گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
د. ھەوار بەللۆ
ل ساڵا 1935ـێ نۆژدار و نشتەرگەرێ فرەنسی ئالێکسیس کارێل Alexis Carrel ی، پرتووکا خۆ یا ھەری بەرنیاس (مرۆڤ، بوونەوەرێ نەنیاس) وەشاند. ئەڤ پرتووکە د وەختێ خۆدا شۆرەشەک بوو ل سەر وان زانستێن جۆربجۆر یێن کۆ خۆ ب نووخازییێ ھەڵدئێخست، چونکی نڤیسکاری تێدا ڕەخنەیەکا توند ئاراستەیی وێ ڕێبازا بەربەلاڤ کربوو یا کۆ زانایان د زانست و زانینێن ھەڤچەرخدا پەیرەو دکر. (ئالێکسیس کارێل) ـی تەکەزی ل وێ ئێکێ دکر کۆ زانا گرنگییەکا مەزنتر بدەنە زانستێ مرۆڤی، و ھەوڵ بدەن کۆ ئاڤاکرنا ھەمی زانست و ڕێباز و تیۆران ل گۆر سرۆشتێ مرۆڤی بیت.
وی دیار دکر کۆ زانستێن نەمرۆڤکی شکەستن د ئەنجامدانا بەختەوەرییا مرۆڤاندا خوارییە، و نەشیاینە دەروونەکا ڕحەت و تەنا ل نک مرۆڤان پەیدا بکەن. وی ھەر ھینگێ دڤیا کۆ کارمەندێن ھەر زانستەکێ ھەیی پێداچوونەکێ ل زانستێن خۆ بکەن، و دوبارە ھزرا خۆ د وان داھێنان و سەرکەڤتناندا بکەن یێن کۆ وان پێشکێشی مرۆڤاتییێ کرین، بەلکۆ بشێن ل پاشەرۆژێ دەستکەڤتییێن خۆ ب ئاوایەکێ وەسا پێشکێش بکەن کۆ بەختەوەرییێ ل نک مرۆڤان پەیدا بکەن و ژیانا وان خۆشتر لێ بکەن.
یا ڕاست پێشڤەچوونا زانستێ مرۆڤی گەلەک ژ پێشڤەچۆنا زانستێن نەمرۆڤەکی لاوازترە. بۆ نموونە، زانستێن فەلەکی و میکانیکی و سرۆشتی و تەکنۆلۆژیک شیاینە ئامار و ھژمارێن عەجێب بۆ مە ڤەبگێرن، و دنیایەکا ڕێکخستی نیشانی چاڤێن مە بدەن، لێ د ھەمان دەمدا زانا د زانستێ مرۆڤیدا وەک وی مرۆڤێ کۆرە لێ ھاتینە یێ کۆ سەرێن ڕێکان ل بەر بەرزە بووین. زانستێ مرۆڤی نەشیایە وەک ڤان زانستێن ناڤبۆری پێشڤەچوونەکا مەزن ئەنجام بدەت. ھێشتا زانا دەرباری مرۆڤی د قۆناغا وەسفکرنا ئێش و ئازارێن ویدانە، و نەشیاینە وان چارەسەری و پێشڤەچوونێن پێدڤی ب دەست خۆڤە بینن.
مرۆڤ نە ب تەنێ ھندەک پارچەنە، ھەما دێ ھەر پارچەیەکێ وەسف بکەین، و ھەر تشتەکی دەرباری وێ پارچەیێ بزانین، و خلاس و چوو. بەلکۆ مرۆڤ بوونەوەرەکێ تەمام و ئێکگرتییە، و ئالۆزییا وی گەلەک ژ تەخمینکرنا مە مەزنترە. ئەم ھێشتا نەشیاینە وەک پێدڤی پارچەیێن مرۆڤی بنیاسین، ئەڤجا چاوا دێ بشێین وی وەک بوونەوەرەکێ ئێکگرتی و ئالۆز بنیاسین، یان ژی پەیوەندییا وی د گەل جیھانا دەرەکی شرۆڤە بکەین و بدەینە بەر ڕۆناھییێ.
