گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
ماجد ئه‌حمه‌د
قووناغا نها ئه‌م تێدا ده‌رباز دبین، قووناغه‌كا هه‌ستیاره و ب قووناغا گوهورینێن كویر و ئالۆز دهێته هه‌ژمارتن، ژ ئالیێ ئابۆری و سیاسی و كلتۆری ڤه و داخواز ژ مه دهێته كرن، كو هزرێ دڤێ قووناغێ دا بكه‌ین. مه‌به‌ستا مه یا سه‌ره‌كی ئه‌و جیهانا ئه‌م تێدا جیهانا سیێ یه، داكو دوباره هزرێ د ڤێ ئێدیه‌می و خه‌ونا ته‌دویلكرنا وی یا كلاسیكی دا بکەین، ل دویڤ كاودانێن ئەڤرۆ تێدا ده‌رباز دبیت، بكه‌ین. خویایە، کو هژماره‌كا ئه‌زموونان به‌ر ب نویكرنێ دگەڕیێن. له‌وما دپرسین، ئەرێ ئیدیه‌مێ پۆلینكرنا جیهانێ هێشتا مایه؟. جیهانا سیێ د ناڤ ڤێ پۆلینكرنێ دا هه‌ر ل ئاستێ خویه؟. جڤاكێ جیهانا سیێ شیایه گه‌شه و وه‌رارێ بكه‌ت؟
خویایه، كو ل ده‌ستپێكا سالێن پێنجییان دا، تیۆرا (هه‌ر سێ جیهانا)، هاتییه ڤه‌هاندن و راگه‌هاندن ژ بۆی دابه‌شكرنا جیهانێ ل دویڤ په‌ییسكه‌كا سیێ یا سه‌ر ئێكدا. ئه‌ڤ جیهانه دهێته ناسین ب جیهانا تیتال و ره‌وشه‌نبیری یا دائێخستی و هزرێن یه‌قینی و به‌ره‌للایی یا سیاسی و هه‌تا دویماهیكێ.
ئه‌ڤ هزره هه‌تا ده‌ستپێكا سالێن نوتان دا یا زاڵبوو، بەلێ پشتی هه‌می سه‌نگییا هێزێ ل جیهانێ ژ لایێ روژئاڤایی دا ژی چوویی و جیهان به‌ر ب ژێكڤه‌بوونێ ڤه چوویی و ئه‌و هه‌ڕفتنا هه‌تا ئه‌ڤرۆ ژی ل به‌رچاڤێن مه، هه‌ڕفینا سوڤیەتا به‌رێ یه، كه‌فتنا هژماره‌كا سیسته‌مێن توتالیتاری و دیكتاتوری ل ده‌ڤه‌رێ و په‌یدابوونا شه‌ڕێن دژوار ل ده‌ڤه‌رێ، ئه‌ڤه ژی ده‌لیڤه‌كا دی بوو، به‌رامبه‌ر جیهانا ئێكێ دا ڤه‌بوی، نه‌خاسمه بۆ ئه‌مریكا، كو ببیته نموونا ئێكانه‌یا بێ هه‌ڤرك ژ بوی نویكرنێ و چه‌سپاندنا خۆ و بوویه ئه‌گه‌را ده‌رچوونا هژماره‌كا زۆر یا ڤەکۆلینان ل سەر ڤێ سه‌نتا دیرۆكی یا نوی و ره‌فتارا وه‌ها ل گه‌ل هاته كرن، كو ئێدی ئه‌ڤه نموونا ئێكانه یا سه‌ركه‌فتی (نموونا رۆژئاڤایێ یان كو ل وی جهێ دیرۆك بدوماهیك هاتی)، ل دویڤ بوچوونا نڤیسه‌ر فوكویامای و هه‌می بۆچوون و ڤەکۆلین و دویڤچوونێن (هزری، سیاسی) ل سه‌رانسه‌ری جیهانێ به‌ر ب پیرۆزیكرنا رۆژئاڤایێ ڤه دهاتنه دارێشتن. ئه‌ڤه ژ ئالیه‌كی ڤه، ژ ئالیه‌كی دیڤه چه‌ند ڤەکۆلینێن دی هاتنه به‌ڵاڤكرن، كو رۆژئاڤا چوویه د ناڤ قووناغه‌كا دی یا نویكرنێ دا، ئه‌ڤ قووناغه وه‌كو دیارده‌كا جڤاکی یا كویر تێدا قه‌یرانا عه‌قلانیه‌تێ و قه‌یرانا نویكرنێ و ته‌رزێن وێ یێن به‌رچاڤ ئاشكرا دبن.
