گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
رهمهزان نهصرهددین مستهفا – ماجستێر ب زانستێن سیاسی – زانکۆیا دهۆک
ئێک ژ پرسێن هەرى گرنگ ل دیرۆكا هەڤچەرخا عێراقێ دا، بابەتێ ڕیفراندۆما هەرێما کوردستانێ بوویە. وەکو دیار ڕیفراندۆم ئێکە ژ ئالاڤێن ئاشتیانە بۆ هەر پرۆسەک و بۆیەرەکا سیاسى بهێتە ئەنجامدان، مەرەما کوردان ژ بابەتێ ڕیفراندۆمێ، بەرجەستەکرن و پەیرەوکرنا مافێ چارەنڤێس بوویە ب ئەڤێ رێکا ئاشتیانە.
مافێ چارەنڤێس ئێکە ژ مافێن سروشتى یێن گشت مللەتێن دونیایێ و ل هەمى یاسایێن گرێدایی مافێن سیاسى، رەوشەنبیرى، کۆمەڵایەتى و ئابۆرى ئەوێن ژ ناڤەندێن نێڤدەولەتى دەرچووین ب شێوەیهکێ ئاسایى و سروشتى تەماشەى بابەتێ مافێ چارەنڤێس دکەن، بەلێ دەستهەڵاتدارێن وەڵاتێن دونیایێ و ب تایبەت رۆژههلاتا ناڤەراست، خواندنەک دى ل گوڕ بەرژەوەند و هزرێن وان یێن دەمارگیرى خواندنێ بۆ مافێ چارەنڤێس دکەن، لەورا بۆ هەر پرۆسەکا ب ڤی رەنگى، هەمى ههوڵ و بزاڤەکێ دکەنه کۆسپ و ئاستەنگان بۆ پرۆسەکا ب ئەڤى رەنگى دروست بکەن، پرهنسیپێ مافێ چارهنڤیس گرێدایی مافێ دروستکرنا دەولەتێ یە ل چارچووڤێ یاسا ناڤ دەولەتى و پاراستنا سەروەرییا دەولەتێ دا، کو ئێکە ژ بنەمایێن نڤێسى یێن رێککەفتنا نەتەوەیێن ئێکگرتى، هەروەکو ل وەڵاتێ سکوتلهندا ل ساڵا ٢٠١٤ێ هاتییە ئەنجامدان.
ناکۆکیێن جودابوونا ناڤ وەڵاتان دا، نە ب تنێ ل ئەڤى سەردەمى هاتینە ئەنجامدان، بەلکو پشتى ب دویماهیک هاتنا شەڕێ سار و راگەهاندنا جیهانى بۆ نەهێلانا سیستەمێن دکتاتۆرى و شمۆلى؛ ئەوێن پشتبەستنێ ب تنێ ل سەر ئێک دین و نەتەوە دکەن و ڕیفراندۆم پێگوهۆڕێ شەڕ و ناکۆکیانە، بەلێ بەداخەوە زۆربەیا وەڵاتێن دەڤەرا رۆژهەلاتا ناڤەراست، ئەڤێ چەندێ ب جوداخوازى پێناسە دکەن، لەورا ڕیفراندۆما هەرێما کوردستانێ کەتوارەکێ سیاسى بوویە، سەرەڕاى هەمى هەولێن دژى وێ هاتینە ئەنجامدان.
