ژیان و تێهزرینا گەلەک جڤاکێن دى ژى. نڤیسینا رۆمانەکێ خوە داهێلان یان فڕینەکا دلمرازانەیە د ناڤ فەزایێ زنجیرا سەردەمێن بۆرى و نهۆ و پاشەرۆژا جڤاکیدا، کو پەیامەکێ یان کۆمەکا پەیامان ئاراستەى جڤاکێن مرۆڤایەتیێ بکەت، یان ب کێمى وەسفا سەردەمێ جهەکێ دیارکرى بکەت و هندەک تێگەهێن هەیى ب ئازرینیت ژبۆ کو هەر وەرگرەک خوە پێ بهەڵسەنگینیت یان پێداچوونێ ب رەفتار و تێگەهێن جڤاکێ خوەدا بکەت، یان ژى بۆ ببیتە پرۆژەیەکێ دووبارە دارێژتنەڤێ.

محسن قۆچانێ شاعر، د داوى بەرهەمێ خوەدا (عشق و ئەوێن ژ مژێ بووین)، کو ئێکەمین بەرهەمێ وییە ب ژانرێ رۆمانێ هاتییە نڤیسین. ئەڤ رۆمانە بەحسى سەردەمەکێ دیارکرییێ گوندێ بامەڕنێ دکەت و بابەتێ عشقێ کرییە کەڤاڵەکێ رەنگ گەرم و ب سەرەدەرا بۆیەرێن ڤەگێراییدا ڤەکرییە. هەر ژ تایتلێ رۆمانێ خویایە کو دێ سەرەدەریێ ل گەل عەشقا هندەک کەسێن نەباڵکێش یان ژبیرکرى کەت، ئانکو دبێژتە وەرگرى ئەڤە چیرۆکەکا کچا هزرێن وییە، وى یا داناى و راناى و ئافراندى، نە چیرۆکا پەهلەوانەکێ هەژار و دۆتمیرەکێیە، یان چیرۆکا پسمیرەکێ فێرس و موغامەرەچى و دیتنا پەرییەکا خنە ل ئاقارى، بەلکو چیرۆکا وان کەسانە یێن ژ مژێ بووین، ئەوێن ناڤێن وان ل بەر کوچکێن باڵاڤییان نەهاتى و ئەو دێ کەتە هێڤێنێ سەیرانەکا دى یا جودا بۆ ناڤ باخچەیێن عەشق و ئەڤینییا خوەڕستى و پاقژ. نڤیسەر خوە دهاڤێژتە د ناڤ بەخچەیێ عەشقا قەهرەمانێن خوەدا و دبێژیت: «ئەگەر پێلێن عشقێ ب سەر مرۆڤى دا گرتن، چ کۆسک و چەپەر وانا پاشڤە نازڤڕینن. تشتێ ئێکانە ل بەرانبەرى عشقێ، تنێ لاوازییە و رادەستکرنە… بپ٩٩»، کو هەڵوەستەیەکێ دەربڕاندییێ هەردو قەهرەمانێن عاشقە د ڤێ رۆمانێدا، هەڵوەستەیێ وان مرۆڤایە ئەوێن عاشق دبن و هەمى هەییێ خوە یێ ماددى و مینەڤى ددەنە عەشقێ. ژبلى بابەتێن دى یێن پێکڤەگرێدانێ و بۆیەرێن سەردەمێ ڤەگێڕانێ ئەڤ رۆمانە دو چیرۆکێن عەشقێ ب خۆڤە دگریت:

چیرۆکا ئێکێ؛ چیرۆکا پۆڕێ و گورگۆیە، کو دو عاشقێن دەڤەرەکا دوورن، پشتى باب جەمیلا یا کچا خوە نا دەتە محەمەد سەلیمێ گۆیى، هەردو بڕیارا رەڤین و هەڤژینیێ ددەن و بەر ب بامەڕنێڤە دهێن، وەکو دو کەسێن نەنیاس و ژ مژێ ڤەبوویى دهێنە د ناڤ جڤاکێ گوندێ بامەڕنێدا، ب فەرمانا شێخى (کو وان خوە هاڤێتبوو ناڤ ماڵ و بەر دەرێ تەکیایا وى!) هاریکارى بۆ دهێتە کرن و وەکو دو کەسێن مشەختى دهێنە وەرگرتن و جهوارکرن. پشتى دبنە هەڤژین و دەست ب کارکرنێ دکەن، وەکو خەلکێ جڤاکێ پەناگەھ دهێنە هەژمارتن و د هەمى ئەرک و مافێن ڤێ ژینگەها نوودا پشکدار دبن. پۆڕێ و گورگۆ ب خدامینى و شڤانتیێ دەستپێدکەن هەتاکو دگەهنە کارێ بازرگانیێ و حالخۆشیێ، هەر ل بامەڕنێ دمینن، خانییەکێ نوو بۆ خوە ئاڤا دکەن و دبنە جهێ رێزگرتن و خۆشتڤییا خەلکێ دەردۆر. هەڤژینییا وان یا مشت ژ عەشق و ئەڤینیێ دبیتە جهێ سەرنجا پڕانییا خەلکى، دبیت ژى جهێ حەسوودییا هندەکان بیت. هەکو ب نافساڵڤە دچن و نەساخى خوە دگەهێن گورگۆى دپێچیت، هەردو د ئێک رۆژدا دچنە بەر دلۆڤانییا خودێ و هەر ل گۆڕستانا بامەڕنێ دهێنە ڤەشارتن.

چیرۆکا دووێ؛ چیرۆکا عەشقا بیشۆفى و زاهیدایێیە. بیشۆف هەروەکو گورگۆى کەسەکێ نەنیاسە و ب نامەیەکا دۆستەکێ شێخى دگەهتە بامەڕنێ و ل دەف فەقى یێن تەکیایێ بنەجھ دبیت، پشتى دەمەکێ نەکێم ل گەل قەرقەشە و دانوستاندنێن رۆژانەیێن فەقەیان دبۆرینیت، خانییەکى بۆ خوە ئاڤا دکەت و ب تنێ  تێڤە دژیت. وە ژێ دهاتە بهیستن و دیتن، کو هەکو د ماڵڤە، ب تنێ دگەل خوە دئاخڤیت، ب ئەزمانەکێ کەس تێ نەگەهیت سترانان دبێژیت، هندەک لڤین و رەفتارێن سەیرێن وەرزش و زۆرانبازیێ دکەت. ئەڤجا ئەو ژى وەکو کەسەکێ ژ مژێ ڤەبوویى دهاتە دیتن. ب هەمى شیانێن خوە تێکهەلى ژیانا خەلکى دبیت و هاروکارییا خەلکى دکەت، پشکدارییا زبارە و شەڤەرۆکێن ساڤارقوتانێ دکەت، لێ هەڤاڵێ وییێ ژ هەموویان نێزیکتر گورگۆیە، پۆڕێ و گورگۆ وى وەکو کوڕێ خوە دهەژمێرن و سەرەدەرییەکا دایبابینیێ ل گەل دکەن، ئەو ژى مینا کوڕێ وان رەفتارێ ل گەل دکەت. ل شەڤەرۆکەکێ چاڤێ وى ب بەژنا کچکەکا هەڤدە ساڵى دکەڤیت و دکەڤتە د ناڤ داڤێن عەشقەکا دژوارا ئێکلایەنیدا. پشتى چەندین پێکۆڵێن بەردەوامێن سەرنەگر و کۆمەکا میناکێن عەشقاوى یێن شەیدا و رۆندکڕژین، ناگەهتە مرادا خوە، دلبەرا وى شوو دکەت و بۆ کەسەکێ مووسلى دهێتە ڤەگوهاستن، ئەڤجا ئەو ژى بامەڕنێ دهێلیت و بەر ب وەڵاتێ خوەیێ رەسەنڤە دچیت.

