کارتێکرنا هۆزانڤان عه‌بدولره‌حمان مزوری ل سەر شعرا دەڤەرێ

د. عارف حیتۆ

 

هەر ژ دەمێ مرۆڤى تیپ و پەیڤ ب لێڤکرین و سەرەدەرییا مرۆڤان ژ ئیشارەتان بەر ب ئاخفتنێڤە چووى، هەردەم د بن پرۆسەیا کارتێکرنێ و کارلێکرنێ دا بوویە. مرۆڤ ژ شێوازێ دەربڕینا هەڤ فێربووینە و کارتێکرنەکا ئاڵوگۆر ل سەر هەڤ کرییە. پاشى بەزاندنا سنوورێ شکەفت یان نهانییا ماڵەکێ یان بنەماڵەکێ بەر ب پێکڤە ژیانا کۆمەکا بنەماڵان و دانانا جڤاکەکى، پرۆسەیا کارلێککرنا دو جەمسەر خورتتر لێکر، هەتاکو بوویە فەراتییەکا وەرار و پێشکەفتنێ. ب سەرهەلبوونا هزر و تێگەهێن جیاواز، مەژێ مرۆڤى دئازرینن و دەرگەهێن تێهزرین و ئافراندنێ ڤەدکەن. ب ڤێ چەندێ ژى زمان و هزر دکەڤنە سەر هەردو لایێن تەرازوویەکا هەڤسەنگ؛ چەند هزرێن مرۆڤى بەرفرەهتر و دوورتر بچن، دێ پێدڤى ب زمانەکێ دەولەمەندتر بیت. هەروەسا زمانێن دەولەمەند و گیاندار ژى، ب هزرکرنێ و تێهزرینێ چوارچۆڤێ تێگەهێن جڤاکى دبەزینن و بەر ب ئاسۆیەکێ دوورترڤە دبەن. نێ زمان ژى وەک هەر توخمەکێ دییێ جڤاکى، پێدڤى ب دویفچوون و سەخبێریێ دبیت، هەتاکو بەر ب هندەک سەمتێن پێشکەفتیترڤە وەرار دکەت.

شعر وەکو جوانترین هونەرێ کەتا بژارەیا بێ ڕکابەر، هەردەم جهێ بگر و ڤەکێشێن بەردەوام بوویە. هەر ل دەستپێکا خوەجهى یا مرۆڤى و د گەل ئێکەمین هزرێن ئەفسانەیى و لاهوتى، شعرێ جهێ خوە د ناخێ خەلکی دا گرت و کراسەکێ پیرۆزیێ چوو بەر، جار ئەفسانە و داستانێن قەهرەمانیێ پێ هاتینە بەڵاڤکرن و جار ژى هێڤێنێ لاڤا یێن ئایینى و نزایێن کەسێن چاک بوویە. شعر د بورجێن بلندڤە ژ دایکبوویە، فڕییە ئاسمانى و د گەل خوداڤەندان ژیایە، د پەرسگەهانڤە وەرارکرییە و جوانترین تەرتیلێن نەمر پێ هاتینە گۆتن. لێ پشتى ژ بورجێن بلند هاتییە خوارێ و کەفتییە د ناڤ زنج و کولانێن هەژارنشین دا، پشتى بوویە ئالایێ شورەشگەران و نانێ برسییان و ئارامییا ئەڤینداران و دلدەرێژا خەمگینان، پشتى کو ژ ناڤ دەفتەرکێن کاهن و فیلوسۆف و بەیتبێژان دەرکەفتى و بوویە متایێ هەمى خەلکى، پرۆسەیا کارتێکرن و کارلێککرنا شعرێ و شاعران خورتتر و بەرچاڤتر لێ هات.

مللەتێ کورد یێ ستەمدیتى و هەژار، مینا هەموو جڤاکێن گوندى و دلینى ل سەر زاڵ، شعر وەکو ئاویزەکێ هشیارکرنێ و رەوشەنبیرکرنێ و خوەشییا هەڵوەستە وەرگرتنێ بکار ئینایە. ئو ژ بەر ڤى ڕۆڵێ کاریگەر، ل شوینا دۆزا شعرى، شعر ب خوە بوویە دۆز و پڕانییا ڕەوشەنبیرێن کورد د قۆناغێن هەمەجۆرێن پێڤاژۆیا خوە یا ڕەوشەنبیری دا سەرەدەرى ل گەل کرییە.  

هاژۆیێ شعرێ، شاعرە ب هەمى هەست و نەست و سەربۆرا خوە یا ئەپستمى و تێگەهێن جڤاکیڤە، ژ ناڤ کۆما خەلکێ هەچکوهەیى دەردکەڤیت، داکو دەربڕینێ ژ هەست و خەون و خەمێن وان یێن ڕۆژانە بکەت، داکو پرسیارێن دێرین ل دەف بئازرینیت و دەرگەهێ هزرکرنەکا ژ دەرڤەى بیاڤێن چوارچۆڤەکرى بۆ ڤەکەت، داکو بۆ ببیتە گول و دلبەرێن خوە پێ دلخوەش بکەن، داکو بۆ ببیتە گوللە و تفەنگێن خوە پێ پڕجۆش بکەن، داکو هەڵوەستە و دیتنێن خوە، یێن کەسۆکى پێ بکەنە پاپۆر و دەریایێن نەشەقاندى پێ بشەقینن. د ڤێ وەغەرا ژ جڤاکى و ژ بۆ جڤاکى، ب دۆزەکێڤە دهێتە گرێدان و پێگیریێ پێ دکەت:  

• شاعر یێ ڕاستگۆیە ل گەل خوە و خەلکێ خوە، ژ خوەییتى و سەربۆرا خوە دەست پێ دکەت و دچیتە د ناڤ نەهۆشییا کۆمێ دا. چ جاران نابیتە کەرەستەیەکێ بەرهەڤکرى و داخوازکرى، بەلکو خودان و هەلگرێ داخوازییانە، ژ هەر پێنج ڕووبارێن دۆزا شعرێ؛ «خەمێن خوەیى و خوەزایى، ئەڤینى و دۆستایەتى، کەتوار، نەتەوایەتى و مرۆڤایەتى»، ڤەدخۆت و سالۆخەت و سیمایێ خوە ژ دەست نادەت.
• هشیارییا جڤاکى بەڵاڤ دکەت و هەردەم برسیێ فێربوون و فێرکرنێیە. نێ نە یا بەرهۆزە شاعرەکێ کورد بیت و خانى و جزیرى و جەگەرخوین نەخواند بن یان نەزانیت کا مەستوورە خانم و میهرەبانا بەروارى کینە.
• بەها و تێگەهان نا ڤەگوهێزیت، لێ چێدکەت! هەردەم هاندەرێ کریارێن ئەرێنییە، دیتنەکا ڕەخنەیى ژ بۆ بۆیەران و کەتوارى دادڕێژیت و مزگینییا، ئەوا کو فەرە ببیت دگەهینیت، نە ئەوا هەیى.
• پرسیارێن نەهێنە کرن و هەستێن نەهێنە دەربڕاندن دئازرینیت و ب کریارەکا ئافراندنەیى ئەنجامددەت، نە ب پاڕانەوەیا دەستقوتان و ناڤداریێ. شاعرێ پێگیر خوە ل بابەتێن پیرۆزیێ نادەت ژ بۆ ئافەرینى و ناڤداربوونێ، بەلکو دکەتە کەرەستەیێن نژیارکرنا وان بابەتێن هەڤبەند ب ژیانا ڕۆژانەیا تاکێن جڤاکیڤە.
• ناسنامەیا وەڵاتینى و نەتەوایەتیێ دپارێزیت. مفاى ژ هەموو سەربۆرێن دەست دگەهیتێ (بیانى و هەمەجۆر) وەردگریت و ناسناما کەلتۆرێ جڤاکێ خوە ژ دەست نادەت.