پرسیارا هەرى گرنگ ئەوە ئایا ئەو ئامادەکارى یێن پێدڤى هاتبوونە ئەنجامدان ل ناڤخۆیا هەرێما کوردستانێ بۆ ئەنجامدانا ڕیفراندۆمێ یان ژى ئەو چ گەف و مەترسى بووینە ل سەر هەرێما کوردستانێ، هەلویستێ نێڤدەولەتى و هەرێمایەتى چ بوویە هەمبەرى ئەڤێ پرۆسێ؟
بۆ بەرسڤدانا ئەڤان پرسیاران، پێویستە ب هویرى خواندنێ بۆ رەوشا کوردستانێ بکەین ل ساڵا ٢٠١٧ێ، ژبەرکو قووناغەکا سەخت و دژوار بوویە مللەتێ کورد تێدا دەرباز بوویبی. ژ وان بابەتێن گرنگ ئەو گوهۆڕینێن ل دەڤەرێ دروست بووین ژ شۆڕەشێن عەرەبى و تێکەلبوونا بەرژەوەندیێن وەڵاتێن زلهێز و تێکدانا بەرنامە و پلانێن، کو کوردان مەرەم بۆ هەین، ئێک ژوان ڕیفراندۆم و سەربەخۆیا کوردستانێ بوویە، خالا دیژى رەوشا ئابۆرى یا خراب یاکو هەرێما کوردستانێ تێدا دەرباز دبوو، ئەڤێ چەندێ ژى فاکتەرێن خۆ یێن نافخۆ و دەرەکى هەبووینە، ژ فاکتەرێن نافخۆ هەرێما کوردستانێ هەرێمەکا (رەیعى) بوویە و پشتبەستن ب ئێک داهات کرییە و هەبوونا گەندەلیێ و نەبوونا ئابۆرەکێ بهێز، خالا لاوازییا هەر وەڵاتەکى یە، ژبەرکو هەر کاریگەرییەکا ئابۆرى کاریگەریێن خۆ یێن سیاسى هەنە. دیسان هەر گوهۆڕینەکا سیاسى ل دویڤ دا گوهۆڕینێن ئابۆرى دهێن و ناڤمالا کوردى، وەکو هەر جار ئێک بوویە ژ خالێن لاواز و خراب، هەتا ئەڤرو ژى کورد خودان ستراتیژییەکا نەتەوەیى یا هەڤپشک نەبووینە، بەلکو پێچەوانە پرت و بەڵاڤن.
دەربارەى بابەتێن دەرەکى جوگرافییا هەرێما کوردستانێ ژ لایێ سیاسى، لەشکەرى و ئابۆرى ڤە ل وێ قووناغێ دا و نوکە ژى یا لاوازە، جهێ مە یێ جوگرافى؛ جهەکێ (قارى) یە، ئانکو گرتییە ژ بەر ڤێ چەندێ هەر وەڵاتەکێ دراوسێ دشێت هەژموونا خۆ ب رەنگەکێ ل سەر هەرێمێ پەیدا بکەت. خالا دیژى کێشەیا کوردى نە ب تنێ ل عێراقێ هەبوویە، بەلکو ل هەرسێ وەڵاتێن دراوسێ هەنە بۆ گوهاڕتنا کێشا کوردى ل هەرێما کوردستانێ راستەوخۆ دێ کارتێکرنێ ل سەر وەڵاتێن دیژى کەت و دەستەبژێرا سیاسى ل ئەڤان وەڵاتان باش ئەڤێ چەندێ دزانن، لەورا پێشوەخت ژ هەمى لایەکى ڤە بەرهەڤیێن خۆ کرینە.
هەلویستێن هەرێمایەتى و نێڤدەولەتى هەمبەرى ڕیفراندۆما هەرێما کوردستانێ:
د ئەڤێ مژارێ دا، دێ ئاماژێ دەینە هەلویستێ وەڵاتێن هەرێمایەتى و نێڤدەولەتى، ژبەرکو ئەو وەڵاتێن ئەم هەلویستێ وان شرۆڤە دکەین راستەوخۆ ب شێوەیەکێ ئەرێنى و نەرێنى ل سەر هەرێما کوردستانێ هەیە.
دەربارەى وەڵاتێن دراوسێ ب تایبەت ئیران، هەلویستەکێ زۆر توند هەبوویە، سەرەدانا سەرۆک ئەرکانێن لەشکەرێ ئیرانێ بۆ تورکیا، کو ئێکەم چوونا ژ دەرڤە یا سەرۆک ئەرکانى بوویە ل گەل هەڤکیفێ خۆ یێ تورکى و سەرۆکێ تورکیا کۆمبوون ئەنجامداینە، هەتا کو بژاردا کارەکێ لەشکەرى یێ هەڤپشک دژى هەرێمێ ئاماژە پێکرینە، ئەگەر هات و هەرێما کوردستانێ سەربەخۆیا خۆ ڕاگەهاند، دیسان ئێخستنا فشارێ ل سەر پەرلەمانێ عێراقێ بۆ دەرئێخستنا هژمارەکا بریارێن نە شەرعى دژى هەرێمێ بۆ گرتنا سنوران و ئەسمانێ هەرێمێ و ئێخستنا فشارێ ل سەر لایەنێن کوردى، هەمى بۆ هندێ بوویە ئەڤێ پرۆسا ئاشتیانە ژ ناڤ ببەت و (عهلى شهمخانى) ڕاگەهاند؛ ئەو دئامادەنە هەر پێرابوونەکا سیاسى، لەشکەرى و ئابۆرى دژى هەرێمێ ئەنجام بدەن.