وەکهەڤى و جوداهییا ڤان هەردو چیرۆکێن ئەڤینداریێ د هەڵوەستەیێ جڤاکى ل هەمبەرى ئەڤینیێ و هێزدارییا ژنێدایە. چیرۆکەک ژ دەرڤەى بامەڕنێیە، لێ ل بامەڕنێ دگەهنە مرادێ و هەر ل وێرێ ژى ب دووماهى دهێن. چیرۆکا دى ل بامەڕنێ دەستپێدکەت، لێ ناگەهنە مرادا خوە و دووماهییا هەردو عاشقان ل دەرڤەى بامەڕنێیە. خاڵا وەکهەڤ ئەوە کو هەردو ئەڤیندارى نە ب دلێ ماڵباتا کچێ بوون، ئەوان رزقەکێ باشتر بۆ کچا خوە دڤیا یان پلانەکا خزمانیێ ل گەل مالباتەکا دى هەبوویە، کو هەڤبەندى یێن گوندیکانى و عەشیرەتیێ پێ ب هێزتر لێ بکەن، بەهانەیا هەردو مالباتان ژى بەرژەوەندییا کچێیە(!)، هەروەکو کچ بێ دل و دلینینە، چ ژ بەرژەوەندا خوە نزانن؟ ئانکو وەکو متایەکى سەرەدەریێ ل گەل کچێ دکەن، کو د شیاندایە بازارەکێ مفادار (چ ماددى یان مینەڤى یان جڤاکى بیت) پێ بهێتەکرن. لێ جوداهییا هەڵوەستەیێ هەردوو کچان ئەوە کو د چیرۆکا ئێکێدا کچ خودان بڕیارە و ژ بۆ پاراستن و ب دەستڤەئینانا مرادێ، بەرسینگێ بنەماڵێ دگریت و خوە ل گەل خۆشتڤیێ خوە ددەتە رەڤان (پێکڤە درەڤن!). ئەڤجا هەتا مرنێ ژیانەکا خۆش و بەختەوەر و پڕى عەشق ب هەڤڕا دبۆرینن. لێ د چیرۆکا دویێدا کچ بێدەستەڵاتە و داردەستێ بڕیارا باب و برایێن خوەیە، ئەڤجا دلدار ب تنێ د ناڤ ئێتوینا عەشقێدا دکەلیت و دلبەر چ پویتە پێ ناکەت. شاعرەکێ وەکو قۆچانى نەبیت، وەسفکرنا عەشق و ئەڤینییا ڤێ رەوشا دلدارێ شەیدا و سەوداسەر کەفتییە تێدا، نە یا ب ساناهییە. نەئەوە، کو بەردلکا وى چ ئاگەھ ژ ژان و برینێن وى یێن ئەڤینیێ نەبوون، بەلکو هندەک جاران بۆ خوە دکرە مەزناهى کو چ پویتە پێ ناکەت: «ئێخسیرى بیشۆفى پێ ب خۆڤە نەهێلان هندى ل دۆر من دزڤڕیت، لێ ئەز پویتێ خڕۆى ژى پێ ناکەم… بپ١٠٠». د ڤێ هەڤبەرکرنا د ناڤبەرا هەڵوەستەیێ هەردو کچاندا، نڤیسەرى دڤێت بابەتێ عەشقێ و ترسیانا ژ عەشقێ بەرچاڤکەت، د حالەتێ ئێکێدا کچ عاشقە و ژ بۆ پاراستنا عەشق و بەرژەوەندا خوە، بەرسینگێ بنەماڵێ دگریت و بڕیارا خوە ددەت. ئەڤجا دکەفتە د ناڤ ژیانەکا خۆش و بێ پەشێمانیدا. د حالەتێ دویێدا ترسا ژ عاشقبوونێ خویا دکەت، مادەم دلێ زاهیدایێ ل سەر چ کەسێن دى نینە، ئەڤ نە پویتەپێنەدانە ژ ترسەکا ڤەشارتییا د ناخێ وێدایە، ئەو یا هاتییە فێرکرن، کو عەشق فهێتییە و شەرمەزارکرنا بنەماڵێیە. لێ دەمێ هەست ب راستگۆییا عەشقا وى دکەت، دلێ وێ ژى خوە بۆ دقوتیت و هەستەکا مینا ئەڤینیێ ل دەف پەیدا دبیت، لێ ژبەر پاشخانا خوە یا پەروەردەیى ب دلپێڤەمانێ نیشا ددەت: «ئەز پێ دحەسیێم.. خۆ کوشت و سۆت، هندەک جاران ژ بێکەسیا وى، ژ ئێشانا وى دلێ من ژى دمینتە پێڤە، لێ چ ژ من ناهێت… بپ١١٢». ئانکو دانپێدانەکە ب بێ دەستهەڵاتیێ و ترسا ژ عاشقبوونێ، هەرچەندە وێ بیشۆف ل بەر پەرجانێ رەزى دیت بوو، هەست ب تیشکێن عەشقا وى کر بوو کو یا چاڤێن وێ دسمیت، لێ نەشێت چ بڕیارێن ئێکلاکەر ل سەر هەستێن خوە یێن ترسیایى بدەت. لێ هەروەکو کورد دبێژن دل خۆدیکا دلایە، بیشۆف هەست ب ترسا وێ دکەت و حەز دکەت وێ عەشقا خوە یا نەپەن ب کریارا هەڤژینیێ ئاشکرا بکەت و مینا دو هەڤژینێن عاشق ل بامەڕنێ بژین، دایبابێن خوە یێن گریمانکى، پۆڕێ و گورگۆى وەک خوازگینى دهنێرنە دەف بابێ وێ، لێ بابێ وێ ب توندى رەت دکەت: «هوین ژ دل باوەر دکەن، ئەز دێ کچا خۆ دەمە ئێکێ کەس نەزانیت کییە؟ کوڕێ کێیە؟ ژ کویڤە هاتییە؟… بپ١١٨». ئەڤ رەتکرنە زەنگلا ئاگەهبوونێ ل دەف زاهیدایێ لێددەت و گوھ ل ترپێن دلێ خوە دبیت یێ خوە ژبۆ عەشقا بیشۆفى دقوتیت، ئەڤجا د دلدا دبێژیت: «ئەگەر ئەز کوڕ بامە دا ڕکێ گرم و ب دەنگەکێ بلند بێژم من دڤێت، ئەرێ من دڤێت، لێ ئەز چ بکەم، ئەز کچم و کچ دارێ شکەستینە… بپ١١٩». ما کێ کچ کرینە دارێ شکەستى؟ ئەگەر بەرژەوەندییا نێرێن بنەماڵێ بیت، هەر کچ ب خوەنە دشێن وى دارى راستکەنەڤە، نە نێرێن جڤاکینە!… ئەڤ بابەتێ پرسا جێندەرى د جڤاکیدا بابەتەکێ درێژە و ب مشەیى یا ل سەر هاتییە نڤیسین. ل ڤێرە تنێ دێ بێژین کو پۆڕێ ئەو دارێ شکەستى ب بڕیارا خوە یا مجد ژ ناڤ دارێن مالباتێ کێشا دەرێ و گەهشتە مرادا خوە، لێ زاهیدایێ خوە ب وى دارێ شکەستیڤە گرت و کەفتە د نهاڵەکا نەخواستیدا.