ب ڤان هەر پێنج ساخلەتێن پێگیریێ، شاعر بەر ب ناڤدارى و مەستەرەییێڤە دچیت، جڤاک سەرەدەرییەکا ئەرێنى ل گەل دکەت و نەدوورە ببیتە خواندنگەھەک، کو گەنجێن نووهاتى هەمان ڕێبازێ بشۆپینن و خەونێن خوە ل ناڤ زەڤى یێن وێ بچینن. 

هۆزانڤان (عه‌بدولره‌حمان مزوری)، ئێکە ژ ڤى جۆرێ شاعران، کو ڕێبازا وى بوویە خواندنگەهەکا پەیرەوکرى ژ بۆ شاعرێن هەڤدەمێن وى و ئەوێن د دویڤ دا هاتین. مزوری ژ پێشەنگێن نڤیسینا شعرا سەربەست و نوو ل دەڤەرێ دهێتە هژمارتن. ئەز دشێم بێژم؛ کو مزوری ب ڤى شێوازێ نوو یێ نڤیسینێ، شعر ژ قۆناغا رستن و ڤەهاندنێ بەر ب قۆناغا سەربەستیێ و تێدیتنێڤە بر. ڕێبازا شعرا هەڤچەرخ و پێگیر کرە دۆزا خوە یا سەرەکى، ئەڤجا باندۆرەکا مەزن و کارتێکرنەکا راستەوخۆ ل سەر ڕڤێشتێن هەفتێیان و هەشتێیان ژ چەرخێ بۆرى کر. وى ب شێوەیەکێ ڕاستەوخۆ یان نەڕاستەوخۆ د هەرسێ بیاڤێن کەساتییا جڤاکی دا (هزر، دلینى و ڕەفتار)، باندۆرەکا شعرییانە کرییە سەر پڕانییا شاعرێن د دەستپێکا خوە یا شعر نڤیسینێ دا.  

 – د بیاڤێ هزرێ دا؛ هەردەم هەوڵدایە هەڤسەنگییەکێ د ناڤبەرا شێوازى و ناڤەڕۆکێ دا چێکەت، هەردەم ناڤەرۆک و گۆتارا وى یا شعرى کێلەهییا شعرێ پڕ دکەت و کۆمەکا هزرێن گۆتى و یێن فەرە بهێنە گۆتن، ئەوێن کرى و یێن فەرە بهێنە کرن، لێ بار دکەت و ب شێوەیەکى دئازرینیت، کو وەرگر نەچار ببیت ل سەر ڕابوەستێت و پەندەکێ یان هەڵوەستەیەکى ژێ وەرگریت. ئاراندنا تێهزرینێ ئێکە ژ سیمایێن شعرا پێگیر، کو متایەکێ هەیى ژ ناڤ پاشخانا کەلتۆرییا جڤاکى هەڵدکۆلیت و ب میناکێ پەندەوەرییەکا هەیى دکەتە پەیام. د هەڵبەستا «ژ پەندێن عیسێ دەلا» دا هاتییە: 

خوهـ و لڤین و وەرارێ

باوەریەکا موکم وەکی، قورمێ دارێ

بکەنە کوارێ

دا مزگینیا رۆژەکا نوی.. بێتە خوارێ

(دیوان؛ بپ٥٤)

 

د کوردەواریێ دا دهێتە گۆتن «چ بکەنە کوارێ ئەو دێ هێتە خوارێ»، لێ دەمێ شاعر ڤێ گۆتنێ ژ بۆ جهێ ژێ وەرگرتى ڤەدگەڕینیت، متایێ نەدەستنیشانکرى دەستنیشان دکەت و گوهۆڕینەکا د ئەنجامی دا ژێ چێدکەت. خوهێ وەکو میناکێ ماندیبوون و ڤەڕێژێ، لڤینێ وەکو میناکێ کار و خەباتا بەردەوام، وەرارێ وەکو میناکێ ئافراندن و پێشکەفتنێ د گەل باوەرییەکا موکم تێکهەل دکەت و دکەتە کوارێ، ل ڤێرە بەرهەمەکێ نوو ژ ڤى تێکهەلەى پەیدا دبیت، کو مزگینییا ڕۆژەکا نوییە. ژ بلى دەستکارى و گوهاڕتنا پەندێ و چێکرنا پەندەکا نوو، پەیامەکێ ددەتە وەرگرى، کو ئەگەر وە ڕۆژەکا نوو دڤێت، فەرە کار و خەباتێ بۆ بکەن. 

خالەکا دى یا بیاڤێ هزرى، هەڵسەنگاندنا رەوشا هەیى و چێکرنا هەڵوەستەیانە. مرۆڤ نەشێت چ تشتەکى هەڵبسەنگینیت، هەتاکو تێ نەگەهیت، چونکو تێگەهشتن کلیلا ڤەکرنا دەرگەهێ هەڵسەنگاندنێیە. ئو کریارا هەڵسەنگاندنێ پێنگاڤا ئێکێیە ژ بۆ هزرێن گوهۆڕین و نووکرنێ یان باشترلێکرنێ. د شعرا «چوار وێنەیێن نەگرتى» دا، شاعر مینا ماموستایەکێ خواندنگەهێ سەرەدەریێ د گەل پرۆسەیا تێگەهاندنێ دکەت، ل دەستپێکێ وەسفەکرنەکا گشتى ژ بۆ باژێڕى دکەت؛ 

ئاڤاهیێ باژێرێ من سەروبنە

جاددەیا وێ وەکی سەڕادێ.. کون کونە

مرۆڤێن چاک، دبن دا دچن

ئەوێن خراب ما بو چنە؟!