هەلویستێ تورکیا ب رێکا سەرۆک و وەزیرێ ژ دەرڤە هاتییە ڕاگەهاندن، ژ وانا ب بەهانا ئەگەر سەربەخۆی هاتە ڕاگەهاندن، دێ شەڕێ ئەهلى و نافخۆیى ل عێراقێ دروست بیت، لەورا ئەو دژى ئەنجامدانا ڕیفراندۆمێ بووینە، هەتا کو چەند رۆژا بەرى ڕیفراندۆمێ، گەفێن لەشکەرى ژى ل هەرێمێ کرینە و زۆربەى داخۆیانیێن سەرۆک کۆمارێ تورکیا د وى ماوەى دا، دژى ڕیفراندۆمێ بووینە و بکارئینانا کارتێن خۆ یێن ئابۆرى، جوگرافى و سیاسى دژى هەرێمێ ڕاگەهاندن، نەخاسمە گرتنا بۆڕیا نەفتێ و گرتنا دەرگەهێ سنورى یێ ئیبراهیم خهلیل سەرەراى هندێ هەرێم و تورکیا خودان بەرژەوەندیێن هەڤپشک بووینە ل سەر گەلەک ئاستان.
هەلویستێ نەتەوەیێن ئیکگرتى نەیێ ڕۆن بوویە، بەلێ بهروڤاژى، چونکە جڤاتا ئێمناهیێ پێکدهێت ژ پێنچ وەڵاتێن هەمیشەیى و هەلویستێ ئەڤان وەڵاتان ل دۆر ڕیفراندۆما کوردان ل ئاستێ یاسا نێڤدەولەتى و بنەمایێن مافێ مروڤى دا نەبوویە، بەلکو ل گوڕ شەنگستەیێن هاوکێشەیێن سیاسى دەرڤەى یاسایێن نێڤدەولەتى، هەلویستێ خۆ دەربڕینە و بەرژەوەندێن وەڵاتێن زلهێز پێش یاسا و مافان دکەڤن، گەلەک جاران وەڵات ئامادەنە بۆ دەستبەردانا هندەک ژ مافێن خۆ یان ل کەیسەک ژ کەیسێن نێڤدەولەتى هەلویستێ خۆ ب گوهۆڕیت ب مەرەما دەستڤەئینانا دەستکەفتەکێ دى ل جهەکێ دى، هەروەکو مە دیتى زۆربەى وەڵاتێن ئەندام د جڤاتا ئێمناهیێ دا و ئەندام ل نەتەوەیێن ئێکگرتى دژى ئەڤێ چەندێ بووینە، هەر چەندە پێشوەخت سەرکردهیێن گەلەک وەڵاتان ب کوردا راگەهاندینە، کو ئامادەنە دانپێدانێ ب سەربەخۆیا کوردستانێ بکەن، بەلێ ل دەمێ پراکتیکى ئەڤ بابەتە پێچەوانە بوویە.
نموونە داخۆیانیێن وەزیرێ ژ دەرڤە یێ ئەمریکا (ریکش تیلرسۆن) دەمێ دبێژیت: ئەم رێزێ ل دیمۆکراسەتێن تازە پێگەهشتى دگرن، بەلێ دژى ڕیفراندۆما هەرێما کوردستانێ راوهستیایە هەتا کو نوینەرێ سەرۆکێ ئەمریکا (برێت ماكگورك) ددەتە دیارکرن کو ڕیفراندۆما هەرێمێ مەترسیێن مەزن دێ ژێ دروست بن ل دەڤەرێ، دیسان دبێژیت چ پشتەڤانییا نێڤدەولەتى نینە بۆ هەرێما کوردستانێ و یاوەرییا شاندەکێ دبلۆماسى، سەرەدانا سەرۆکێ هەرێما کوردستانێ دکەن و نامەکێ ئاراستە دکەن، بەلێ دیارە ئەڤێ نامەیێ چ بهایێ خۆیێ یاسایى و گرەنتیێن سیاسى نەبووینە، ئەڤ چەندە ب تنێ بۆ هندێ بوویە، کو ڕیفراندۆم نەهێتە ئەنجامدان.