د چیرۆکا ئێکێدا، دو کەس ژ مژێ ڤەدبن و سەرێن وان د بن بانێ مەزەلەکا بچووکڤە دگەهنە ئێک. د پڕانییا جاراندا پشتى هەڤژینى دهێتە پێکئینان، بەرەبەرە ئارێشێن ژیارێ و پتەپتا رۆژانەیا هەڤژینان ئەڤینیێ بەر ب ئولفەت و رێزگرتنێڤە دبەت، لێ د ڤێ چیرۆکێدا ئەڤینى ژناڤ ماڵا هەڤژینیێ بار ناکەت و چاڤێن پۆڕێ هەر ل هیڤیا پێژنا گورگۆى دمینن، گورگۆ ژى ب هەمان گەرمییا وێ رۆژا ژ مژێ دەرکەفتین خوە تێوەر دکەت: «چاڤێن پۆڕێ ب ڕێکێڤە ببوونە ستێرستێرۆک ل ژڤانێ گورگۆى، هەر چرکێنەکا هاتبا گوهى، سەرێ وێ ل وێ سەمتێ دزڤڕاند… بپ٩». ئەڤ شێوازێ بەلیکرنا عەشق و ئەڤینییا دو هەڤژینان، دبیت پەیامەک بیت، کو پێکئینانا هەڤژینیێ، یان ڤێکگەهشتنا ئەڤینداران نە رێژگەها دۆماهیێیە و فەرە هەر یا بەردەوام بیت، هەر کریارەکا ئەڤینیئامێز کارڤەدانەکا ئەڤینیئامێز پێ دڤێت. ئەڤە ئاڵوگۆرکرنا هەستێن پۆزەتیڤێن ئەڤینیێنە د ڤێ چیرۆکێدا رووداى. نەدوورە ژى هندەک وێنەیێن شعرى یێن پشتى ژیێ خانەنشینیێ بن، نڤیسەر بۆ هەڤژینا خوە دکەتە دیارى؟! نێ رۆماننڤیس پڕانییا بۆیەر و میناکێن دەربڕاندى ژ پاشخانا سەربۆرا خوە یا کەسۆکى ڤەدژینن. چیرۆکا دووێ، ب کەسەکێ مژدار دەستپێدکەت و سەرتیرا عەشقا وى ب بەرى دکەڤیت، لێ بیشۆف ب هەمان داکۆکییا پەهلەوانێ چیرۆکا ئێکێ، بەڕەڤانیێ ژ ئەڤینا خوە دکەت و هەوڵددەت کو ب کریارا هەڤژینیێ هەستێن خوەیێن فیریایى یێن نەئاڵوگۆر ئاڵوگۆر بکەت. ئەڤجا ژبۆ هندێ، کو سەرنجا خۆشتڤیێ رابکێشیت و ببیتە کەسەکێ حنێربەند د چاڤێن بابى و گوندییاندا، کۆمەکا کریارێن وەکو فلییان ئەنجامددەت و دبیتە جهێ سەرسۆرمانا پڕانییا خەلکێ بامەڕنێ: «ئەڤ کوڕە بیژیێ قەلێ یە… یێ ژ دفنا ئیبلیسى پەشى، چ چەک نینە ئەو ژێ نەزانیت و دروست نەکەت… بپ٩٤، …بابۆ ئەڤە کوڕە دەجالە.. هەمیکەرە، هەر کارەکێ وى دەستدایێ هەما ب دەستى ڤە دهێت… بپ٩٥». ل دۆماهیێ ژى، دەمێ هەمى رێک ل بەر دهێنە گرتن و زاهیدا شوو دکەت و دهێتە ڤەگوهاستن، هەوڵا خوەکوشتنێ ددەت، ما ژیان پشتى زهێ بۆ چییە و بۆ کێیە؟ ئەڤە ژى هەمان هەستا پۆڕێ بوو کو دەملدەست پشتى مرنا خۆشتڤیێ خوە دمریت، گەردیلێن هەناسەیا وێ ل ئاسمانێ بامەڕنێ دگەل باى دفڕین و دگۆتن ما ژیان پشتى گورگۆى بۆ چییە و بۆ کێیە؟ ئەڤ هەردو عەشقە، عەشقا دو مرۆڤێن هەچکوهەیى بوون، هەرچەندە: «مرۆڤ بوون و ژناڤ مژ و عشقێ زا بوون، جارەکا دى وێ عشق و مژێ داعیرانەڤە… بپ١٦٦»، لێ هەکو کەفتینە د ناڤ بۆیەرێن رۆمانەکێدا، کو ب خامەیێ محسن قۆچانى هاتبیتە نڤیسین، بێگومان دێ میننە ساخ و د ناخێ مرۆڤایەتیێدا ژین.

هەروەسا د هەڤدژییەکا هەڤتەریبدا، نڤیسەرى ژبیر نەکرییە، کو چارەسەرى یێن دووماهیێ بۆ حیکایەتێ بدانیت، مە گۆت حیکایەت (نەچیرۆک یان رۆمان)، چونکو حیکایەتێن فولکلۆرى نە د دووماهى ڤەکرینە، بەلکو هەردەم ب دووماهییەکا خۆش یان نەخۆش دهێنە قفلکرن. د چیرۆکا ئێکێدا ئەو چەندین ساڵ بوون برا و کەسوکارێن جەمیلایێ ل دویڤ وێ و گورگۆى دگەڕیان، کو بکوژن یان ڤەگەڕیننەڤە ژبۆ سزادانێ، لێ پشتى مرنا بابێ و هەکو دایک دکەڤیتە د سەکەراتا مرنێدا، داخوازا دیتنا کچا خوە دکەت، کو چاڤێن خوە پێ رۆهنکەت و هەڤژینییا وێ پیرۆز بکەت، ئانکو دا ب دلخۆشى پێکبهێن و راستییا ئەڤیندارییا وێ قەبوول بکەن: «هەکە خودێ حەز کر و ب سەر هەلبووم، دێ ژێک ئاشت بین…. مە چ کەرب دگەل نەمایە، کچا مەیە و ئەم حەز ژێ دکەین… بپ١٦٨-١٦٩». ئەو پەیاما ل پشت ڤى هەڵوەستەى سێ سەمتان ب خوەڤە دگریت، یا ئێکێ گوهۆڕینا رڤێشتانە کو سەردەم هاتییە گوهۆڕین و بڕیاردەرێن ڤى سەردەمێ نوو جودانە ژ سەردەمێ بۆرى. دگەل گوهۆڕینا هەر رڤێشتەکى کۆمەکا بها و پیرۆزییان ژى دهێنە گوهۆڕین و هەر گەهەکا دیرۆکى بها و پیرۆزى یێن خوە هەنە. یا دویێ دانپێدانە ب هێزا ئەڤینیێ، ئەوا ب سەرێ کچا وان و دلدارێ وێ هاتى، ب سەرێ هەموویان دهێت، هەر تشتەکێ گەلەنپەڕى بیت، فەرە ب نۆرماڵى بهێتە وەرگرتن. یا سیێ ژى سەمتەکا نەپەنا پەیامێیە ژبۆ بازرگان و ئۆلدار و دەستەڵاتدارێن هەڤڕکێن ڤى سەردەمى، کو دۆماهییا هەمى هەڤڕکى و کەربوکینان هەر دانوستاندن و پێکهاتنە. مرۆڤ ب ئەڤینیێ ئافراندنێ دکەت، جڤاک ژى ب ئاشتى و پێکهاتنێ پێش دکەڤیت. د چیرۆکا دویێدا، پشتى بزاڤێن هەواڵگێرییا بیشۆفى لاواز دبن، دەستەڵاتدەرێن دەولەتا وى، وى دگوهۆڕن و ئێکێ دى ل شوینا وى دادنن، پاشى دەمێ ژ توخیبێ ترکیا- ئەرمینیا دەربازبووى پاداشتا وى دبیتە گوللەیەکا کوژەک نافچاڤێن وى کون دکەت و ژ ئێشانێن عەشقا خوە رزگار دبیت. ئەڤە ژى بەر ب سەمتا دو پەیامانڤە دچیت. یا ئێکێ، ئەوە کو سیاسەتێ و ب نەمازەیى دەزگەهێن هەواڵگێریێ چ دایباب و هەڤسۆزى ژبۆ چ کەسان و چ رەوشان نینە، ئەرک ئەرکە و فەرە بهێتە ئەنجامان، نێ دەزگەهێن هەواڵگێریێ وەکو ئامویر یان روبۆت سەرەدەریێ دگەل مرۆڤان دکەن(!)، مرۆڤان بێى دلینى و شرۆڤەکرن وەکو بەرکێن شەترنجێ دلڤینن. یا دویێ ژى ئەوە کو عەشق ژ هەر هزر و ئیدیولۆژییەکێ ب هێزترە و تنێ ئەوە خوەییتییا مرۆڤى بەلى دکەت: «د هەمى ژیانا خۆدا من پرسیار ژ خۆ دکر کانێ کیژ بهێزترە ئیدیولۆژیا، یان ژى عشق، لێ بیشۆفى وەسا سەلماند کو عشق سەرى ژ هەمى تشتێن دى دستینیت. تەحلۆ کەنى و د دلێ خۆدا گۆتى پا ئەگەر تە چیرۆکا گورگۆى و پۆڕێ زانیبا دا چ بێژى… بپ١٧٣».