(دیوان؛ بپ١٢٤)

 

ڕەسمەکێ گشتییە ددانتە پێش چاڤێن وەرگرى و نامەیەکا کورت ددەتێ، کو هزرێ د چاک و خرابان/ چاکیێ و خرابیێ دا بکەت. پاشى ب چەند وێنەیێن وەسفیى وەرگرى دکێشتە د ناڤ تێهزرینەکا کوور یا هەستپێکرنێ دا، کو هەست ب ڕەوشا خوە بکەت، بزانیت کا ئارێشە ل کیڤەیە: «…. بارانا وى: ترس و لەرزە/ ژیانا وى: ژیانا گۆڵەکا تژی،/ تیک و دەرزە/ بەهارا وى: گول وەرینە/ شوینا گولان و بلبلان../ مار و کولی،/ دکەن خەرزە/ بەریکا وی: یا تژی دفنێن بلندە/ دفن بلندکرن برا/ گۆتن و بێ کرن برا/ ل نک مە فەرزە… (دیوان؛ بپ١٢٧)». شاعر دهێتە د ناڤ بابەتێ شعرێ دا و نیشا ددەت، کو نە تنێ گۆتۆیە و دەربڕیندەیە، بەلکو وەکو وان پشکەکە ژ ڕەوشا هەیى و ژێ دناڵیت. هەڵسەنگاندنا خوە یا کەسۆکى پێشکێش دکەت و ددەتە خویاکرن، کو ئارێشا سەرەکییا ڤێ خەزانى و نالەباریێ؛ دفنبلندى و گۆتنێن بێ کریارن! دفنبلندییا کەسان و گرۆپان بەرێ مللەتى دایە هەڤڕکى یێن نافخوەیى و هەڤڕکییا دەرەکییا ل گەل دژمنى هاتییە پشتگوھ هاڤێتن. گۆتنێن بێ کریار ژى دەردەکە، تنێ کریار دشێت دەرمان بکەت. ئەڤجا ژ بۆ چێکرنا هەڵوەستەیەکێ ئێکگرتیێ بەرکارێ هەڵسەنگاندنێ و پرۆسەیا هزرکرنێ، بەر ب پەیاما خوە یا ئاراستەکاریێڤە دچیت.  

ئەرێ خەلکێ باژێرێ من.. خەم تێرێ من

پێدڤی یە باسکا هەلدەین

دەرز و تیکا، برسی و ترسا پەپیکا

چارەسەر کەین وان بەریکا

مژ و کولیان پێگڤە زویکا

تژی سەر ئەم، ئاخ و بەرکەین

(دیوان؛ بپ١٢٨)

 

ئازراندنا هزرا هەڵوەستە چێکرنێ؛ پەروەردەکرن و ڕاهاتنەکا هزرییە، چونکو هەڵوەستە ب هزرکرنێ، باوەریێ و  قاییلبوونێ دهێنە وەرگرتن. مشە جاران دەمێ جڤاکەک دکەڤیتە د ڕەوشا داکەفتنەکا کوژەک دا، مرۆڤێن وى بەر ب بێئۆمێدى و دەستداهێلانێڤە دچن، هەر ئێک دمینتە ل هیڤیا ئێکێ دى، کو دەستپێشخەرییەکا ڕابوونەڤێ بکەت؛ داکو هەمى خوە پێڤەکەن و بچنە د ناڤ دا. دبیت شاعر ب خوە ژى ل گورەى هەڵسەنگاندن و دیتنێن خوە یێن پێشبینکرى، بزانیت کو هەر کریارەکا بهێتە کرن، نەدوورە گازیا ل دویف گورگى بیت، لێ چێکرنا هەڵوەستەى مینا پێنگاڤا ئێکێیە د پێڤاژۆیەکا هزاران میلان دا: «من وێگاڤێ/ زانی ئەگەر،/ زلکەک تنێ/ خو بسۆژیتن بۆ ڕاستیێ/ مللەتەک دێ پێ بیت خنێ/ تاری دێ ژبەر مشەخت بیتن/ ئو ئێدی ناکەت ڕپنێ! (دیوان؛ بپ٦٢-٦٣)». ئانکو هەڵوەستەیێ گشتى ژ کەسەکى دەستپێدکەت و بەر ب نەهۆشییا کۆمێڤە دبەت. دبیت هەڵوەستەیێ ئێکێ قوربانى بیت، لێ ل گورەى هزرا شاعرى ئەو قوربانیدانە دبیتە چریسکا هەلکرنا ئاگرێ بزاڤ و خەباتێ. د پارچە شعرا «ئەیووب» دا جەڤەنگێ سەبرا ئەیووبى ژ بۆ هەڵوەستەیێ کوردستان یان نەمان بکار دئینیت: 

ئەیوبم ئەز صەبر فڕی

دل مشتە ژ کوڤان و پڕی

یان دێ مرم یان رۆژا هە،

یا نڤستی و دەگری

دێ هشیار کەم و هاژومە،

بەر دەرگەهێن کۆلک و خانیکێن گوندێ مە

بەلکی بگریت: جهێ چراکێن ڤەمری!

(دیوان؛ بپ١٠٣)

 

خالا سیێ یا هەڤبەند ب بیاڤێ هزرێڤە و تەمامکەرا پرۆسەیا تێهزرین و هەڵسەنگاندنێ، هاندانا وەرگرییە، کو ل کەلتۆر و دیرۆکا خوە یا تایبەت ڤەگەڕیت. مە ئەڤە ب کارتێکرنا هزرێڤە گرێدا، چونکو هەتاکو مرۆڤ د کەلتۆر و پاشخانا خوە یا هزرى و دیرۆکى نەگەهیت، نەشێت چ ئاڤاهى یێن نوو ژ بۆ ئەدەبیات و ڕەوشەنبیرییا جڤاکێ خوە دانیت. د گەلەک شعران دا پەهلەوانێن دیرۆکى کرینە جەڤەنگ، کو ڕەوشەکا هەنۆکەیى پێ دەرببڕیت، مینا خانێ لەپ زێڕین و بزاڤێن شێخ مەحموودێ حەفید… د هەڵبەستا «سترانەکا نوى یا کاویس ئاغاى» دا، ئاماژە ب ڤان هەردو سیمبولێن دیرۆکا بزاڤێن ئازادیخوازییا کوردى ددەت.

هات لەشکەرێ شەپۆڵا ڕەش..

وەکی بەلگێن دارانە خالو

ئەڤرو ل بێدەرا خواست و هیڤى یێن..

خانێ لەپ زێڕین،تاڵانە خالو

(دیوان؛ بپ٧٧)

……

کێ گۆتی یە مە خەونێن دلبەرا

سۆتینە خالو؟

مە ژڤان.. بەردی قارەمانە  خالو

(دیوان؛ بپ٧٨)

 

ئەڤە ژى وەرگرى پاڵددەت، کو ل دیرۆکا خوە ڤەگەڕیت و هزرێ د سەرکەفتن و شکەستنێن وێدا بکەت. هەروەسا بکار ئینانا فولکلۆرى و داستانێن ئەڤیندارى و مێرانیێ پاڵدەرەکێ دییێ نێزیکبوونێیە د ناڤبەرا شاعرى و وەرگریدایە. ب کارئینانا داستانێن ئەڤینداریێ و گوهارتنا وان بۆ جەڤەنگێن وەڵاتینى و قورباتیدانێ د گەلەک شعران دا هاتینە بەرجەستەکرن. د بیاڤێ ئەدەبێ نڤیسی دا ژى، ئاماژە ب هندەک شاعرێن ناڤدارێن کوردستانێ دکەت، مینا د شعرا «ژ ئەڤینا چرایێن کەڤن» دا، کو ئاماژە ب خانى، جزیرى، فەقیێ تەیران و حەریرى دکەت. دەمێ خواندەڤان ڤەدگەڕیتەڤە خواندنا کەلتۆرێ خوە، دبیت ب سەر هندەک ڤەڕێژێن فەلسەفى و سۆفیزمى و عیرفانێ هەلببیت، کو دێ هەستەکا ب شەهنازیکرنێ ل دەف ئازرینیت و دێ بیاڤێن تێهزرین و خەیالا وى ژى بەرفرەهتر لێ هێن.