خالا جهێ سهرنجێ هەلویستێ نەچاڤەرێ کرى یێ ئێکەتییا ئەورۆپى بوویە یێ هەڤدژى ئەڤێ پرۆسێ، بێگومانە ئەڤ وەڵاتە ژى ل روانگەها پاراستنا بەرژەوەندێن خۆ ل رۆژهەلاتا ناڤەراست کار و هەلویستێن خۆ ددەنە دیارکرن، بەلێ بەشەک ژ وان وەڵاتان راپورتێن زۆر خراب ل سەر گەشەبوونا دیمۆکراسیەتێ و سەقامگێرییا سیاسى و ئەمنى ل عێراقێ هەبووینە، ل دویڤ راپورتێن نەتەوەیێن ئێکگرتى و ئێکەتییا ئەورۆپى، عێراق ئێکە ژ وان وەڵاتێن د هەمى ئاستەکى دا زۆر داکەفتى یە و نەشیایە د بوارێ پرسێن دیمۆکراسى و مافێ مروڤى پێشڤەچوونێ بخۆڤە ببینیت و ئەوان بخۆ دانپێدان ب وان پێشکەفتێن هەرى باش هەبووینە ل هەرێما کوردستانێ سەرەڕاى تێبینیێن وان ل سەر گەلەک بوارا ل هەرێمێ.
سەرەڕاى هندێ، سەرۆک بارزانى و مللەتێ کورد پاشگەز نەبوون ژ مافێ خۆیێ سروشتى و ڕیفراندۆم ب شێوەیهکێ سەرکەفتیانە ئەنجام دا. ئەو بەشداربوونا گەرم و گۆڕا خەلکێ کوردستانێ و ئەنجامێن ڕیفراندۆمێ نامەکا بهێز بوویە بۆ تەڤایا وەڵاتێن جیهانێ و تایبەت زلهێز و وەڵاتێن هەرێمایەتى، کو کوردان ژبلى پەیرەوکرنا مافەکێ دیموکراسى و ئاشتیانە هیچ گونەهەکا دى نەکرییە. دیسان ئەو رەخنهیێن ناڤەندێن ئەکادیمى و کەسایەتیێن سیاسى و ئەکادیمى ل هەلویستێ ئەڤان وەڵاتان کرى، پەیامەکا رون بوویە، کو کورد و بریارا سەرۆک بارزانى یا حەق بوویە نەخاسمە بۆ ئێکەتییا ئورۆپا و ئەمریکا نابیت ب هیچ رەنگەگێ دژایەتییا مافەکێ ب ڤى رەنگى بهێتەکرن.
هەرێما کوردستانێ لبەردەم کۆمەکا ئاستەنگانێن راستهقینەدایە پشتى ڕیفراندۆمێ ژ وانا:
ئاستەنگێن ستراتیژى:
- ئەو ئاستەنگێن دکەڤنە هەمبەرى کیانێ هەرێمێ، ب تنێ بابەتەکێ کاتى یە، بەلکو رهـ و ڕیشالێن وێ یێن دیرۆكى هەنە، کو زۆربەى وەڵاتێن دراوسێ، دیسان حکومەتا عێراقێ ل هەمى سەردەمێن خۆ دژایەتیکرنا کێشا کوردى کرییە، پشتى ساڵا ٢٠٠٥ێ و بدەستڤە ئینانا فیدرالیەتێ وەکو سیستەمەکێ تازە ل عێراقێ، حکومەتێن ئێک ل دویڤ ئێک بەر ب ئاراستا سەپاندنا هەژموونا دەولەتێ ل جهێ بەر ب جێبەجێکرنا فیدرالیەتێ و بنەمایێن وێ بچن، نە ب تنێ دژى هەرێمێ، بەلکو هەر پارێزگەهەکا خواستبا فیدرالیەتێ وەربگریت دژی راوهستیاینە، ل ڤێرە فیدرالیزما هەرێما کوردستانێ ل بەر مەترسیێ یە، ژبەرکو ئاراستەک ل عێراقێ هەیە بۆ راستڤەکرنا دستوورێ عێراقێ و مەرەما وان سنوردارکرنا دەستهەڵاتێن هەرێما کوردستانێ نە، ئەگەر بشێن شێوهیێ فیدرالیەتا نوکە ناهێلن.