هەردو چیرۆکێن داگرتى ژ عەشقەکا سادە و بێگونەھ یان هار و هەمەجى، خواندەڤانى دبەنە د ناڤ کۆمەکا تێهزرین و خوڕکومانى یێن ئازراندیدا، کو هزرێ د پاشخانا خوە یا پەروەردەییدا بکەن، ئەرێ عەشق مافە یان پێدڤییە یان ژى شەرمەزارییە؟ ئەرێ هەڤژینى دووماهییا عەشقێیە یان دووماهییا عەشقێ هەڤژینییە؟ ئەرێ ما نە ئەڤینى پێدڤییەکا سەرەکە یا مرۆڤییە د هەرەما ماسلۆیدا؟ ما تنێ ئەڤیندارێن نەگەهشتین ئێک نەمر دبن، یان د شیاندایە هەڤژینێن ئەڤیندار ژى ببنە چیرۆک و نەمر ببن؟ پاشى ما هەڤژینى تنێ سێکس و زان و زێدەکرنا نفشێ مرۆڤییە یان پێکڤە ژیان و هەڤتەمامکرنا هەڤە ژبۆ چێکرنا وێ بەهەشتا ل سەر عەردى؟ ما نە ئادەمى ل سەر خاترا حەوایێ دەست ژ بەهەشتا خودایى بەردا و پێکڤە هاتنە سەر عەردى؟ ئەڤە و گەلەک پرسیارێن دى یێن خواندەڤانى نەچار دکەن، کو بەر ب فەلسەفێڤە بچیت.

ئەگەر ئەم ژ لایێ فەلسەفیڤە ل ڤان هەردو چیرۆکان بنێڕین و خوە داهێلینە د ناڤ هزرکرنا نڤیسەریدا، دێ بینین؛ کو نڤیسەرى ل گورەى فەلسەفا فلادیمێر سولوفیۆڤ (١٨٥٣- ١٩٠٠)⁽¹⁾سەرەدەرى ل گەل ئەڤینیێ کرییە. سولوفیۆف ددەتە خویاکرن کو کەسایەتییا مرۆڤى ب ئەڤینیێ کوربارتر و هەژیتر لێ دهێت، بەرژەوەندێن کەسۆکى دبەزینیت و مرۆڤى بەر ب پاقژى و بێگەردییا گیانیڤە دبەت. ئەڤینی ئەزئەزین و پویتەدانا مە ژ خوەییتیێ بەر ب یێ دیڤە دبەت. بیشۆفى و گورگۆى ژى ئەڤە یا کرى، کو ئەزئەزین و بەرژەوەندییا خوە یا کەسۆکى قوربانى دلبەرێن خوە کرن، ئەڤە ژى مە دگەهینتە وێ باوەرێ، کو مەرەما سەرەکییا ئەڤینییا وان نە ڤێگەهشتنا جەستەیى بوویە (سێکس)، هەرچەندە جەستەى ژى تیشکێن خوە یێن هەڤسارکرنا ئەزئەزینێ هەنە و سێکس، کو ئێکە ژ هەرسێ چوکلێن سێگۆشەیا خوەڕسکێن مرۆڤى (بایولۆژى، سێکسى، پایەدارى)، مرۆڤى بەر ب تەنابوونەکا دەروونى و بوهژینا دناڤ قەرینى/ێ دا دبەت و خوەییتیێ دکەتە ژیانەکا ب هەڤڕا. لێ ئەگەر سێکس ئارمانجا سەرەکییا ئەڤینیێ بایە، پشتى پرۆسا هەڤژینیێ و ئەنجامدانا کریارا سێکسى دا بەربەرە بەر ب کزبوونێڤە چیت و د باشترین رەوشدا دبیتە ئولفەت، ئەگەر نەبێژین دێ د نهاڵا ئارێشێن ژیانا رۆژانەدا بەرزە بیت!… لەوا دێ شێین بێژین، کو ئەڤینى (یان سێکس و ئەڤینى) خوەدیتنا دناڤ یا/یێ دى دایە، هەڤسارکرنا ئەزئەزینا فیترى و گرنگیپێدانا یێ دییە. دبیت ئەڤە بیت شرۆڤەیا وێ چەندێ، کو سەرەراى نەبوونا زارۆکان گورگۆى هەوڵ نەدا چ ژنێن دى بینیت، هەرچەندە ل گورەى عورفێن جڤاکى دا یا قەبوولکرى بیت (تەنانەت پۆڕێ ژى دا تێگەهیت و قەبوولکەت!)، هەروەسا بیشۆفى هەوڵ نەدا ل ژنەکا دى بگەڕیێت و گەرەوا سەتمینا عەشقا خوە پێ تژیکەت، لێ وى هەوڵدانا خوەکوشتنێ کر (ب ئاگرى نە ب تشتەکێ دى)، هەروەکو دڤێت بێژتە مە کو فەرە ب ئاگرێ عەشقا خوە بسۆژم. مرۆڤ دشێت ئەڤیندارەکێ راستەقینە بیت بێى ڤێکگەهشتنێ و ئەنجامدانا کریارا سێکسى، مینا ئەڤینا بیشۆفى، هەروەسا ژى دشێت بێى ئەڤینى کریارا سێکسى بکەت و خێزانەکێ پێک بینیت، وەکو شووکرنا زاهیدایێ. ئەڤینى و هەڤژینى دوو پرۆسەیێن ژێکجودانە(!)، یا ئێکێ بوهژین و ماندلاکرنا خوەییتى و ئەزئەزینێیە، یا دووێ پرۆژەیەکێ چێکرنا یەکەیەکا جڤاکییە ژپێخەمەت دۆماندنا نفشێ مرۆڤان، لێ ئەگەر هەردو پرۆسە د دەمجهەکیدا گەهشتنە ئێک و پێکڤە گەشبوون، هینگى دێ ژیانەکا مشتى خۆشى و بەرهەمدارییا وەکو ژیانا پۆڕێ و گورگۆى بیت.