گەلەک جاران دەما ئێک د جڤاکا مە یا کوردەواریدا شاشییەکێ ب ڕێکا تەکنۆلۆژییێ دکەت، یان ئەزیەتەکێ ب ڕێکا وێ دگەھینیتە خەلکەکی، ئەم ئێکسەر دبێژین: (ھێشتا بۆ خەلکێ مە گەلەک زوو بوو کۆ ئەڤ تەکنۆلۆژییە کەڤتییە د لەپیدا). ئەڤ ھەڤۆکە گەلەک یا لۆژیکە، لێ وەک دیار ئەڤ چەندە نە ب تەنێ بۆ جڤاکا مە یا کوردەواری ڕاستە، بەلکۆ ب ئاوایەکێ گشتی ئەڤ چەندە بۆ ھەمی جڤاکان ڕاستە. گۆمان نینە کۆ ژینگەھا مە یا نھا و دەردۆرا مە ھیچ د گونجایی نینە بۆ ژین و ژیارا مرۆڤێ نھا، چونکی ژینگەھا مە ب خێرا زانستێن نەمرۆڤکی گەلەک ژ مە مرۆڤان پێشکەڤتیترە، و ئەم ب ئاوایەکێ گشتی گەلەک د لاوازین کۆ بشێین خۆ وەک پێدڤی د گەل ڤێ پێشکەڤتنێ ھەمییێ بگونجینین.
کارەکێ مەزن ل سەر تشتان ھاتییە کرن، و پێشکەڤتنەکا مەزن د کەرەستەیاندا ھاتییە ئەنجامدان، لێ وەک پێدڤی چو تشتەکێ وەسا ژێھاتی بۆ زاتێ مرۆڤان ناھێتە کرن. گەر تشتەکێ ژێھاتی بۆ مرۆڤان ھاتبیتە کرن ژی، گۆمان نینە کۆ پڕانییا مرۆڤان ل ڕۆژا ئەڤرۆ ژ وی تشتی د بێبارن و مفایی ژێ وەرناگرن، لەورا ژی ل ژێر سیبەرا شارستانییا ھەڤچەرخ ب ھزاران مرۆڤێن بێئاقل و گەمژە ھاتینە ھەبوونێ، و ژیوارێ مە یێ ڕۆژانە د سۆشیال مەدیایێدا دیدەڤانەکێ زێندی و چاڤزیقە ل سەر ڤێ ڕاستییا دلئێش و جەرگبڕ.
د ڤی عەمرێ ھەییدا، ئەم ھەمی د پێدڤینە کۆ دەروونێن خۆ یێن بێزار ب ھەبوونا ڕامانەکێ چارەسەر بکەین، و ژیانا خۆ بکەینە ژیانەکا ھێژایی ژیانکرنێ. ھەر چەند ژیانا مرۆڤی ژیانەکا سەخت و دژوار ژی بیت، لێ پێدڤییە مرۆڤ بۆ خۆ ڕامانەکێ د ڤێ ژیانێدا پەیدا بکەت و ئارمانجەکێ تێدا بدانیت داکۆ ھەبوونا مرۆڤی ھەبوونەکا ھەژی بیت. مەرەم ژ چارەسەرکرنا ب ڕامانێ ئەوە کۆ مرۆڤی ڕامانەک د ژیانا خۆدا ھەبیت داکۆ ھەبوونا مرۆڤی ھەبوونەکا واتەدار بیت، و ھێژایی بەردەوامییێ بیت. ھەبوونەکا تژی کەیف و بەختەوەری و ھاندان بیت نەکۆ ھەبوونەکا بێزار و بێڕامان بیت.
دەروونناسێ نەمساوی ڤێکتۆر فرانکل Viktor Frankl ئێک ژ دامەزرینەرێن چارەسەرکرنا ب ڕامانێیە. ئەو ئێک ژ قورتالبووییێن ھۆلۆکاستێ بوو، ئەو د پرتووکا خۆدا یا کۆ ل ژێر ناڤنیشانێ (مرۆڤ ل ڕامانێ دگەڕیت) ھاتییە وەشاندن بەحسا سەربۆرا خۆ یا سەخت و دژوار د گرتیخانەیێن نازیانڤە دکەت، کا چاوا ڤێ سەربۆرێ بەرێ وی دا وێ ئێکێ کۆ ڕامانێ د ھەمی شێوازێن ھەبوونێدا ببینیت، خۆ بلا ئەڤ ھەبوونە ھەبوونەکا ھەری سەخت و دژوار ژی بیت. (ڤێکتۆر فرانکل) ـی ل داوییا ساڵێن پێنجییان ئەڤ پرتووکە نڤیسییە، و تێدا بەحسێ چیرۆکا زیندانکرنا خۆ ژ لایێ نازییانڤە ل ساڵێن چلان کرییە، کا چاوا دەروونناسەکێ ژێھاتی د گرتیخانەیێن لەشکەریدا ئازارەکا ھۆسا مەزن دیتبوو. ئەو د گرتیخانەیێڤە گەھشتە وێ باوەرییێ کۆ ئەو مرۆڤێ ڕامانەکێ بۆ خۆ د ژیانا خۆدا پەیدا دکەت ئەو بھا و قیمەتەکێ ددەتە ژیانا خۆ، و د ئەنجامدا خۆ ژیانا وی چەند یا سەخت و دژوار ژی بیت، لێ ئەو ھەر دێ بۆ وی ژیانەکا ھەژی بیت کۆ بەردەوامییێ بدەتێ.