ڤەکرنا دەرگەهێن خەیالێ و بەرفرەهکرنا بیاڤێ وێ، خالەکا دى یا د چوارچۆڤێ هزرێدایە. د شعرا «ئەگەر ئەز» دا، ب ئاشۆپکرنێ هەوڵدانەکا مینا کراسگوهۆڕینێ د گەل مرۆڤ و جاندار و بێجانان دکەت، هەر ئێکێ دکەتە جەڤەنگێ بۆیەر و هەڵوەستەیەکێ دیارکرى. دەمێ جانێ شاعرى دچیتە د ناڤ گیان یان تشتەکێ دیدا، گیان و هەڵوەستەیەکێ دییێ هەڤبەند ب ژیانا مللەتیڤە لێ بار دکەت و پەیامێن خوە یێن تێکۆشینێ یان بەرخوەدانێ یان ژى تێهزرینێ پێ ئاشکرا دکەت. بکارئینانا مرۆڤى (کۆچەر، شاعر، دەروێش)، هەرسێ جەڤەنگێن گرێدایى ژین و ژیارا کەسێ کوردن؛ کۆچەر دەربڕینێ ژ ژیانا کۆچەراتیێ د جڤاکەکێ کشتوکالیێ کولەکتیڤ دا دکەت، کو وەسفکرنا جڤاکێ کوردەواریێیە. دەروێش دەربڕینێ ژ عەقیدە و باوەرییا گەلەنپەرییا جڤاکى دکەت، کو ب موکمى پێڤە گرێداینە و ب پێش دۆزا خوە یا نەتەوەیى و ڕزگاریخوازیێڤە دئێخن. شاعر دەربڕینێ ژ پێدڤییا ڕێبەریێ و ڕێنیشاندانێ دکەت…هتد. بکارئینانا جەڤەنگێن سروشتى یێن مینا (نێرگز، رویبار، کاشۆ)، هەرسێ گرێدایى خەون و حەزێن خەلکینە؛ نێرگز دەربڕینێ ژ جوانیا کوردستانێ دکەت، کو پڕانییا شاعران وەکو جەڤەنگ بکار دئینن. رویبار دەربڕینێ ژ پاقژیێ و تافیلکرنێ و خەباتا بەردەوام دکەت، هەروەسا د هندەک کەلتۆران دا، مینا جەڤەنگێ پیرۆزیێ دهێتە بکارئینان، چونکو توخمەکێ سەرەکە یێ ژیانێیە. کاشۆ ماددەیەکێ رەقێ بێجانە، لێ شاعر ب گیان دئێخیت و دەربڕینێ ژ ڕەوشا داکەفتییا مللەتى دکەت، کو ل بەر پى یێن دەولەتێن دەردۆردایە. دیسا بکارئینانا جاندارێن فڕندە (چووچک، شاهین)، دەربڕینێ ژ فڕینا بەر ب هندەک ئاسۆیێن دلمراز دکەت، چووچک نیشانا بێگونەهیێ و فڕینا ئازادە، هەلبژارتنا دارمازییەکا وەڵاتى نیشانا بارنەکرنێ و بەرخوەدانەکا ئاشتیخوازانەیە. شاهین نیشانا هێزەکا ڤەشارتییا ب خەمگینى و حەسرەتان نخافتییە، کو ئەو مللەتێ وێرەک و گورد ژ بەر نەئازادى و بندەستیێ کەفتییە د ناڤ خەمان و بەندەواریێ دا. ب ڤان وێنەیێن ئاشۆپى هەڵوەستەیەکێ وەڵاتینیێ ئاڤا دکەت و پەیاما خوە یا دوماهیێ پێ قفل دکەت:

ژ مێژە باپیرێ من گۆتی:

جوکا ئاڤ لێ چووى جارەکێ،

دێ هەر لێ چیت و.. دێ زێتن

(دیوان؛ بپ١١٩)

…..

نەبێژە من مێو ئێدی نا دەتن تری

نە بێژە من بازێ ژ هێلینێ فڕی

نە بێژە من (دەروێشێ عەبدی) یێ مری

ئێدی شەپالە (عەدلایێ).. نا ڕەڤێتن

(دیوان؛ بپ١٢٠)

 

خالا دوماهیێ ژ بیاڤێ هزرى، هاندانا وەرگرییە، کو د لێگەڕیانەکا بەردەوام دا بیت، ب بەردەوامى بخوینیت و مفاى ژ سەربۆرێن جیهانێ وەربگریت، ئانکو هەستەکا مرۆڤایەتیێ ل دەف وەرگرى دچینیت، کو گرنگییەکا مەزن ب مرۆڤى بدەت، هەمى مرۆڤ ل سەر ڤێ گۆیا زەمینێ دژین و ب ئێکودو داخبار دبن، مفا و سەربۆرێن ئاڵوگۆر دگەهیننە ئێک. وەرگرتنا ڕێزکەکا شاعرێ ناڤدارێ فەلەستینى (شەڤێن درێژ سپێدێ دخۆن) چ ل سەر ژ شێواز و ناڤەڕۆکا شعرا «چوار وێنەیێن نەگرتى» زێدە ناکەت. لێ نیشانا مفا وەرگرتنێیە ژ سەربۆرێن دى یێن جیهانى، ئاماژەیەکە ژ بۆ وەکهەڤییا دۆزێن ئازادیخوازیێ و هەستێن ئێکگرتى یێن مرۆڤان. دبیت ژى بانگەوازییەک بیت ژ بۆ تێگەهێ پێکڤەژیان و دۆستینییا مللەتان.

 

– د بیاڤێ دلینیێ دا، ئەڤینى هەستەکا گرنگە و نیشاندەرێ مرۆڤانییا مرۆڤییە، هەر ژ ئەزەل و تا ب ئەبەد، پاڵدەر و هاندەرێ هەڤسۆزى و مرۆڤایەتیێ ئەڤینییە و دێ هەر مینیت. ئەڤینى کەرەستەیێ سەرەکە یێ ژێک نێزیککرنا مرۆڤان و پێکڤە ژیانێیە. خوەییاتى و خوە نرخاندنا مرۆڤى ژى، ب ئەڤینیێ خورتتر لێ دهێت و دبیتە پاڵدەرێ حەزا ژیانێ و بەردەوامیدانێ. مزووری، نە تنێ سالوخەتدانا ئەڤینیێ دکەت، بەلکو داکۆکیێ ل سەر هەبوونا وێ دکەت، وەکو تەمامکەرەک ژ بۆ دۆزا هەستا مرۆڤایەتیێ. لەو ژ یارا خوە داخواز دکەت:

…. دێ وەرە دێ:

ببە پەیڤ بۆ رێزێن.. دەفتەرا من

ببە بشکوژەکا ڤەبی.. بۆ ژینا پڕ کەسەرا من

ببە پەرداخەکا پڕ مەی..