ئەڤا بۆرى لایەنەکێ خواندنا رۆمانا (عەشق و ئەوێن ژ مژێ بووین) بوو، ل دەمێن بهێت دێ سەرەدەرییێ ل گەل لایەنێن دى یێن رۆمانێ کەین، چونکو رۆمان نە وەکو کورتە چیرۆکێ، سەرەدەرییێ ل گەل کۆمەکا بۆیەر و کەسایەتى و پەیامان و دەمجهێن جیاواز دکەت.

(1) –  فلادیمیر سولوفیوف. معنى الحب. ترجمة یوسف نبیل. منشورات مکتبة المتنبی.

 

نڤیسینا ڕۆمانێ ب قەلەمێ شاعرەكی..  (محسن قۆچان) وەك نموونە

 

عه‌بدلره‌حمان بامەڕنی

ناڤێ ڕۆمانێ (عشق و ئەوێن ژ مژێ بووین) یا نڤیسەرێ ب نڤیسینا شعرێ هاتییە ناسكرن (محسن قۆچان)ه‌، قۆچان ژ شاعرێن ئێكەمینە ل پارێزگەھا دھۆكێ، چەندین دیوانێن شعری ھەنە. تشتێ باڵكێش ژ خواندنا من بۆ ڤێ ڕۆمانێ:

ئێك: داڤێن ڕۆمانێ ل بامەڕنێ یێن ھاتینە ھەلچنین و ئەز د شییام ل گەل نڤیسەرێ ڕۆمانێ ل كولانێن بامه‌ڕنێ بگەریێم، ل كۆمتە و لاتێن وێ، ل گەلی و ل ناڤ كانیێن وێ. ئەڤا ئەز دبێژم ھەر ناڤئینانەكا وی د ڕۆمانێ دا، من ئاشنابوونەك د گەل دا ھەبوو، ژ بەر كو ئەز یێ لێ ژییایم.

دو: شاعرەكێ ب دروستكرنا وێنەیێ شعری یێ دەستھەل بیت، تە دڤێت د نڤیسینا ڕۆمانەكێ دا، چ وێنە دروست بكەت! د ڕۆمانێ ژی دا، وەك ئەم دزانین بەروبیاڤ د بەرفرەھن و نە وەك یێن شعرەكێ نە، كو پێن مرۆڤی جزمە بدەت، ئھا ئەز دێ نڤیسینا خوە ل سەر ڤان ھەردو خالان كورت كەم.

چیرۆكا ڕۆمانێ:

د رۆژەكا بھاری یا مژەوی دا، دو كەس ب ناڤێ (گورگۆ و پۆڕێ) بەر ب بامه‌ڕنێ ڤە دھێن، قەستا شێخی دكەن و دیاردبیت، كو گورگۆی پۆڕێ یا رەڤاندی، شێخ رێ ددەتێ، دحەوینیت، لێك مارە دكەت، گوندییەك ل دویڤ داخوازییا شێخێ ژوورەكێ ددەتێ، خەلكێ گوندی ھاریكارییێ و ناڤمالیێ وەك ھاریكاری بۆ بێش دكەن. گورگۆ دبیتە شڤان، ل گەل رۆژان بەردەستێ وان فرەھـ دبیت، به‌لێ بێ دویندەھـ دمینن، قەستا كەركووكێ و بابەگورگوری دكەن، (بابە گۆڕگۆڕ بدەمە مە كوڕ)، به‌لێ تا مرنێ ژی بێ زارۆك دمینن، ژ شڤانییێ بۆ دكاندارییێ، گەنجەك ل گوندی ب ناڤێ بیشۆف پەیدا دبیت، نێزیكی گورگۆی و پۆڕێ دبیت، ئەو وی ب كوڕێ خوە دزانن، بیشۆف حەز ژ كچەكا گوندی دكەت و بابێ وێ قایل نابیت، كچا خوە بدەتە كەسەكێ بێ ناسنامە و كەس نەزانیت ژ كیڤە هاتییە، چیرۆك تایا ژ خوە دبەت و ل دووماھییێ و د ئێك رۆژ دا گورگۆ و پۆڕێ دمرن و ل تەنشت ئێك دھێنە ڤەشارتن، بیشۆف قەستا جھەكێ نەدیار دكەت و ڕۆمان ب دووماھی دھێت، لێ نڤیسەرێ ڕۆمانێ د دو پەرەگرافان دا؛ چیرۆكا دروستا گورگۆی و پۆڕێ و بیشۆفی ل ڕۆمانێ زێدە دكەت.

جوگرافییا ڕۆمانێ

ڕۆمان ھەمی ل بامه‌ڕنێ هاتییە نڤیسین، ب تنێ ئەو قەد نەبیت، ئەوا تێدا كاراكتەرێن سەرەكی یێن ڕۆمانێ، (گورگۆ و پۆڕێ) ژ بۆ لاڤان قەستا كەركووكێ دكەن، كو زارۆك ھەبن، دیسان سەرەدانێن ژ نشكەكێڤە بۆ دھۆكێ و ئەرەدنا و ھندەك ناڤئینانێن دی، ئەو ژی تێرا بەحسكرنێ ناكەن.

 ساڵێن ڕۆمان تێدا هاتييە نڤیسین، ل دورێن ساڵێن چلانە و چەند ساڵان كێم و زێدە. د ڤان ساڵان ژی دا، ل بامه‌ڕنێ دەستهه‌ڵاتا شێخی ھەبوو، دەستهه‌ڵاتەك ڕۆمانڤیس ھۆسا وەسفا وێ دكەت: (حكومەت ھەر ژ بنگەھێ پۆڵیسان، ھەیا گەڕ دگەھیتە شاھێ عیراقێ، گوستیركێن دەستێ قەسرێ بوون/ ل96)، ئەڤە ژی نیشانددەت، كو شێخان ل بامه‌ڕنێ ئەو دەستھەڵاتە ھەبوو، كو بەرپرسێ بنگەھێ پۆڵیسان شیانێن ھیچ بزاڤەكێ د ناڤ گوندی دا نەبوون، ئەگەر دەستویرییا شێخی وەرنەگرتبا.

د ناڤ ڕۆمانێ دا؛ گەلەك بەحسێ شێخی و دەستھەڵاتا وی یا ئایینی و یا دنیەوی ب باشی هاتییەكرنێ، لێ كێشە ھەمی گاڤان د وی خەلكی دایە، ئەڤێن ل پشت وی دھێن، ئایا دێ ھەمان ساڵوخەتێن باشییێ ھەلگرن یان نە و نڤیسەرێ ڕۆمانێ هۆسا بەحسا دەستھەڵاتا شێخی دكەت: (ژ دەستپێكێ دەستھەڵاتا ئایینی ل بامه‌ڕنێ یا موكم بوو و ھەمی تشت ژی د دەستەسەركری بوون، لێ ب بۆشبوونا بنەمالێ و توندبوونا دەستھەڵاتا حكمی د بنەمالێ دا، مایتێكرنا كوڕە شێخان د ھیردە و گردەیان دا، رەوش ئالوز كربوو/ ل67).