بەلێ ئەڤرۆ دیتنه‌كا دی یا وه‌رار و پێشڤه‌چوونێ بۆ جیهانا سیێ هاتییه به‌رچاڤكرن و كه‌فته به‌ر به‌حس و ڤەکۆلینێن ڤه‌بڕ، كو جیهانا سیێ بژیایه و به‌ر ب سێ سه‌نتا چوویە. یا ئێكێ سه‌نتا سه‌ره‌كی یا وه‌رارا جیهانا سیێ به‌ر ب وێ نویكرنێ ڤه دچیت یا كو ئه‌ورۆپا پشتێ شۆرەشا پێشه‌سازی تێدا ده‌رباز بووی. سه‌نتا دوویێ، نویكرنا جیهانا سیێ دێ ل دویڤ دیاردەیا نویكرنەڤە ل دویڤ نویكرنەڤێ دا دهێته ئه‌نجامدان و كا دێ چه‌وا ئه‌ڤ هه‌ر دو دیاردەیە د جیهانا سیێ دا ئێك گرنه‌ڤه. سه‌نتا سیێ ژی، مه‌یلداری وێ چه‌ندێ یه، كو ته‌رزه‌كێ ئاشكرا، یێ نموونه‌یێن تایبه‌تێن جیهانا سیێ به‌رچاڤ بكه‌ت.
له‌وما ئه‌ڤ دویچڤون و ڤەکۆلین ژ سه‌نتا سیێ ده‌ست پێ دكه‌ن، دا كو بزانن تیۆرا هه‌ر سێ جیهانا دێ كاریت یا به‌رده‌وام بیت. ئەرێ چ بونیاتێن ماددی و تیۆری بو ئێدیه‌ما جیهانا سیێ ماینه، وه‌كو ئێكگرتنه‌كا شارستانی؟. یان ئه‌ڤ نویكرنا د ڤێ جیهانێ دا تێته ئه‌نجامدان وێنه‌یێ دروستێ نویكرنێ یه؟ دێ كارێن بێژین، كو ئه‌ڤ نویكرنا د ڤێ جهێ جیهانێ دا دهێته ئه‌نجامدان وه‌ك وان وێنه‌یێن نویكرنێ یه، ئه‌وێن دكه‌ڤن و نها د جیهانا ئێكێ یا رۆژئاڤایێ دا ب خۆڤه گرتین؟
ئه‌گه‌ر ته‌ماشه‌ی ڤان وه‌لاتا بكه‌ین (وه‌لاتێن جیهانا سیێ) كا دێ چه‌وا خۆ بەر ب وه‌رگرتنا ته‌كنیكی و تەکنۆلۆژیایێ ژ رۆژئاڤایێ وه‌ردگرن و چه‌وا سه‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل وان په‌یوه‌ندییان دكه‌ن، ئه‌وێن تەکنۆلۆژییا دروست دكه‌ت. بێ گیروبوون دێ بۆ مه دیاربیت، كو ئه‌ڤ وه‌لاته وه‌كو ئێك نه‌چوینه د ناڤ جیهانا تەکنۆلۆژیایێ دا. وه‌كو ئێك ژی چاڤه‌ڕیێ ته‌رزێن رۆژئاڤاییكرنێ ناكه‌ن. هه‌روه‌ها ژ ئالییه‌كێ دیڤه ده‌ما هەیبه‌ت و مفایێ تەکنۆلۆژیایێ و هه‌می هێمایێن جیهانكرنێ دبینینن، كو یێ بێ وان ژیانا ئه‌ڤرۆ ناچیته سه‌ر ئالییه‌كێ دیڤه ژی چاڤێ وان ژ ناسناما نشتیمانی یه، كو ژ پێكهاتیه‌كێ ره‌وه‌شنبیری و ئایینی پێك دهێـت. ئه‌ڤ جوداهی یه د وه‌رگرتنا (رۆژئاڤایێ) دا بووینه ساخله‌تێن سه‌ره‌كی، كو ناهێلن جڤاکێن جیهانا سیێ ب جڤاکێن (مونوپولتیكی) یان جڤاکێن خودان ده‌ستهه‌لات ژبۆ وه‌رگرتنا بریاران ب هژمێرن، داكو سه‌نتا خۆ یا پێشڤه‌چوونێ ده‌ست نیشان كه‌ن، له‌وما ژی جڤاکێن جیهانا سیێ وه‌كو