ئەو د ڤێ پرتووکێدا قەبارەیێ وێ ترسا د گرتیخانەیێن نازییانڤە بۆ مە وێنە دکەت داکۆ ئەم بزانین کا ئەو و گرتییێن د گەل ویدا چەند د ڕەوشەکا دەروونی یا بێسەروبەردا دژیان. ئەو، بۆ نموونە، وان ھەلوەستان ڤەدگێڕیت یێن کۆ ڕۆژانە گرتی تێدا دەرباز دبوون. ئەو دیار دکەت دەما کۆ ب فەرمی ڤەگوھاستنا ھندەک گرتییان ژ گرتیخانەیێ دھاتە کرن، ھەمی ھزرا وان ئەو بوو کۆ ئەڤ کەسێن ھاتینە ژێگرتن دێ بەر ب ژوورێن کوشتنێڤە ھێنە ھاژۆتن داکۆ ھێدی ھێدی ب ڕێکا گازێن کوژەک تێدا بھێنە خەندقاندن، یان ژی دبیت د ناڤ فرناندا بھێنە سۆتن و قەلاندن. ئەڤە، و زێدەباری وێ ئەزیەتا جەستەیی یا کۆ ڕۆژانە ئەو تووش دبوونێ، کا چاوا کارێن قورس ب وان دھاتنە ئەنجامدان، مینا: کارێ کۆڵانا تۆنێلان و جۆکێن ئاڤێ و ڕێکێن شەمەندەفران.
گۆمان نینە کۆ ھەستکرنا ب ڤاڵاھییێ تشتەکێ بەربەڵاڤە د ژیانا مە یا ئەڤرۆدا، و ڕێژەیەکا باش ژ خەلکی د ڤێ جیھانا ھەڤچەرخدا ھەست ب ھەبوونا چو ڕامانان د ژیانا خۆدا ناکەن، لەورا ژی چو گرنگییەکێ د وێ چەندێدا نابینن کۆ بەردەوامییێ بدەنە ژیانا خۆ. کەسێن ب ڤی ئاوایی ھەستەکا مەزن ب بێزارییێ د ژیانا خۆدا دکەن، ئەو ھەوڵ ددەن ڤێ بێزارییێ ب ھێزا خۆ یا جەستەیی پڕ بکەن. ئانکۆ ژ بەر نەبوونا ڕامانەکێ ئەو دێ بزاڤێ بکەن خۆشی و لەزەتێ بۆ خۆ چێ بکەن، و ڤێ ڤاڵاھییێ ب ڤان خۆشی و لەزەتان پڕ بکەن، لەورا ژی ب دیتنا (ڤێکتۆر فرانکل) ـی حەزا سیکسی و خوشیبۆراندنێ ل نک مرۆڤێ بێڕامان و بێزار گەلەک ب ھێز دکەڤیت.
(ڤێکتۆر فرانکل) تەکەزییێ ل وێ چەندێ دکەت کۆ ب تەنێ ھینگێ مرۆڤ دشێت ژیانا خۆ ھێژایی بەردەوامیکرنێ ببینیت دەما کۆ ڕامانەکێ بۆ خۆ د ڤێ ژیانێدا پەیدا دکەت. ئەو دەربڕینەکا ب ھێز ژ پەیداکرنا ڤێ ڕامانێ دکەت دەما کۆ دبێژیت: (من د گرتیخانەیا خۆ یا بەرتەنگدا لاڤا ژ خودێ دکرن، و وی ژی د گەردوونا خۆ یا بەرفرەھدا بەرسڤا من ددا). ئانکۆ، وی د گرتیخانەیێدا ڕامانەک بۆ ژیانا خۆ پەیدا دکر، و خودێ ژی ھێزەک ددا وی کۆ ژیانا خۆ ھێژایی بەردەوامیکرنێ ببینیت.