ل پەرەگرافەكێ دی، دەما بەحسا كوڕە شێخان دكەت، هۆسا د ڕۆمانێ دا هاتییە: (كوڕە شێخەك، یێ برۆیی بێ سیچ ددەتە بەر گۆپالان و قاری یێن ژ برۆیی دەردكەڤن، وەك غەریزا خوە پاراستنێ، ب تنێ برۆیی جار جار دەستێ خوە ددا بەر گۆپالی و زێدەتر نە….. برۆیی ب بێ دەنگی پشتا خوە دا بازاری و ب ناڵین ڤە، ڤەگەرییا مالا خۆ. ژ وی وێڤەتر، ئەو گل و ئەو گۆپال بوونە بەرێ بنێ بیرێ و دەنگ ژێ نەھاتەڤە/ ل95).

راستی ژی ئەڤ وێنەكرنا نڤیسەرێ ڕۆمانێ ئینای، ل ناڤ كومەڵگەھێن رۆژهه‌ڵاتی بەردەوامییا خوە ھەیە، دەما دەستهەڵات یا پاوان كری بیت و ژ بابێ بۆ كوڕی و ئێدی دێ دەستهه‌ڵات ل سەر بنەمالێ ھەمیێ بلاڤ بیت و چ یاسا نەشێن بەرسینگا ھەمیان بگرن، ژ بەر کو ھەمی و ھەر ئێك د جھێ خوە دا دبیتە ھەمی تشت.

نڤیسەرێ ڕۆمانێ ھێشتا بەحسا دەستهه‌ڵاتێ دكەت، بەحسا دەستهه‌ڵاتا ئابۆری دكەت و دبێژیت: (ئەڤ گۆپالە ئەگەر كەسەكێ بامەڕنی، ل ئێكێ دی دابان و ل نیڤا بازاری، دا تۆل تۆلێ ڤەكێشیت، دا گۆپال خۆ د گۆپالی وەركەت، چێدبیت ژی خوین رژتبا، لێ كو ئابۆر و دەستهه‌ڵات د قەسرێ ڤە د پەنگیایی بوون، بەس خودێ دزانیت، كانێ چەند گوند و زەڤى یێن میری ب ھاریكارییا حكومەتێ، بخو ل سەر ناڤێ ڤێ بنەمالێ ھاتبوونە تاپۆكرن/ ل96).

ل ڤێرە نڤیسەر نا راوەستیت، بەحسا ھندەك روودانێن دی دكەت، نە دادییا ڤێ دەستهه‌ڵاتێ و چاوان ڤان كوڕە شێخان زۆرداری ل خەلكێ دكر و كەسێ ئەو پاشڤە نەدبرن، د پەڕەگرافەكێ دی دا ھاتییە: (دادوەرییا ئایینی، كو ھەمی كەس ل بەر شەریعەتی وەكھەڤن، ژ كەڤری ڤەرەست بوو، ھەر ژ ئەگەرا وێ بۆشبوونێ، ئێدی جوداھی د ناڤبەرا مالا شێخی و خەلكی دا دھاتە كرنێ، چیرۆكا خفشێ، دولایەنێن گونەھبار ھەبوونە، لێ خفش ب مال ڤە ژ گوندێ ھاتە دەركرنێ و لایێ دی سەربەست ما، ھەر وەسا چاڤشینكا جوان سەرێ وێ ھاتە تراشین…. لێ ھەڤپشكێ وێ یێ گونەھێ، بایەكێ سار ژی ب سەرڤە نەچوو/ ل96).

نڤیسەرێ ڕۆمانێ ل ڤێرە ب تنێ نا راوەستیت، بەلكو ئاماژێ ب گوھۆڕینان ددەت. دەمەكی، كو دەستهه‌ڵاتا شێخی عیراق ڤەدگرت، لێ ژ گوھۆڕینان، زێدەبوونا كوڕە شێخان، گوھۆڕینێن سیاسی؛ چار رەوتان ل بامه‌ڕنێ سەرێ خوە ھلدان و ب ڤی رەنگی: (تاگێرێن شێخی، رەوتێ كومۆنست، رەوتێ نەتەوەچی و رەوتێ نە ژ وان و نە ژ یێن دی، كو ب ڤی ناڤى، خۆ ددانە ناسكرنێ/ ل98).

ھەلویستەكێ شێخی:

شێخی، مەزنێ پۆڵیسان خاستبوو دەف خۆ، سۆر و سۆر گۆتبوویێ (فەرمانا حكومەتێ یە كەپرۆك بھێنە ھەرفاندن، ل سەر سەرێ مە، لێ ئەز رازی نابم خوین ژ تلا كەسەكی بھێت یان كەسەك بھێتە زیندان كرن… یێ ب ڕەڤیت، دێ ھین رێكا ڕەڤێ دەنێ و د دویڤڕا ناچن و یێ نە ڕەڤیت، دێ بێژنێ؛ بڕەڤە ئەڤە ئەم ھاتین، تنێ تشتەك ب سەرێ كەسەكی بھێت، ئەز تە دنیاسم و دێ ھەوە سەر و بن كەم/ ل129).

ھاتنا (مەلا مستەفا)ى بۆ نك شێخی

ژ بەر کو روودانێن ڕۆمانێ د سەردەمەكی دا بوون، روودانێن سیاسی بلەز دھاتن و دچوون، پشتی رێككەفتنا لۆزانێ، كورد ل سەر چەند دەولەتان ھاتبوونە پارچەكرن، مافێن كوردان نەدھاتنە دانێ، دەم د ناڤبەرا دو شەڕێن جیھانی دابوو، روودانێن سیاسی ژی بلەز بوون و نڤیسەرێ ڕۆمانێ بەحسا سەرەدانا مەلا مستەفا بارزانی دكەت، كو ئێك ژ جھێن وی سەرەدان بۆ كری بامه‌ڕنێ بوو، دروست سەرەدانا شێخی ل تەكیایێ، ب مەبەستا دروستكرنا پشتەڤانییێ و ھاریكارییێ بۆ شۆڕەشێ، د پەرەگرافەكی دا هۆسا هاتییە: (مەلا مستەفا یێ ژ بارزان هاتییە بامه‌ڕنێ، یێ ل گەل شێخی روونشتی، ب درێژی یێ ل سەر رەوشا دۆزا كوردان ئاخفتین، مەلا مستەفای داخوازا ھاریكارییێ و پشتەڤانییێ بۆ شۆڕەشا كوردی یا ژ شێخی كری/ ل133).