بۆ هشکە لێڤێن تێهنى یێن، جەگەرا من

(دیوان؛ بپ٥٢)

 

دەفتەر تۆمارا کار و کریارێن مرۆڤییە، ڕەنگدانەڤەیا ڕەنجا بۆرى و بەردەوامە، مرۆڤ پێ دهێتە نیاسین و بشافتن. پەیڤ ژى هزرەکا وەسفکرى و دەربڕاندییە، دەمێ دچیتە د ناڤ دەفتەرا خێروخرابى یێن مرۆڤی دا، ڕەونەقەکێ ددەتێ و بەر ب چاکیێڤە ئالیسەنگ دکەت، چونکو پەیڤا ئەڤیندارى هەردەم خێر و خوەشییە. ژینا پڕ کەسەر ب بشکوژکێن ڤەبى گەش دبیت و ب ئۆمێد دکەڤیت. لێڤێن هشک ژى ب پەرداغێن مەیێ- خۆشاڤێ- ئاڤێ پڕ جۆش و خرۆش دبن، ل ڤێرە لێڤێن جەگەرێ- گیانینە د تێهنى، ئانکو هەمى ڕەوشا دەربڕاندى ب دلینیێڤە گرێددەت. دلینى وەکو چوکلەکێ هەڤسەنگکارێ هزرێ و رەفتارێ ئارامییەکا دەروونى ددەتە مرۆڤى، کو بشێت پەیاما خوە ئاشکراتر بگەهینیت:

تێن.. بۆ زەڤەرا من

گەمی..  بۆ وەغەرا من

چریسک.. بۆ فەنەرا من

(دیوان؛ بپ٥٢-٥٣)

 

زەڤەر و وەغەر و فەنەر، هەر سێ ل بن سیبەرا دیتن و هەستپێکرنێ، سەمتێن گەهشتنا کاملانییا سەربۆرێنە.

خالەکا دى یا بیاڤێ دلینیێ؛ تێکهەلکرنا عەشقا یارێیە ل گەل وەڵاتى، هەردو عەشق ب شێوەیەکێ هەڤتەریب د ناخێ شاعری دا دبن و گەشە دکەن. جار سەدەم و ئەنجامن، جارنا هەڤتەمامکەرن! ما ئەگەر مرۆڤ نە ئازاد بیت د وەڵاتەکێ داگیرکری دا، دبیت چ تامەک د عەشقا یارێ دا نەبیت. هندەک جاران ژى ئەگەر عەشقا چ یارێن دلمراز نەبیت، دبیت مرۆڤ هەست ب ڤالاهییا وەڵاتى بکەت، خوە ئەگەر یێ سەربەست و خوەسەر بیت ژى. ڤێ دووانییا هەڤتەمامکەرا دلینیێ شاعر پاڵدایە، کو جارنا وەڵاتى ل جهێ دلبەرێ بدانیت و جار ژى دلبەرێ بکەتە وەڵات، بۆ نموونە: 

هەی یارا من

چەوا ئەسمانێ ژینا تە، دێ ساهی کەم؟!

ئەنیا دەیکا مە وەلاتی،

ئەڤرۆکە بەرز و ڕازی کەم؟!

ژنوی دلێن چرمسی.. پڕ روناهی کەم

پێدڤی یە: گەردەنا مرنێ ماچیکەم

(دیوان؛ بپ٦٨)

 

ئانکو ساهیکرنا ئاسمانێ ژینا یارێ و ڕازیکرنا وەڵاتى د هاوکێشەیەکا دوجەمسەردایە، هەڤسەنگکرنا ڤان هەردو جەمسەران پێدڤى ب خەبات و قوربانیدانێ هەیە.

خالا دى د بیاڤێ دلینیێ دا، ئاراستەکرنا عەشق و ئەڤینیێیە بەر ب سەمتا سروشتى و وەڵاتیڤە. دڤێت وەرگرى ئاگەهدار بکەت، کو هەرچەندە عەشق کریارەکا هەژى و هێژایە، لێ ئەوا ژ وێ هێژاتر عەشقا وەڵاتییە، کا چەوا عەشق ب پەسندانا ساخلەتێن یارێ بەلى دبیت، عەشقا وەڵاتى ژى ب پەسندانا سروشتێ وى دهێتە دەربڕاندن. ئەڤ ڕێزبەندکرنا ئاست و شێوازێن عەشقێ، جوداکرنەکا سروشتێ دلینیێیە د ناڤبەرا جڤاکان دا، کو د جڤاکێن بندەست و ستەمدیدە دا، عەشق سەمتەکا دى ب خوەڤە دگریت: «ئەڤیندارێ زەریا نینم/ نە عاشقێ، پەریا نینم/ گێژ و سەرخوش و حەیرانێ کەزیا نینم  (دیوان؛ بپ١٢٩)». پاشى پێڤە دچیت و سەمتا ئەڤیندارییا خوە خویا دکەت:

ئەڤیندارێ حەلانا مە

شەیدائێ گریا بلوورێن شڤانا مە

مەست و بەنگینێ قەبقەبا..

کەو رۆبادێن، زۆزانا مە

 

ئەرێ بۆ ڤان، هار و دینم  (دیوان؛ بپ١٢٩-١٣٠)

خالەکا دى یا دلینیێ، سەرەدەریکرنەکا تەنایە د گەل هەلچوونان. هەرچەندە تێکڕەسییەکا بەرچاڤ د ناڤبەرا دلینى و هەلچوونان دا هەیە، جوداهییا د ناڤبەرا وان دا ئەوە، کو کارڤەدانا دلینیێ حالەتەکێ هەستپێکرنێیە ل گورەى سروشتێ ڕەوشا هەیى، ئانکو سالۆخەتێ جێگرى و بەردەوامیێ هەیە. لێ هەلچوون جۆرەکێ ڕەفتار و کارڤەدانێیە ژ بۆ کاریگەرییەکا دەستنیشانکرى د دەمجهەکێ دیارکری دا. گەلەک جۆرێن هەلچوونان هەنە، مینا هەلچوونێن؛ «خوەشیێ، ترسێ، خەمێ، تووڕەبوونێ، قەرفاندنێ و حیبەتیبوونێ». دبیت پڕانییا شاعران دلینى و  هەلچوونێن خوە دکەنە وێنەیێن شعرى و پێ دەربڕینێ ژ هندەک ڕەوشێن ژیانێ دکەن، لێ تەمبیکرن و ئارامکرنا دژوارییا هەلچوونێ، پەیاما شعرێ ب شێوەیەکێ کوورتر دگەهینتە وەرگرى. هەلچوونێن خوەشى و ترسێ، ب شێوەیەکێ ڕاستەوخۆ نەهاتینە دەربڕاندن، چونکو خوەشییا شاعرى گەهشتنا ڕێژگەها یارێ/ وەڵاتییە، ترساوى یا ئەبەدى ژى بەردەوامبوونا ڕەوشا نالەبارا بندەستى و زۆرداریێیە. لێ هەلچوونێن تووڕەبوونێ، قەرفینێ و حێبەتیبوونێ ب ڕاستەوخۆیى د هندەک شعران دا دەرکەفتینە، چ ب شێوەیەکێ دەملدەست بیت یان ب شێوەیەکێ هەلگرتیێ پەنگیاى بیت:

١- هەڕفت هێلینا هیڤیا و هەڕفت بێلا

ژار و دل

ما حەتا کەنگی دێ کەڤیە خەفک و تێلا؟! 