گۆمان نینە کۆ ژیانا مرۆڤان چو ڕامانەکا ڕەھا و ئێکگرتی نینە. ئانکۆ مە ڕامانەکا ئێکانە بۆ ژیانا ھەمی کەسان نینە، بەلکۆ ڕامانا ژیانێ ژ کەسەکی بۆ ئێکێ دی دھێتە گوھۆڕین، و دبیت ئەڤ ڕامانە ھەر ل نک عەینی مرۆڤی ژی ھەیی ژ ڕۆژەکێ بۆ ئێکا دی، و ژ دەمەکی بۆ ئێکێ دی بھێتە گوھۆڕین، چونکی ھەر کەسەکی پەیامەک د ڤێ ژیانێدا ھەیە، و ڕامانا ژیانا وی ژی ھەر ل گۆر ڤێ پەیاما وی ھەیی دھێتە گوھۆڕین. ئەڤ چەندە ژی وێ واتەیێ ددەت کۆ تشتەکێ ئاسایی و نۆرمالە ڕامانا ژیانا مرۆڤی بھێتە گوھۆڕین، لێ نەبوونا ڤێ ڕامانێ ب ھیچ ئاوایەکێ ناھێتە قەبوولکرن. ئەو کەسێن د ژیانا خۆدا بێزار و بێھیڤی دبن، ئەو ژ بەر وێ چەندێ تووشی ڤێ ئێکێ دبن چونکی وان ھیچ ڕامانەک د ژیانا خۆدا نەمایە.
پێدڤییە ھەر کەسەکێ زێندی خودان پرۆژە بیت. کەسێن بەختەوەر گەر ئەم ل دووڤ بچین، ھەر ئەو کەسن یێن خودان پرۆژە. ھەلبەت مەرەما مە ژ پرۆژەیی ئەو نینە کۆ وان کارەکێ بازرگانی ھەیە و د ئاڤاھییەکێدا خەباتێ ل سەر دکەن. مەرەما مە ژ پرۆژەیێ ڤان کەسان ئەوە کۆ ھەردەم ئەڤ کەسە خەباتێ دکەن داکۆ تشتەکێ مەزن و ب ڕامان ئەنجام بدەن، ئەو د ژ یانا خۆدا ھەردەم ل ڕامانەکێ دگەڕن، ئەڤجا کا مە چ ناڤ دڤێت ل ڤێ ڕامانێ بدانین ھیچ ڕێگرییەک نابیت. گەر مە بڤێت ڤێ ڕامانێ ب (پرۆژە، یان ئارمانج، یان خەون، یان حەز) ناڤ بکەین ھەر دروستە. لێ بلا ئەم باش بزانین کۆ ئەم ھەردەم پێدڤی ب تشتەکێینە ژ بۆ کار بکەین و خەباتێ پێخەمەتی ب دەستڤەئینانا وی بکەین.
ھەبوونا ئارمانجەکێ، ھەبوونا ڕامانەکێیە د ژیانا مەدا، و د ئەنجامدا پەیداکرنا ھەستەکێیە کۆ ئەم ژی خودان مەرەم و مەبەستین د ڤێ ھەبوونێدا، و ھۆسا دیتنەکا ئەرێنی بۆ ژیانێ ل نک مرۆڤی پەیدا دبیت. ئەڤ ڕامانە تە ھان ددەت کۆ ل سەرکێ سحارێ ب ھێز و کەلەجانەکا مەزنڤە ژ خەوێ ڕاببی داکۆ پێنگاڤەکا دی بەر ب ڤێ ڕامانێڤە بھاڤێژی. لێ گەر ژیانا تە یا بێڕامان بیت، و تو پڕانییا دەمی ھەست ب بێزارییێ بکەیی، و نەزانی ب دروستی کا تو چ دکەیی و چ ناکەیی، ل وی دەمی تو وەک کەسەکێ بەرزە د ژیانێدا دیار دکەیی، و تو ب خۆ ژی ھەست ب ڤێ بەرزەبوونێ دکەیی. ئەو کەس ھەست ب بێزارییێ دکەن یێن کۆ چو خۆشییان ژ تشتەکێ نەبینن. لێ ئەو کەسێن ژ بۆ ئارمانجەکێ کار دکەن ئەو ھەست ب ماندیبوونێ و بێزارییێ ناکەن، چونکی گۆمان نینە گەر مرۆڤ چو کاران نەکەت، یان ھیچ ئارمانجەک د ژیانا خۆدا نەبیت، ھینگێ مرۆڤ دێ ھەست ب بێزارییەکا مەزن بکەت.