ھەر چەندە نڤیسەرێ ڕۆمانێ بەحسا دانوستاندنێن شێخێ و مەلا مستەفای ب درێژی كرییە و ھەر ئێكی ژ وان بەھانەیێن خوە ھەبوون، لێ ل دووماھیێ نڤیسەر ئەنجامێن ڤان دانوستاندنان و خوە ژ بەر ھاڤێتنا ھاریكارییا شێخی بۆ شۆڕەشا كوردی، بۆ ڤان ئەگەران دزڤڕینیت، دەما دبێژیت: (ھەردو د ئاقلدار بوونە، شێخی مێژوویا شۆڕەشێن كوردی باش خواندبوو، كو ڕۆخانا وانا ژ ناڤدابوویە، ژ خیانەتكارییێ بوویە… مەلا مستەفای ژی رەوشا عیراقێ و یا ژ ناڤ دا و دەرڤە ب كویری خواند بوون، ھەردو لایان ب دروستی راستی دزانی، لێ پێكنەھاتن، چونكە بەرژەوەندییا وانان نە یا لھەڤ بوو، ھەر ئێك ب سەرەكی دا دچوو، یا شێخی ل گەل شاھێ عیراقێ بوو و یا مەلا مستەفای ل گەل شۆڕەشێ بوو/ ل137).

ھەر چەندە پێكنەھاتنا وان ھەردویان ل پەی بەرژەوەندییان بوو، لێ لێكتێگەھشتنەك ژی د ناڤبەرا وان دا ھەبوو، شێخی ب ڤی رەنگی گۆتە مەلا مستەفای: (شێخ: ھەر چاوا بیت، ئەم دگەل ھزرا وە نینین، لێ سۆز بیت نە تڤەنگا ل ھاری وە ب ھاڤێژین و نە ژی د ھەوە وەربكەین/ ل136).

زارێ بامه‌ڕنێ:

بامه‌ڕنێ بخوە، جوداتر ژ دەڤەرێن دی یێن پارێزگەھا دھۆكێ، باژێركەكێ ڤەكری بوو، پڕانییا عەشیره‌تان ل بامه‌ڕنێ د ئاكنجینە و ل خرڤەبوونا ڤانە ھەمیان، كەلتۆرەكێ نوی، دابونەریتێن نوی، ئێكدو قەبیلكرن ل جھێن هۆسا دروست دبیت، ئەڤە ژی تشتەكێ ئاساییە و ژ بەر کو پێكڤە دژین و نەریتێن باش ژ ئێكودو وەردگرن و یێن خراب ژی پشت ددەنێ، لێ ل بامه‌ڕنێ ھندەك زاراڤ ھەنە و نڤیسەرێ ڕۆمانێ چ ژ ئاگەھی یان بێئاگەھی ئەو زاراڤ د ڕۆمانا خوە دا تەوزیف كرینە، نموونە ژی، دەما دبێژیت: (گورگۆ ب ئاڤا شاری ھاتە شووشتن و كفن كرن/ ل163). د دەمەكی دا بامەڕنی بۆ شاری، باژێر بكاردئینن و شار وەك زاراڤ زێدەتر ل ئالیێ ئاكرێ دھێتە بكارئینان.

كودێن ڕۆمانێ:

دەما نڤیسەر خەلكێ گوندەكی بیت و لێ ژییا بیت، پێنەڤێت دێ پێزانینێن وی ھەمەلایەنە بن، لێ مەرج نینە بۆ خواندەڤانی ھەمان تشت بیت. د ڕۆمانێ دا دەھان ناڤ، ناڤێن جھان، كو رەنگە خەلكێ بامه‌ڕنێ ب تنێ بزانن ھاتینە، لێ خواندەڤانەكێ جھەكێ دی بخوینیت یان ڕۆمان بھێتە وەرگێران بۆ زمانەكێ دی، دێ گەلەك یا بزەحمەت بیت، ئەڤ جھە بھێنە جوداكرن و رەنگە دێ خواندەڤان خوە د سەررا گاڤدەت، نە ب تنێ ئەڤە، خوە خواندەڤایەكێ خەلكێ ئاكنجییێ بامه‌ڕنێ بخوە ژی بخوینیت، تایبەت خواندەڤانێن سەردەم، ئەو ڤان جھان ھەمیان ناس ناكەت، ژ بەر کو ناھێنە بكارئینان و دەمێ تشتەك نەھێتە بكارئینان، دھێتە ژبیركرن و ناكەڤیتە سەردەڤ، دڤیابا ئەڤ چەندا ھەنێ د سەر نڤیسەرێ ڕۆمانێ را دەرباز نەببانە، ئەڤە ژی ھندەك ژ وان نموونان: (ھنداڤی بەندا چاڤزلكانێ دگەل سپنەی دكر/ ل86) یان (كۆلۆخكێ شكەفتا كەرا/ ل91. یان (ھەیا ب سەركەتینە بیركا/ ل40) یان (ھەلزا غەفاری) یان (بەتەنا گەرێ یێن ھێلینا تەیری) یان (نھالا پیرمەند) یان (سەركەتینە بیركا) یان (كانی بوتكێ) یان (بیرێن ئێرێ) یان…/ ل41) و گەلەكێن دی.

وێنە یان تابلۆ:

وەك نڤیسەرەك، ئەز بخوە گەلەك گرنگیێ ددەمە دروستكرنا وێنەی و ئەز زیرەكاتی و داھێنانا نڤیسەری؛ چ شاعر بیت یان ژی نڤیسەرێ ڕۆمانێ بیت، د دروستكرنا وێنەیی دا دبینم، دەستھەلیێن نڤیسەری د هۆنەرێ ڤەگێرانێ دا؛ گەلەك گرنگییا خوە یا ھەی، ئایا ئەو نڤیسەرێ ھەنێ ب تنێ ڤەگێرەكە یان دشێت منێ خواندەڤان ل بەرامبەری تابلۆیەكێ راوەستینت، ڕەنگە ژ جارەكێ زێدەتر دێ وی پەرەگرافی بخوینم، ب مەبەستا زێدەتر خۆشی وەرگرتنێ و د ڤێ ڕۆمانێ دا دەھان وێنەیێن شعری، تابلۆیێن دروستكری دكەڤنە بەرچاڤ، ئەڤە ژی وەك ل دەستپێكێ مە ئاماژە بۆ دای، بۆ شاعرەكی تشتەكێ ب ئەستەم نابیت و ھەر ژ بەر ڤێ ژی، دەما شاعرەك ڕۆمانەكێ بنڤیسیت، دێ خۆشییا وێ زێدەتر بیت، ژ كەسەكێ ئاسایی ڕۆمانێ بنڤیسیت، ژ بەر کو ئەو دێ هۆنەرێ شعرێ ژی ل سەر زێدەكەت و تشتەكێ دی ژی، ب دەلیڤە دبینم بەحس بكەم، ئەو ژی ئەزموونا نڤیسەرێ ڕۆمانێ گرنگە، نوکە چەندین ناڤ پەیدابووینە و ناڤێن گەنجن و خودان ڕۆمانن، رەنگە پلەیێن زانستی ژی ھەبن، لێ ب دیتنا من دڤێت ڕۆماننڤیس خودان سەربوڕ بیت، تا بشێت ڕۆمانەكا جوان بنڤیسیت، نڤیسەرێ ڤێ ڕۆمانێ، كو كەسەكێ بەرنیاسێ باژێرییە و خودان ئەزموونە د بیاڤێ نڤیسینێ دا، بوویە ئاساییە وێنێن شعری یێن جوان د ناڤ ڕۆمانێ دا ھەبن و دێ بزاڤێ كه‌ین ھندەكان ژێ بەرچاڤ كەین.

وێنە ژ سروشتی:

ـ ئەڤ ساڵە ساڵەكا دویڤھەژینك بوو، ھەر چەندە بھارە، لێ زڤستانێ ژ پشتڤە دەھمانێن لێ گرتین و ناھێلیت خۆشیێ ب خۆ ببەت/ ل4.