(دیوان؛ بپ٤٦)

 

٢- ڤەرێژا وان

خوھ و بزاڤ و هێزا وان

ئاغا دخون، یان بەگلەر و پاشا دخون

تێر ببن ئەو!

بلا هەژار، کەڤل و هەستیکا بالیسن

(دیوان؛ بپ١٢٦)

 

٣- لو خالو

سیار ژ کمێدان ناڕەڤن

نیشانێن ئەڤروکە د گەش.. زک و دەڤن

تیرێن بەروار

رێکا دیوانا ڕاستیێ.. ڤێ ناکەڤن 

(دیوان؛ بپ٧٣-٧٤)

 

د کوپلەیا ئێکێ دا، هەردو هەلچوونێن تووڕەبوونێ و حێبەتیبوونێ ب شێوەیەکێ دەملدەست هاتینە دەربڕاندن. د کوپلەیا دووێ دا، هەلچوونا قەرفینێ ب وێنەیەکێ خەبەرییێ بەرەڤاژ هاتییە دەربڕاندن؛ دەمێ دبێژیت: «تێر ببن ئەو!/ بلا هەژار، کەڤل و هەستیکا بالیسن…» نە تنێ ڤەگوهاستنا وێنەیەکێ خەبەرییێ هەییە، بەلکو قەرفینەکە ژ ڕەوشا سەپاندییا هەژاریێ. د کوپلەیا سیێ دا، هەلچوونا خەمگینیێ ب شێوەیەکێ هەستێن ل سەرێک کومبوویى یێن هەلگرتى یان پەنگیایى دەردبڕیت.

داوى بابەتێ د ڤى بیاڤی دا، هەڤسۆزییە. هەڤسۆزى (Empathy) هەستەکا مرۆڤانەیە ب یێ دى، وەکهەڤکرنا خوەیە د گەل لایەنەکێ دییێ لێقەومایى، خوە ل جهدانانە ب هەمى هەست و نەست و تێهزرینێن هەڵسەنگاندنەییڤە. ئەڤە جودایە ژ دلپێڤەمانێ یان دل پێسۆهتنێ (Sympathy). ئەڤ هەستا هەڤسۆزیێ بەرێ مرۆڤى ددەتە ڕەواکرنا خەم و دۆزێن دى (چ هەڤکویف بن یان بەرانبەر یان ژى هاریکار و تەمامکەر)، کو د ئەنجامدانا مرۆڤى بەر ب سەمتا هەڤقەبوولکرنێ و پێکڤە ژیانێڤە دبەت. د بیاڤێ هزری دا شاعرى ئەڤ هەڤسۆزییە ژ بۆ مفاوەرگرتن و ب سەرهەلبوونا سەربۆرێن نوو بکار ئینایە. لێ د بیاڤێ دلینیێ دا هەڤسۆزى و هەڤکارییە، کو وەرگرى بەر ب ئاراستەیێ مرۆڤایەتیێڤە پاڵدەت:

هەی یارا من.. نازەنینێ

کولیلکا هیڤیا ژینێ

کوترەکم دێ فرم بۆ (فەلەستینێ)

وێ برینێ

دڤیا دەرمانکەم.. ب خوینێ

(دیوان؛ بپ٦٩)

….

هەی یارا من.. نانێ برسی و هەژارا مە

گیڤارا مە.. هەر دێ چمە (پولیڤیا)..

دێ شلقینم، دەشت و چیا

باوەر بکە

ناڤێ دولاری ئەز دێ ئێخم.. بن پیا

(دیوان؛ بپ٧٠)

 

هەردو دۆزێن فەلەستینێ و پولیڤیا، دو دۆزێن مرۆڤایەتى یێن وەکهەڤن ل گەل دۆزا کوردایەتیێ (هەژارى و بندەستى)، هەردو وەڵات د تێکۆشین و بەرخوەدانەکا بەردەوامدانە ژ بۆ خوە ڕزگارکرن و سەرخوەبوونێ. ئەڤ هەڤسۆزییا د گەل ڤان هەردو وەڵاتان پەیامەکا مرۆڤایەتیێیە ددەتە وەرگرى، کو نە تنێ ئەم د بن پەستا داگیرکرنێڤەینە، لێ خەلکەکێ دى ژى هەیە و تێکۆشانێ ژ بۆ ئازادیێ دکەت، ئەڤجا فەرە هەمى گەلێن بندەست هەڤبگرن و هەڤکارییا هەڤ بکەن، داکو ڕۆژا گەش بۆ بگڕنژیت.

 

* د بیاڤێ ڕەفتارێ دا، مەرەم پێ ڕەفتارا شعرییە، بەرى کو ڕەفتارا کەسۆکى بیت. د ڕەفتارا شعری دا، پرۆسەیا پێگیریێ ب دۆزا مللەتیڤە د پڕانییا شعران دا بەرچاڤە و چ گرۆڤێن ئەزمۆنگەرى پێ نەڤێن، هەتاکو بزانین، کو مزووری شاعرەکێ پێگیرە، هەر کەسەکێ شعرێن وى بخوینیت (تەنانەت شعرێن ئەڤینداریێ ژى بن)، دێ تێ ئینتەدەر، کو دۆزا وى یا سەرەکى دۆزا مللەتێ وییە. ئو وەسا ددەتە خویاکرن، کو ئەرکێ سەرەکە یێ شاعرى دۆزا مللەتێ وییە، لەوا چەندین جاران ڕۆلێ شاعرى ب شێوەیەکێ راستەوخۆ دەستنیشانکرییە:

سەربلندی.. بۆ ئەوی شاعری یە،

ئەوێ خو کریە (مەسیحێ)،

هەمی دەوران و زەمانا

هەر ئەسمانێ: ستێرێن وی ماینە بێ کەزی

(دیوان؛ بپ٩٤)

……

ڕابووی خاچا خو ڤەدای و بلند کری

دلسۆژیا خو پێڤەکری

دا خەونێن ئاگری سۆتین

جارەکا دی.. بدەن تری

(دیوان؛ بپ٩٥)

 

د ڤێ شعرێ دا سەربلندییا شاعرى ب پێگیرییا دۆزێڤە بەر سەمتەکا پیرۆزیێڤە دبەت و وە هزر دکەت، کو فەرە شاعر مینا مەسیحى خاچا خوە هەلگریت و نەییا خوە ژ دۆزا مللەتێ خوە نەکەت. لەوا پێگیریکرنێ ب هزر و دلینیێڤە گرێددەت و دکەتە مەرجەکێ سەرەکیێ شاعرییێ: «ئەگەر ئەز شاعرەک بامە و/ .. گۆتبانە من:/ هەڕە هۆزانەکێ برێسە/ بسترە مینا بڵێسە/ دا ئەز چ کەم؟!/ دا قەبقەبا کەوا بەردەم/ .. درەوێن دارکوکا بڕم/ وەکی بازرگانێ دلسۆژ../ گولا کڕم/ سەر ئەڤراز، بەرەف ژێهەل/ بۆ کوپیتکا ژێهاتی یا ڕاستیێ فڕم/ ئەڤەیە ڕستکا هۆزانا/ ئەڤەیە تیرا کڤانا/ دا بزانن../ بو حەتاڤێ/ بو ئەوێ بیکا چرا ڤێ/ چتۆڤ دلدارەکێ چڕم (دیوان؛ بپ١١١-١١٢)».