- ناکۆکیێن لایەنێن سیاسى تایبەت د ناڤبەرا پارتى دیمۆکراتى کوردستان و ئێکەتى نیشتمانى کوردستان دا، ئێکە ژ مەزنترین ئاستەنگێن هەمبەرى بهێزکرنا پێگەهێ هەرێما کوردستانێ، کو ئەڤە سیهـ ساڵە نەشیاینە رێککەفتنەکا کۆنکریتى د ناڤبەرا خۆ دا ئیمزا بکەن بۆ گەهشتنا ب دارێشتنا ستراتیژییەتهکا نەتەوەیى بۆ پاراستنا قەوارێ هەرێما کوردستانێ، ژبەرکو ل سەر پرسێن چارەنڤێساز هەردو لایەن؛ ناکۆکن و ڕیفراندۆم ژى ئێک ژ وان خالێن ناکۆک بوویە، ژبەرکو ئێکەتى پشتى ئەنجامدانا ڕیفراندۆمێ، رێککەفتنەک تاکرەوى ل گەل دژمنێن هەرێما کوردستانێ کرییە و بوویە هۆکارێ ژ دەستدانا هیڤیێن مللەتێ کورد. نەخاسمە ژ دەستدانا کەرکووک و دەڤەرێن دى و دابەشبوونا گۆتارا سیاسى و نە ئێکرێزییا هێزێن پێشمەرگەی، نەبوونا هزرەکا ستراتیژى یا هەڤپشک، چ سیاسى هەمبەرى کێشەیێن ناڤخۆ یان دەرڤە، لەورا کارتێکرنێ ل سەر دروستکەرێن بریارا هەرێما کوردستانێ دکەن، بەشەکێ دى قەیرانا دارایى یە، د ماوێ چەند ساڵێن بۆری دا سیاسەتا ئابۆرى و دارایى ل هەرێما کوردستانێ بەر ب لاوازییەکا بەر چاڤ چوویە، بێگومان ئەڤ چەندە ب هەڤکارییا وەڵاتێن دراوسێ و عێراقێ، ڤیاینە شیانێن هەرێمێ ل بازنەکێ بەرتەنگ دا سنوردار بکەن بۆ خولقاندنا کێشەیێن سیاسى و نافخۆیى ل هەرێمێ بۆ هندێ ڕایا گشتى دژى هەرێمێ راوهستیت و خەلکی باوەرى و متمانە ب دەستهەلاتا کوردى نەمینیت.
- پرسگرێکێن دەستهەلاتەکا پاک، سەرەڕاى ئەو خالێن مە بەرى نوکە ئاماژە پێکرین، هندەک خالێن گرنگ هەنە کاریگەریێن نەرێنى ل سەر دانانا دەستهەلاتەکا پاک کرینە، ژبەرکو لایەنێن سیاسى دویر ژ ئیستحقاقێ خۆ یێ هەلبژارتنان هەژموون ل سەر زۆربەى چەمکێن دەستهەلاتێ گرتینە و حازر نینن دانپێدانێ ب شکەستنێن خۆ بکەن ب تایبەت ل دەمێ بۆریدا، ئەڤ ئەزموونە ل سلێمانیێ هەبوویە، ئەڤێ چەندێ کارتێکرن ل سەر هەبوونا دەستهەلاتەکا پاک کرییە و کاریگەریێن خراب ل سەر هەلبژارتن و گوهۆڕینێن سیاسى و هەبوونا ئۆپۆزسیۆنەک ئەکتیڤ هەبووینە، نە ئامادەبونا هندەک لایەنان کو ژ دەستهەلاتێ ببن ئۆپۆزسیۆن بنەمایێن دەستهەلاتەکا پاک ژ دەست داینە.