جڤاکێن قووناغا به‌ری پیشه‌سازیێ دهێنه به‌رچاڤ و د ئالیه‌كێ دی ڤه وه‌كو نموونه‌یێن كوپیكری ژ رۆژئاڤایێ دیار و خویا دبن ب ڤێ جه‌ندێ ژی پێكهاتیێ جڤاکێن جیهانا سیێ پێكهاتیه‌كێ ته‌ژی هه‌ڤدژن. ئه‌و جڤاکێن ب رۆژئاڤایێ خۆ دده‌نه كوپیكری، دبێ سه‌روبه‌ریه‌كێ دا دژین و بونیاتێ وان یێ جڤاکی تێكچوویه و گه‌هشتییه قووناغێن جودا جودا ل دویڤ ته‌رزێ كوپیكرنا خۆ، ب ڤێ چه‌ندێ ژی جیهانا سیێ وه‌كو به‌رێ نه‌مایه و ئه‌و بۆچوونێن د سالێن بۆری دا دهاتنه ره‌واجكرن، چ بونیاتێ ماددی و تیۆریی نه‌مایه و وه‌كو ئێك جیهانا ئێكگرتی تویشی پرت و به‌ڵاڤبوونێ بوویه. ژماره‌كا وه‌لاتێن جودا جودا و هژماره‌كا فه‌لسه‌فه و سیاسیه‌ت و ره‌وشت و تیتال و شیانا بخۆڤە دگرن. ئه‌ڤ جوداهییه ژی نه دیارده‌كا نێگێتیڤه، به‌لكو پتر هاندانه بەر ب ئه‌زموونكرنا خۆ په‌یداكرنا نموونه‌یێن پێگه‌هشتنێ. له‌وما ژی د ڤێ بیاڤێ دا دڤێت ل سەر ئه‌زموونا وه‌لاتێن ژێرییا روژهه‌لاتا ئاسیا، كو ل دویڤ تیۆرا هه‌ر سێ جیهانا پارچه‌كن ژ وان. یا هه‌ژی یه دیاركه‌ین، كو دیارده‌یه‌كا وه‌رارێ ژ ئالیێ ئابووری و تەکنۆلۆژی وان وه‌لاتان ڤه‌دگریت، و بووینه جهێ سه‌رنجراكێشانا هه‌ژماره‌كا زۆر یا ره‌وشه‌نبیر و ئه‌كادیمیان ژ به‌ر وێ پێشڤه‌چوونا ئابۆری یا مه‌زن و به‌رفره‌ھ بخۆڤە گرتی.
مه‌ره‌ما مه ژ ڤێ به‌رێكڤه‌دانێ ئه‌وه، كو جیهانا سیێ وه‌كو ئێدیه‌مه‌كا ئێكگرتی وه‌ك به‌رێ نه‌مایه، ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره ژی دجیهانێ دا وه‌ك به‌رێ ناهێته ناسین، كو ده‌ڤه‌رێن هه‌ژاری یێ و پاشڤه‌مانێ نه.
د ڤی سه‌رده‌می دا (رۆژئاڤا) وه‌كو جیهانه‌كا سه‌ربخۆ ژ لایێ سیاسی – ئابۆری – له‌شكه‌ریڤه خودان بریارا خۆ یا ب هێزە، ب ئه‌گه‌را وه‌رارا خۆ یا زانستی – تەکنۆلۆژی و ب هێمایێن خۆ یێن باژێرڤانیڤه خۆ به‌رهه‌ڤ كرییه، سیسته‌مێ خۆ یێ (سیاسی – ئابۆری – ره‌وشه‌نبیری) ل سەر جیهانێ داپوش كرییه، بوویه فاكته‌رێ سه‌ره‌كیێ پراكتیكا سیاسی و ئابۆری و ژ لایێ كنیاتی یا ژیانا رۆژانه دا ژی ره‌نگده‌ته‌ڤه و دێ كارێن بێژین چ توخیبێن (نه‌ته‌وه‌یی – نشتیمانی – نه‌ژادی) نه‌هێلاینه و فاكته‌رێ راگه‌هاندنا ئێكسه‌ر ب جوانترین ته‌رزێ كاركرنێ بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ ب كارتینیت.