د سەمتێن ڕەخنەیی دا، پێگیرى بەر ب هەستێن ڕابەرى و زەنگلێن هشیارکەریێڤە دچیت، لەوا د پڕانییا جڤاکێن بندەست و شۆڕەشڤان دا، ب چاڤەکێ سەرکێشیێ و ئازرێنەرێ هەستێن پەنگیایى ل شاعرى دنێڕن. ئەڤە ژى ساخلەتێ نەهەڵوەشیان و خوەڕاگرى و ئۆمێدەواریێ ددەتێ. د پێگیریێ دا فەرە شاعر د گەشبین بن، داکو گڕنژینێن گەشبینیێ ل سەر لێڤێن مللەتى بنەخشینن. فەرە ئۆمێدێن ڤەمریایى و خەونێن هلوەریایى ژ خۆلیێ بکێشنە دەرێ و بکەنە پەلێن گەش د ناڤ کوچکێن ژێیاتیێ دا. ئەڤ هزر و هەستێن پێگیرییا شاعرى بووینە پاڵدان، کو گەشبینیێ و ڤەژاندنا ئۆمێدێ بکەتە هێڤێنێ پڕانییا شعرێن خوە:

١- ژ بەر بلبلەکێ وەکی من

ڕاکەڤە، بەژنا گولەکێ

ژبەر بەلەک چاڤێن حەتاڤێ..

بدڕینە، پەردا کولەکێ

ژبەر بارانەکا کویڤی..

بگڤێشە، عەورێن فەلەکێ

نەختێ ئومێدان پلەکە، د گەل پلەکێ

(دیوان؛ بپ٥٦-٥٧)

 

٢- سەربلندی بۆ ئەوی کڤانی یە..

ئەوێ وەکی، چاڤێ رۆژێ هزار شەڤا..

بێتە شکاندن هل دبیتەڤە

بەرێ رێکا وی خوار بکەن.. ڕاست دبیتەڤە

هندی بێخن، بەژنا وی یا شرین و خن

سەر نشیڤ کەن

ل ئەردی پەحن کەن ڕائێخن رادبیتەڤە

(دیوان؛ بپ٩١-٩٢)

 

د کوپلەیا ئێکێ دا، هاندانا وەرگرییە ژ بۆ خوە پێڤەگرێدانا ب ئۆمێدێڤە. د کوپلەیا دووێ دا، ئاراستەکارییەکا مەرجدارە، کا دێ چەوا مرۆڤ ب ئۆمێدێڤە سەربلند بیت. گەلەک وێنەیێن دى یێن شعرى هەنە، کو پێگیرییا ب دۆزێ و ئاڤدانا دارا ئۆمێدێ د ئارینن، خوە ئەگەر ب خوینێ بیت ژى.

خاڵەکا دى یا بیاڤێ ڕەفتارا شعرى، هەڤبەرکرنا وێنەیێن هەڤدژ و هەڤتەمامکەرە. هەڤتەریبکرنا هەڤدژان کو هەر تشتەک بهایێ خوە ژ هەڤدژێ خوە وەردگریت، ئاماژەیەکا نەپەنە، کو ئەم و دژمن د خۆلگەیەکا بازنەییا بێ داوی دا د زڤڕین و ل بەر ئێک د ڕاوەستاینە، هەڤبەرکرنا رۆناهى و تاریێ، مێوا ترى و هسترى، رویبار و ئاقارى، کەڤۆک و چەقۆکان، بەفر و تیرۆژکان، بەحرێ و مەلەڤانى… هتد، هەر ئێک گرنگیا خوە ژ هەڤدژێ خوە وەردگریت. لێ ژ لایەکێ دیڤە ژى دووانى یێن هەڤتەمامکەر، کو هەر جەمسەرەک تەڤاڤکەرێ جەمسەرێ دییە کاملانییەکێ ددەتە بۆیەرێ شعرى؛ گول و بلبل، چاڤ و ڕەشکل، خوناڤ و کولیلک، بووک و زاڤا، مەمۆ و زین… هتد،

ڕەفتارا دوبارە داڕشتنا چەمک و تێگەهێن وەرگرتى یان کەلتۆرى، خالەکا دى یا بیاڤێ ڕەفتارێیە، جهێ خوە د بیاڤێ هزری دا ژى دکەت. هەرچەندە کریارا نژاندن و دوبارە داڕشتنێ ب حنێربەندییەکا ئافراندنێ دهێتە هژمارتن و ساخلەتەکێ جوانییا هونەرێ شعرێیە، لێ ڕەفتارەکا هزرییە ژى، کو دبیتە ڕەنگڤەدانا پاشخانا ڕەوشەنبیرى و جڤاکییا شاعرى و وەرگرى هەردووان. ئەڤ پرۆسەیە ب هندەک شێوازێن جیاواز و ژ بۆ مەرەمێن جیاواز دهێتە ئەنجامدان؛ هلوەشاندن و نژاندنەڤەیا تێگەهان، وەرباداندنا گۆتنێن مەزنان، گوهەڕینا ئاراستەیێ چیڤانۆکان، کو هزرەک یان ڕامانەکا نوو ل سەر شەنگستێ هزرەکا گۆتى یان ڕەفتارەکا کرى دهێتە ئاڤاکرن:

عەورێن مە.. درەوا ناکەن

دێ باران هێن

بهار ژ زۆمێن مە بار ناکەن

دێ کانی زێن…

(دیوان؛ بپ٧٨)».

 

ل ڤێرە درەونەکرنا عەڤران و بارنەکرنا بوهارێ ژ گۆتنێن عەورێن درەوین و بەهینا بوهارێ هاتینە وەرگرتن و وێنەیەکێ جەڤەنگى ژێ هاتییە نژاندن، کو نواندنا ڕەفتارەکا شعرییە ب هزرا ئۆمێد و چاڤەڕێبوونێ هاتییە بارکرن. ئو مەرەمێن ل پشت ڤێ هلوەشاندن و نژاندن و دوبارە داڕشتنێ، دبیت وەسفکرن یان هەلسەنگاندنەکا ڕەخنەیى و ڕەتکرنەکا نەڕاستەوخۆ بیت، ژ بۆ گڤاشتنا پەیڤ و ڕامانان یان ژى شرۆڤەکرنا ڕەوشەکا هەیى بیت؛ «دنیا دهژیێت، خراب نابیت/ بەفر خاتوینەکا سارە و لێڤە نابیت (دیوان؛ بپ٧٥)»، کو ب ڕێکا دەربڕینەکا مەجازى، هندەک ڕامانێن شۆڕەشگەرى و بەرخوەدانێ بدەتە وەسفکرنەکا سروشتى. هەڤۆکا ئێکێ گۆتنەکا مەزنانە، بەفر نیشانا جوانیێ و پاقژیێ و بویکینیێ و ڕێخوەشکرنا هاتنا بهارێ و بۆشییا ئاڤێیە. خاتوین هێمایێ جوانى و پەرلاخیێیە، کو ب پێکهاتنەکا جڤاکى فەرمانێن وێ دهێنە قەبوولکرن، ئانکو لێڤەنەبوونا خاتوینێ ڕەوشەکا بەردەوامیێ و دوبارەبوونێ ددەتە ڕەوشا هەیى، هەروەکو مەزن دبێژن پشتى هەر نەخوەشییەکێ خوەشییە. هەروەسا ئەگەر وەرگر کەسەکێ ڕەشبین و بێزار بیت، هینگى دێ وەسا دانیت، کو بەفر جەڤەنگێ سارى و سڕبوونێیە، مرۆڤان دهێلتە د خانییانڤە و وەرزێ چاندنیێ گیرۆ دکەت. ئەڤ خاتوینا چ جاران لێڤە نابیت، ڕەفتارەکا بەردەوامە د ڕەوشەکا هەیى و دوبارەبووی دا. ب ڤێ وەسفکرنێ شاعر گەشبینیێ و ڕەشبینیێ ب هەڤڕا ددانتە بەر وەرگرى، کو ڕەنگڤەدانا ڕەفتارەکا دیارکرى ژێ چێکەت. د نموونەیەکا دی دا، گۆتنەکا مەزنان ب شێوەیێ شرۆڤەکرنێ وەسف دکەت:

ئەو سیارێ.. ژوردا نەهێت و نەکەڤیت

لسەر پشتا

جانی و کەعێلێن کو وەکی، بایێ بەزێ

دو تا نابیت.. 

(دیوان؛ بپ٧٥)

 

داوى خالا ڤى بیاڤى پەسندان و پێگۆتنە. پێگۆتن گریانە ل سەر کەسەکێ مرى و پەسندانا وییە. جوداهییا د ناڤبەرا پەسندانێ و پێگۆتنێ دا، یا ئێکێ ژ بۆ کەسێن ساخە و یا دووێ ژ بۆ کەسێن مرى دهێتە گۆتن. د کوردەواریێ دا ژنێن نێزیکى کەسێ مرى، پێگۆتن ب شێوەیێ بەیت و سترانێن زێمارێ دگۆتن. ب گشتى ناڤەرۆکا پێگۆتنێ ژ ساخلەتێن باشێن کەسێ مرى و ڤاڵاهییا ل دویف خوە هێلایى پێک دهێت. هێز و جوانییا پێگۆتنێ د شێوەیێ دەربڕینێ و دەنگێ خوەش دابوو. لێ پشتى پێگۆتن ژ زارگۆتنێ بەر ب نڤیسینێڤە چووى، شاعران سەرەدەرییەکا ئەرێنى د گەل دا کر و کرە بابەتێ ئازراندنا هندەک بۆیەر و ڕەفتاران. مزووری یەک هەلبەستا پەسندانێ هەیە ب بارزانیێ نەمر گۆتییە، کو هیڤى و جەڤەنگێ شۆڕەشا ڕزگاریخوازییا کوردى بوو. هەر شاعرەکێ پێگیر ب دۆزا مللەتێ خوەڤە، ئەرکێ پەسندانا بارزانیێ نەمر کرییە ناڤەڕۆک و جەڤەنگێ بزڤین و بەرخوەدانا مللەتى. لێ د بیاڤێ پێگۆتنێ دا سێ شعر هەنە ب سێ سیمبولێن جڤاکى نڤیسینە؛ شعرا قولنگ- ١٩٧٩ (دیوان؛ بپ٢١٤) ب پێشمەرگەیێ قەهرەمان مەحموود ئێزدى نڤیسییە. شعرا دوماهییا قەلەمەکى- ١٩٨٣ (دیوان؛ بپ١٦٢) ب وەغەرا نڤیسەر و خەمخۆرێ زمانێ کوردى صادق بەهائەددینێ ئامێدى نڤیسییە. شعرا ئاڤابوونا نێرگزەکا کویڤى- ٢٠٠٠ (دیوان؛ بپ٢٥٣) ب ئۆلدار و کەسایەتیێ بەرنیاسێ کورد تاها مایى نڤیسییە. زێدەبارى ڤان هەرسێ پێگۆتنا ئێکا دى یا گشتى ژى ب ناڤێ پێلاڤ- ١٩٩٠ (دیوان؛ بپ٢٦١) ب هەموو پێشمەرگەیێن شەهید نڤیسییە. د ڤان پێگۆتنان دا مزووری ناچیتە سەر قالا سالوخەتێن پەسندارییا ئەوێ پێگۆتى، بەلکو دئینتە د ناڤ گێژەڤانکا ژیانێ دا و ژیانەکا دى پێ ددەتە بۆیەرى، کو وەرگر ب چاڤێ دلپێڤەمانا دلینیێ و ژ دەستدانەکا ڤاڵیکى لێ نەنێڕیت، بەلکو سەرەدەرییا کاراکتەرەکێ ژیانێ ل گەل بکەت و ببیتە ئازرێنەرێ تێهزرین و گەرمییا سۆز و هەڤسۆزیێ، بەر ب ڕەفتارکرنەکا دۆماندنا خەباتێڤە ببەت.  

ب ڤان هەر سێ بیاڤێن ژێگۆتى، مزووری ب شێواز و ناڤەڕۆکا شعرا خوە کارتێکرن ل سەر شاعرێن هەڤدەمێن خوە و ڕڤێشتێ ل دویڤ خوە ژى کرییە. ل ڤێرە فەرە ئەم کارتێکرنێ ژ چاڤلێکرنێ جودا بکەین، چونکو کارتێکرن کریارەکا ئەرێنى یا لێگەڕیان و فێربوون و تێهزرینێیە، لێ چاڤلێکرن قالبدانا هزرێیە د چوارچۆڤەکێ بەرهەڤێ دیارکری دا. دبیت کارلێکرنا هەڤژى و هەڤدەمێن وى ب شێوەیەکێ ڕاستەوخۆ بەلى نەبیت، چونکو هەموو د یەک فارگۆنا ترێنێ دا و بەر ب یەک سەمتا پێگیریێڤە دچوون، تویرکێن خوە یێن هزرێ ژ هەمان رووبارێ جەڤەنگ و خواستە و دلینى و هزران دادگرت، لەوا تنێ هێز و جوانییا ڤەهاندنێ دبوو پیڤەرێ جوداهیێ. لێ ژ بۆ ڕڤێشتێ د دویڤ دا خواندنگەهەکا باوەرپێکرى بوو، شۆپا شاعرێن نوو پێگەهشتى دەستنیشان دکر. ئو دا بنەمایێن شعرا نوو ژ بۆ قوتابى یێن خواندنگەها خوە دیارکەت، د پاشگۆتنا دیوانا خوە یا دووێ دا کۆمەکا کەرەستەیێن ڤەهاندنا شعرا نوو بۆ گەنجان دکەتە ڕێباز، مینا: زمان، مەزیقە، جەڤەنگ، مفا وەرگرتن ژ کەلەپۆر و زارگۆتن و داستان و چیڤانۆکێن کوردى، هەروەسا خواندنا بەردەوام و مفا وەرگرتن ژ سەربۆرێن خەلکێ دى…. هتد.