ئاستەنگێن هەرێمایەتى و دەرڤە:
وەکو دیار فاکتەرێ دەرەکى راستەخو کاریگەریێ ل سەر پرۆسێن جودا جودا دکەت ل عێراقێ و نەخاسمە ل هەرێما کوردستانێ ژ وان ئاستەنگێن دەرڤە تایبەت پشتى ڕیفراندۆمێ و ژ ئەنجامێ رێکكەفتنا ١٦ى ئکتۆبەرێ، ئەڤ خالە ب دیتنا مە هاتینە پێش، ژ وانا:
- لاوازییا پێگەهێ کوردى ل بەغدا، ئەڤ چەندە پێچەوانەى وى رۆڵ و پێگەهی بوویە یێ هەرێما کوردستانێ دژى تیرۆرستێن داعش گێرایى، ژبەرکو رۆڵێ پێشمەرگەیى؛ زۆرێ کاریگەر بوویە، سەنگ و پێگەهێ هەرێمێ ل سەر ئاستێ نافخۆ و دەرڤە زۆر بهێزکر بوو، بەلێ پشتى بۆیەرێن ١٦ى ئکتۆبەرێ و رادەستکرنا ئاخێ، ئەڤ رۆڵ و پێگەهێ هەرێمێ پاشڤە زڤڕى و گەهشت ئاستەکێ لاواز، ژبەرکو گەلەک ژ جهێن ستراتیژى و گرنگ ژ بن کونترۆلا کوردان دەرچووینە، رۆڵێ کوردى ل داڕێژتنا سیاسەتا عێراقێ لاوازتر لێ هاتییە و هێزێن عێراقێ ئەڤ چەندە ب دەلیڤە زانینە، کو ب بەهانا هندێ کو کوردان سەرپێچییا دستورى کرییە، چەندین پێنگاڤێن هەڤدژ دژى هەرێما کوردستانێ ئەنجام بدەن. دیسان ل قووناغا بەرى ١٦ى ئکتۆبەرێ دا، هژمارەکا بریارێن هەڤدژى دستورێ عێراقێ ژ پەرلەمانێ عێراقێ دەرچوون، ئەڤ بریارە هۆکارەکێ سەرەکى بووینە بۆ سنوردارکرنا رۆڵ پێگەهێ کوردى ل دەڤەرێ و عێراقێ چ سیاسى یانژى ئابۆرى.
- پاشگەزبوونا هێزێن هاوپەیمانى بۆ هەرێما کوردستانێ، بێگومان گەلەک جاران ل پەیوەندیێن ناڤ دەولەتى دا، ئەمریکا و وەڵاتێن زلهێز، هەرێم یان هندەک گروپێن دى بکاردئینن بۆ برێڤەبرنا ناکۆکیێن خۆ یێن سیاسى و لەشەکەرى و دەڤەرا کو عێراق تێدا، یا تژى ئەڤ ناکۆکییە بوویە، چ ناکۆکیێن ئەمریکا و ئیران یان ناکۆکیێن مەزههبى د ناڤبەرا تورکیا و ئیرانێ یان ناکۆکیێن گشتى ل سەر ئاستێ ناڤ دەولەتى و بابەتێ هەژموونێ و دروست کرنا نفوزى ل دەڤەرێ. ل قووناغا ڕیفراندۆمێ دا، هەلویستێ زۆربەى وەڵاتێن هەرێمایەتى و ناڤ دەولەتى، نەیێ چاڤەرێ کرى بوو بۆ سیاسەتمەدارێن کورد، بەلکو دبیت ئەڤ هەلویستە بۆ شرۆڤەکارێن سیاسى، تشتەک سروشتى بیت، ژبەرکو کوردان هزر دکر ئەو هێز دێ پشتەڤانییا راستەوخۆ لێ کەن.
- بکارئینانا هێزێن مینا (pkk)ێ و گەلەک هێز و گروپێن دى، ب مەرەما دروست کرنا قەیرانێن ئەمنى و لەشکەرى و سەقامگیریێ ل دەڤەرێن کوردستانێ. گەلەک جاران ب بەهانا وان راستەوخۆ مایتێکرن ل هەرێمێ دا کرینە، ئەڤ چەندە بەردەوامە و گەفێن تورکیا بۆ داگیرکرنا کەرکووک و شنگال و دەڤەرێن دى، بەردەوام دلەراوکێ دروست دکەت ل هەرێمێ دروست بوونا هێزێن میلیشیاتێن حەشدا شەعبى و مایتێکرن و بەشداربوونا وان ل شەڕێ دژى هەرێمێ، ئەڤە بهروڤاژى دستورێ هەمیشەیى یێ عێراقێ بوویە. رۆڵێ فاکتەرێ نێڤدەولەتى و هەرێمایەتى د ئەڤێ پرسێ دا زۆرێ خراب بوو.