سه‌نته‌رێ بریارێ، كۆ ئه‌ڤرۆ ب هه‌ردو ئالیێن خۆڤه ( ئه‌مریكی – ئه‌وروپی) د گه‌ل هه‌می هێمایێن (ماددی و روحی) پیش باژێرڤانیێن دی یێن رۆژهه‌لاتێ كه‌فتینه، ركه‌به‌ریه‌كا نه‌خشكری و ل دویڤ پروگرامێن پێكه‌هشتی یێن (زانستی – ئه‌كادیمی) ڤێ ركه‌به‌ریێ ب رێڤه دبه‌ن و هه‌می فاكته‌رێن كارلێكه‌ر ژبۆ سه‌رگرتنا سیسته‌مێ خۆیێ جیهانی ب كارئینن.
بارا پتر ژ جڤاکێن جیهانێ ب ئێكسه‌ر و نه‌ئێكسه‌ر ڤی ره‌وتێ (سیاسی – ئابۆری – ره‌وشه‌نبیری) دسه‌لمینن و خۆ د گه‌ل دگونجینن و ئه‌وێن هیش ئه‌ڤ ره‌وته فام نه‌كری و نه سه‌لماندی خۆ د ناڤ بابه‌لیسكا وێ دا دبینن و نه‌شێن خۆ ژێ ڤه‌ده‌ركه‌ن.
جیهانگیریێ هه‌ر جڤاکه‌ك ڤه‌گرتی یه و چ ده‌ستهه‌لاتا سیاسی بیت و چ سیسته‌مێن (سیاسی – ئابۆری) نه‌شێن خۆ ژێ ڤه‌ده‌ركه‌ن چونكه ئێك ژ خه‌سله‌تێن كاریگه‌رێین ڤێ دیاردێ به‌زاندنا توخیبایه، به‌لكو پێكهاتیێ جڤاکی و هزری و كلتوری بێ توخیب هێلاینه و كارتێكرنا خۆیا روژانه ل سەر هه‌ر كه‌سانه‌كی دكه‌تن.
ئه‌ڤجا پرسیار تێنه‌كرن ئه‌و چ هێز و شیانن جیهانگیریێ ب خۆڤە گرتین، دا كو بكاریت ڤێ رۆلێ مه‌زن دگوهرینێن به‌رفه‌رھ دا بكه‌ت؟.
هه‌لبه‌ت دیاردا جیهانگیریێ، وه‌كو فاكته‌رێ سه‌ره‌كیێ ركه‌به‌ریا هه‌می ره‌خ و رویێن ژیانا مرۆڤایه‌تیێ ڤه‌دگریت و ڤه‌گرتی یه و هه‌ر د ڤی ده‌می دا ژی ئێكه ژ به‌رهه‌مێن گه‌شه‌دانا شۆرەشا تەکنۆلۆژی و پێزانینایه.
ب ڤان فاكته‌ر و بنه‌مایێن (سیاسی – ئابۆری) جیهانگیری دبیته هانده‌رێ سه‌ره‌كیێ جیهانیكرنا مرۆڤێ ڤی سه‌رده‌می دا. ڤی سیسته‌مێ نویێ جیهانی ژماره‌كا زۆر ژ گرێ یێن ڤه‌مانێ تایبه‌ت د جیهانا سیێ دا ڤه‌كرینه و ده‌لیڤه‌یێن به‌رفره‌ھ ژبو پێشڤه‌برنا وان دابین دكه‌ت.
ئه‌ڤجا هه‌می باشی و خرابیێن ڤێ دیاردێ ل سه‌ر وه‌لات و جڤاکێن كه‌ڤن و ڤه‌مای تێنه ره‌نگدانه‌ڤه. ب هزرا مه كارتێكرنا ڤێ دیاردێ پتر ل سەر هێمایێن ڤه‌مانێ نه د رۆژهه‌لاتێ دا، لێ ئه‌و په‌ییسكا مه ل سه‌ری به‌حس ژێ كری جیهان هاتبوو دابه‌شكرن هاتییه هه‌لوه‌شاندن و جه‌مسه‌رێ رۆژئاڤا ل ڤێ جیهانێ یێ بالا ده‌سته و جیهان ب ره‌نگه‌كی دی خۆ رێك دئێخیتەڤه.
ژێده‌ر:
تیۆرا نوی یا فوكویاما (جون ئومنسكی)
روژهه‌لاتا ناڤین / توركیا وه‌ك نموونه (جون لێرنه‌ر)
العالم الثالث و تحديات البقاء (جاك لوب)