تا کۆ ئەم ژیانا خۆ تژی ئارامی و ڤیان بکەین، گەلەک یا گرنگە ئەم ھندەک کارێن خێرێ بکەین و ھندەک ڕەفتاران پراکتیزە بکەین کۆ ئارامییێ بدەنە مە، مینا: ڕاکرنا گلێشی ژ سەر جادەیان، و ھاریکارییا نەساخ و ھەژاران، و ب خودانکرنا سێویان، و ھتد. بلا مە باوەرییەکا تەمام ھەبیت کۆ بەختەوەرییەکا مەزن د بەخشینێدا ھەیە، نەخاسمە گەر ئەڤ بەخشینە یا بێبەرامبەر بیت و کەس پێ نەزانیت. نابیت ئەم ڤی کاری بکەین داکۆ ل ھەمبەری خەلکەکی تەکەزییێ ل سەر زاتێ خۆ بکەین، چونکی ھەر دەما تە ژ بۆ ڤێ مەرەمێ کارێ خێرێ کر ھینگێ دێ گەلەک یا دوور بیت کۆ تو ھەست ب ئاشتییەکا ناڤخۆیی بکەیی.
ل داوییێ دێ ببێژم کو ئاریشەیا پڕانییا مە ئەوە دەما کو ئەم کارێ خێرێ دکەین، ئەم ڤی کاری ناکەین داکۆ ھەست ب بەختەوەرییا بەخشینێ بکەین، بەلکۆ مەرەما مە ھەمی ئەوە کۆ ئەم تەکەزییێ ل سەر زاتێ خۆ بکەین، لەورا ژی ئەڤ بەخشینە چو ھەستێن خۆش د ناخێن مەدا پەیدا ناکەن. خۆزییێن وی کەسی یێ کۆ نە ژ بەر چاڤکێ کامێرایێ ھاریکارییا ھەژارەکی دکەت و محتاجییا وی دقەتینیت، چونکی ب تەنێ مرۆڤ ھینگێ ھەستەکا کوور ب ئارامییێ دکەت دەما کۆ ئەو کارێ خێرێ یێ مرۆڤ دکەت د ناڤبەرا مرۆڤی و نەفسا ویدا بیت.
مخابن کۆ مرۆڤاتی وەک ھاندەرێ خێرێ ل نک گەلەک مرۆڤان نەمایە، بەلکۆ ھاندەرێ پڕانییا خەلکی بوویە ڕێکلامکرن و سۆشیال مەدیا. و ژ بەر پارڤەکرنا ھندەک وێنێن ب مەرەم د گەل ھەژار و دەستکورتان، و سپیکرنا ڕوویێن خۆ یێن ڕەش ل ھەمبەری ڕایا گشتی، دێ ببینی کۆ بەرپرسەک ھات و ھندەک تشت دانە ھەژارەکی یان دەستکورتەکی و وێنێن خۆ و وی تژی سۆشیال مەدیایێ کرن.
بلا ھەردەم خزمەتکرنا خەلکی پارچەیەک بیت ژ ڕۆژا تە، و بەشەکێ سەرەکی بیت ژ کارێن تە یێن ڕۆژانە. ھەر دەما تو کارێ خێرێ دکەیی، نە ل بەندا چو خەلات و دەستخۆشییان بمینە، و نە ژی خۆ ل چاڤکێ چو کامێرایان بگرە، چونکی ب تەنێ ب ڤێ ڕێکێ تو دێ ھەست و دەروونا خۆ ئارام بکەیی. دەما تو دەستێ ھاریکارییێ بۆ خەلکەکی درێژ دکەیی ھیچ مەرج نینە کۆ تو ب کارێن مەزن دەست پێ بکەیی، بەلکۆ یا فەرە تو ب کارێن بچووک دەست پێ بکەیی، لێ ب جۆش و ڤیانەکا مەزن. بۆ نموونە، دەما تو تشتەکی ژ ھەژارەکی یان دەستکورتەکی دکڕی، و تو دزانی کۆ پارییێ ژیارا وی نە یێ ب ساناھییە، ھەوڵ بدە وێ پارچەیا پارەیی بدە دەستێ وی یا کۆ زێدەتر ژ ھەقێ وی تشتێ تە ژێ کڕی، و نەھێلە ھووردەیی ل تە ڤەگەڕینیت. ڕاستە تو ب ڤێ ڕەفتارێ یێ خێرەکا بچووک د گەل دکەیی، لێ مەزناھییا تە د وێ ئێکێدایە کۆ تو یێ خێرەکێ د گەل وی دکەیی و د عەینی دەمی ژیدا تو ناھێلی ئاڤا ڕوویێ وی ل پێش چاڤێن تە بڕێژیت.
ھەردەم بۆ کەسێن ل ھەمبەری خۆ بگرنژە، چونکی ژیان یا کورتە و ئەو کەسێن تو نھا دبینی، پشتی سەد ساڵێن دی پڕانییا وان ل سەر ڕوویێ ڤی ئەردی ساخ نامینن.