ئەنجامێ بابەتى ب گشتى چەند سیناریۆ دهێنە پێش بۆ قووناغا داهاتى یا هەرێما کوردستانێ، ئەگەر ئەم خواندنێ بۆ داخۆیانیێن پلاسخارت و نوینەرێن دبلۆماسى یێن وەڵاتێن بیانى ل هەرێمێ بکەین، یانژى ب شێوەیهکێ ئەکادیمى راپورتێن ل سەر هەرێما کوردستانێ دهێنە بەلاڤکرن، شرۆڤە بکەین، چەند خالێن گرنگ وەکو سیناریۆ کەڤنە بەرامبەرى هەرێمێ، ژ وانا:
ئێک: ئەگەر رەوش ل گەل حکومەتا عێراقێ ب ئەڤی رەنگى بەردەوام بیت و حکومەتا عێراقێ ب لوژیکێ هێزێ سەرەدەریێ ل گەل هەرێمێ بکەت، بابەتێ سەربەخۆیا کوردستانێ و کاراکرنا ئەنجامێن ڕیفراندۆمێ ئێکە ژ سناریۆیان، بەلێ نە گەلەک سیناریۆیەکا بهێزە، ژبەرکو فاکتەرێ نێڤدەولەتى ل ئەڤێ قووناغێ نە یێ هەڤکارە و ئەو بۆیەرێن ل جیهانێ هاتینە رویدان ژ شەڕێ رۆسیا و ئوکراینا و بابەتێ هاوپەیمان و ڕاگرتنا بەلانسا هێزێ، زێدەبارەى رەوشا رۆژهەلاتا ناڤەراست، رێکێ نادەن دەولەتەکا کوردى دروست ببیت، دیسان کورد ژى ل ئەڤێ قووناغێ بەرهەڤ نینن ب تایبەت کورد بێ ستراتیژیەتن و کۆمەکا ئاستەنگان هەنە.
دو: سنوردارکرنا دەستهەلاتێن هەرێما کوردستانێ، ئێک ژ سیناریۆیێن بهێزە ئەڤرۆ ل عێراقێ دهێتە جێبەجێ کرن و دەستهەلاتدارێن بەغدا ل سەر چوار بنەمایێن سەرەکى نوکە هەول ددەن هەرێمێ سنوردان بکەن: یا ئێکێ: باوەرى ب سیستەمێ فیدرالیەتێ نینە و بەر ب سیستەمێ هەژموونا دەولەتەکا سەنترالى ڤە دچن، یا دویێ: لاوازکرنا ئابۆرێ هەرێمێ و کونترۆلکرنا هەمى داهاتان، یا سیێ: لاوازکرنا پێگەهێ دبلۆماسى یێ هەرێما کوردستانێ، یا چارێ: ب رێکێن لەشکەری ئاستەنگێن مەزن بۆ هەرێمێ دروست بکەت. بێگومان ئەڤ سیناریۆیە نوکە ل قووناغا جێبەجێ کرنێ دا نە، بەلێ سەرکەفتنا وێ ل گوؤ نافمالا کوردى دمینیت کا چەند ئێکگرتى یە و چەند ژى دێ شێن روى ب روى هەر بابەتەکێ ب ڤى رەنگى بن.
سێ: دابەشکرنا هەرێما کوردستانێ بۆ پتر ژ دەڤەرەکا ئیدارى، ئەڤ ئاراستەیە ل دەڤەرا سلێمانیێ وەکو هزر یانژى وەکو کارتەکا فشارێ دژى پارتى دیمۆکراتى کوردستان دهێتە بکارئینان. بەلێ ئەڤ چەندە روى نادەت ژبەرکو هەرێما کوردستانێ هەرێمەکا دستورى یە، ب تنێ ب راستڤەکرنا دستورێ عێراقێ، ئەڤ چەندە دێ روى دەت. دیسان دبیت د نوکە دا بەرژەوەندیێن وان لایەنان ژى، ناخازنە هندێ کو هەرێم دابەش ببیت و هەولێن راستڤەکرنا دستوری ژ لایێ هندەک هێزێن عەرەبى ڤە هەنە، بەلێ حهتا نوکە نەشیاینە ئەنجام بدەن.
چار: مانا هەرێمێ ب شێوهیێ نوکە ئێکە ژ بهێزترین سیناریۆیان لەورا دڤێت خواندنەک باش بۆ خالێن لاواز یێن هەرێما کوردستانێ بهێتە کرن و هەول بهێنە دان خالێن لاواز بەر ب نەمانێ بچن و ل جهێ وان پێگەهێ هەرێما کوردستانێ بهێتە جێبەجێ کرن.