ـ  بوھارێ تنێ ناڤ مابوو، ئەو ناڤ د ناڤ كولانان دا د چەوری، خو دگەڤزاند، بانگ دكر (ئەز ھێژ یا مایم)، لێ گەھێن وێ ھشك ببوون… بەھینێ رادھێلا بوھارێ/ ل38.

ـ پاییزەكا درەنگ بوو، داران رەنگ بۆ بەلگێن خۆ ژ دارێن دڕ قەر دكرن، سەرمایەكا ھشك سیڤاندێن گوندی ماچی دكر/ ل84.

ـ پاییزێ تا ئێخستبوو ھەمی داروباران، بەلگێن وان زەرپەتخی كربوون، خو د بەر پییان وەردكر، بەلكو چارەكێ لێ بكەن و پیچەكا كەسكاتییێ بۆ ب ڤەگەڕینن، لێ پێكولەكا بێھۆدەبوو/ ل137.

ژییانا گوندییان:

ـ ئەوێ سپێدێ زارۆكێن نێر و مێ، پەرتووك حەشاندبوونە د كالوخكێن پاتەیی دا، مینا چاندكان ب ڤەكربوون/ ل79.

ـ گوھێن خەلكی د ڤەچنی بوون، ل دویڤ دەنگوباسان دگەڕییان، تنێ مالا گورگۆی تێ نەبیت، رادارێن گوھێن وان یا ئاراستەی لەشێ وان بوو، ئێشان و نالینێن خۆ دكرنە گولۆلك/ ل150.

وێنەكرنا دھۆكێ:

ئەڤە پتری سیھـ ساڵانە و ئەڤێ گوندێ ناڤێ وی باژێڕ، چ گوھۆڕینێن وەسا مەزن ب سەر دا نەھاتینە، باوەربكەن ب خورتی ھندی بامه‌ڕنێ مال و مرۆڤ لێ ھەبن/ ل115.

خەبەر (جڤین) گۆتن:

سەعیدێ ئەسمەرێ ل كولانێ گەڕییا و كرە ھەوار (ئنگلیزێن دایكا خۆ گای ژی ل ھاری وان كافرا بوون ـ ھوین نابێژنە من كانێ كوردان دایك و خویشكێن كێ ئاڤز كرینە… بلا گازا بابا گوڕگوڕ ھەمییێ ب كەنە قوونا داپیرا خۆ و ئاگری تێبەردەن/ ل151.

وێنەیێن سكسی:

داكو ڕۆمان ب دروستاھی بھێتە نڤیسین، دڤێت ھەمی كوژییێن ژییارێ بھێنە بەحسكرن، تایبەت ئەڤێن ب رەنگەكی و دویان گرێدان ب كارەكتەرێن روودانێ ڤە ھەین و نڤیسەرێ ڕۆمانێ ژی خه‌مسارى نەكرییە و بۆ جوانییا نڤیسینا خوە ل سەر ڤێ ڕۆمانێ، ئەز دێ ئێك ژ وێنه‌یێن د ناڤا ڕۆمانێ دا ھاتین؛ ھلكێشكەم، كانێ نڤیسەری چەند دەستھەلی، داھێنان، جوانی د نڤیسینا خوە دا كرییە و هۆسا دبێژیت: (د بركا بالاڤان ڤە، ھەكو حەنیفێ خۆ رویس دكر بۆ سەرشویشتنێ، چاڤێن ھەمی ژنان ل مەمك و پرچا وێ د مان…./ ل72). ھەر وەكو نڤیسەرێ ڕۆمانێ ڤیای ب ڤان وێنەییان بەھانەیێ بۆ ئێك ژ كارەكتەرێن ڕۆمانا خوە دروست بكەت، كو مافێ وێ یە داخازا سكسی بكەت، ل كەسەكێ بگەڕیت شوی پێ بكەت و حەزێن خوە تێر بكەت، هۆسان بەحسا ب تنێبوونا وێ دكەت: (حەنیفێ ل بەر دەری شەكرۆك و بەریسكەك نیشا عەیشۆكێ دان و ب ئیشارەتا گۆتێ وەرە دەف من…. عەیشۆكێ مەمكێن وێ مێتن، ئەزمانێ خوە ل سەرێ بشكۆژێن مەمكێن وێ دان، ئاریانا دۆژەھێ گیانێ وێ گرت، ھەردو دەستێن خوە دانە سینگێ وێ و ب سەرێ خوەڤە گڤاشتن، دەستێ عەیشۆكێ گرت و داھێلا د دەرپێ خۆ دا، ل ناڤڕانا خۆ ئاسێكر ).

دەركەفتنا نڤیسەری ژ تێكستی:

ھەر چەند د ڕۆمانێ دا نڤیسەرێ ڕۆمانێ وەك ڤەگێرەك دھێتە ناسكرن، لێ ئەڤێ چەندێ ئەو تێر نەكرییە، بەلكو ل چەندین جھێن د ناڤا ڕۆمانێ دا، نڤیسەری ئەنقەست خوە ب ڤەگێر دایە ناسكرن و وەك بێھنڤەدانەكێ ددەتە خواندەڤایی، چاوان د ناڤ چالاكیان دا برێكەك ھەیە، نڤیسەری ژی ڤیایە تەكنیكەكا جوداتر راكێشكەتە ناڤا ڕۆمانا خوە و  ڤەقەتیانەكێ دگەل روودانێن ڕۆمانێ دروست بكەت، ئەڤە ژی ب شارەزا، ژ بەر کو باوەریێ بۆ خواندەڤایی دروست دكەت، ب ئەوا وی د ناڤا روودانان دا گێرای و نموونە ژی: (ئەز دزانم كو ھین باوەر ژ ڤێ چەندێ ناكەن- چو نینە، چونكە ئەز ژی نزانم چاوان خۆ پێ قایل بكەم/ ل72).

دووماھی:

ئەز نابێژم ئەنجام، ژ بەر کو ئەڤە ڕۆمانە و چیرۆكەكا دروستكرییە و ھەر وەكو نڤیسەرێ ڕۆمانێ بخوە دبێژیت: (كتەكا كێما رویدان و كەسایەتیێن وێ دراستینە)،  لێ وەك بامەڕنییەك، وەك نڤیسەرەك، وەك خواندەڤایەك، ئەڤە ژ بۆ من ئێك ژ ڕۆمانێن خۆش بوو، ژ بەر کو پێشوەخت من دزانی دێ وێنه‌یێن شعری یێن جوان بینم، دێ گەلەك راستیێن دیرۆكی بینم، كو ئەگەر ئەنقەست ژی نڤیسەری نە ھلكێشابنە د ناڤ ڕۆمانا خوە دا، لێ مرۆڤ دشێت گەلەك خواندنا بدەتێ و رەنگە وەك من گۆتی؛ من خۆشی ژێ دیتبیت، ژ بەر کو ئەز ل جھێ ڕۆمان لێ هاتییە نڤیسین یێ مەزن بوویم و خوە ئەو ناڤێ د ڕۆمانێ ژی دا ھاتین، سەدا نۆت ژێ ئەو ناڤن، یێن د ناڤ بامه‌ڕنێ دا د بلاڤ، یا من دڤێت بێژم، ئەم پێدڤینە، دەما شاعرەك ڕۆمانەكێ بنڤیسیت، دێ تام و خۆشییەكا جوداتر ھەبیت و ئھا د ڤێ ڕۆمانێ دا من ئەو تام و خۆشی دیتن.