بێگومان ڕیفراندۆم ئێکە ژ رێکێن ئاشتیانە، کو هەرێما کوردستانێ پەنا بۆ برى، بەلێ دیارە هەلویستێن هەرێمایەتى و نێڤدەولەتى یێ توند ل ئاستێ پێشبێنییا دروستکەرێن بریارێ نەبووینە ل هەرێما کوردستانێ، ژبەرکو پێش وەخت گەلەک ژ وان وەڵاتان ب هەلکەفتێن جودا پشتەڤانییا خۆ بۆ هەرێما کوردستانێ دەربڕینە، بەلێ ل قووناغا ڕیفراندۆمێ دا، هەلویستێ وان پێچەوانە بوویە. ئەڤە وێ چەندێ دگەهینت ل سیاسەتێ ئەو شەنگستێن دەرڤەى یاسایا نێڤدەولەتى، هەروەسا ئەو شەنگستێن دەرڤەى میساقێ نەتەوەیێن ئێکگرتى، پتر کار پێ دهێتە کرن ژ وان بابەتێن هەیین. ژبەرکو بەرژەوەندا وەڵاتێن زلهێز، ل ئاستێن جودا دا ل سەر بەرژەوەندیێن ماف و دستور و یاسا و رێسایێن ناڤ دەولەتى نە.
بەرگری و خۆڕاگرییا پێشمەرگەی ل داستانێن پردی و سحێلا، هەڤکێشەیێن سیاسی و لەشکری ل عیراقێ گوهارتن. ئەڤێ بەرگریێ قەوارەیی نۆکە یێ هەرێما کوردستانێ پاراست و بوو هۆکارەک، کو وەڵاتێن هەرێمایەتی و نێڤدەولەتی پێداچوونا هەلوێستێ خۆ بکەت ژبەرکو دویر ژ هەمو یاسا و رێسایێن نێڤدەولەتی عیراقی هێرشکرە سەر هەرێما کوردستانێ و ل گۆر دستورێ هەمیشەیی یێ عیراقێ، نابیت هێز بۆ کێشەیێن ناڤخۆیی بهێتە بکار ئینان.
ئەڤێ خۆڕاگرییە، بوو پرەک بۆ نەهێلانا ئابلۆقەیا سیاسی و دیپلۆماسی و ئابۆری ل سەر هەرێما کوردستانێ.
خالا دیژى دڤێت دانپێدان بهێتەکرن ئەو ئاستەنگێن نافخۆ یێن هەرێما کوردستانێ، کۆسپەکا هەرى مەزن بوویە هەمبەرى دەرئەنجامێن ڕیفراندۆمێ. ئەو ئاستەنگ وەکو پێدڤى نەهاتینە ڤەخواندن ژ لایێ دروست کەرێن بریارێ ل هەرێما کوردستانێ، سەرەڕاى بارودۆخێ نێڤدەولەتى و هەرێمایەتى، کو ئاستەنگێن هەرى مەزن بۆ ڕیفراندۆما کوردان دروست کرینە.
لەورا دڤێت کورد بۆ هەر سیناریۆیێ خۆ ئامادە بکەن و پێداچوونا سیاسەتێن خۆ یێن نافخۆ و هەرێمایەتى و نێڤدەولەتى بکەن ل ئاستێ گوڕانکاریێن دەڤەرێ، دا بشێن پێگەهێ خۆ بهێز بکەن و بەرژەوەندێن پێگوهۆڕ وەڵاتێن زلهێز دروست بکەن و ژ ئابۆرەکێ رەیعى بەر ب فرەیا ئابۆرى بچن و بنەما و ئالاڤێن دیمۆکراسیەتێ بهێز بکەن و چاکسازیێن بنەڕەتى د سیستەمى سیاسى دا جێبەجێ بکەن، بۆ هندێ ل ئاستێ قووناغا داهاتى بن، هەروەسا ژ لایێ پارا دبلۆماسی ڤە، پێداچوونا هەیکەلێ دبلۆماسی یێ نوینەرایەتیێن هەرێمێ بهێتەکرن بۆ هندێ کورد نێزیکى ناڤەندێن نێڤدەولەتى و جهێ بریارێ بن.
