پشكدارییا سۆفییێن کوردان د بزاڤێن جڤاکی – سياسى دا ل ناڤبەرا سەدساڵێن 9 تا 20ێ ز.

فورات تۆفیق (کوردزادە)

ڕەهـ و ڕیشالێن هزرا سۆفیاتیێ، بۆ شارستانیەتێن دێرین دزڤڕن، کو وەکو بزاڤەکا جڤاکی سەرهلدایە و ئارمانجا وێ یا سەرەکی ژی؛ پاقژکرنا ده‌روون و گیانی یە ژ گونەهان.⁽¹⁾ د ناڤا هەمی ئایین و ئایدیۆلوژیایێن مەعنەوی دا ب ناڤ و دەستەواژەیەکێ جودا دهێتە نیاسین. د ئایینێ پيرۆزێ ئیسلامێ دا  ژی، پێشه‌نگ و ڕابەرێن وێ ل سه‌ر وێ چه‌ندێ د ڕێكکەفتی و كۆكن، کو پێناسەیا وێ پێكھاتییە ژ :” سۆفیاتی ئەو ژیرمەندی یە، کو دبیتە جھێ خۆشبەختییا مرۆڤی ل هەردو جیهانان.” ⁽²⁾

پێشەکی

ل ڤێرە دویر ژ ڤەکۆلینا دیرۆک و بەرنامێ سۆفیاتیێ، دێ ل سەر ڕەنگڤەدانەکا وێ ل سەر دیرۆکا کوردان د بوارێن جڤاکی و سیاسی دا ڕاوەستین یا، كو هەر ژ چەرخێن ناڤین پەرستکارێن کوردان ڕێزێن پێشیێ گرتین د ڕابەرایەتییا سۆفیاتیێ دا و ھەتا ئەڤرۆ ژى د به‌رده‌وامن  و ڕۆلەکێ باش د ئامۆژگاری و هشیارکرنا کومەڵگەهێ دا دیتینە.⁽³⁾ ئەڤ کارتێکرنە هەتا نھا ژى یا بەردەوامە، ئەڤە ژ بلی، کو ڕەنگڤەدانەکا مەزن د ئه‌ده‌ب و وێژەیا کوردی دا نیشان دایە ⁽⁴⁾ و ئەڤە ژی نه‌ بابه‌تێ مه‌ يێ سه‌ره‌كى یە داکو ل سەر بڕاوەستین.

ڕابەرێن پێشین (پێشه‌نگ)

سۆفیاتی ژبەركو: بزاڤەکا جڤاکی یا چاکسازی و ڕێنیشاندانێ یە و ئارمانجا وێ چاکسازییا جڤاکی و ئارامبەخشینا دل و دەروون و گیانی یە، هەر ژ پەیدابوونا وێ د جڤاکێ کوردی دا دناڤ دەستەکا پێشەوایێن وێ دا هژمارەکا کوردان پێشچاڤ دکەڤن، ئەڤجا چ دامەزرێنەرێ تەریقەیەکێ بیت، شێخ یان مووریدەکێ چەلەنگ یان ژی جهێ ئیلهام و ڕێنیشاندانێ بۆ سۆفیەکێ بیانی یێ ناڤدار بیت. ژ وان؛ وەک ئەبو تاهرێ کوردی، عەکبەرێ کورد، دوستێ سۆفییێ ناڤدار (بشر الحافي، مرن: ۸٤۲ ز.) و شێخ محەمەدێ بەشنەوی ناسیار ب (مەمەک، مرن: پاش ۹۹۰ ز.). ⁽⁵⁾

عەکبەر خودانێ وێ چیرۆکا ناڤدارە ئەوا د ئەدەبیاتا سۆفیاتیێ دا ھاتی، كو دبێژیت:» من ڕێگری (چەتەیی) دکر، رۆژەکێ ئەز چووم ل بن سیبەرا چەند دارخورمايان ڕازام، من چویچکەک دیت، كو هەر یا خورما دکەت و دبەتە سەر چەقێن دارەکا دی یا ڕویت. ئەڤ چەندە ژی بۆ من یا سەیر یا بوو، ژبەركو هندی ئەز دزانم چویچک خورمێ ناخۆن، ئەز ل سەر دارێ ب سەرکەفتم، من دیت کورەمارەکێ نابینا یێ ل سەر دارێ و چویچک یا خورما دکەتە د دەڤی دا، ئەز شاش بووم، گەلەك گریا من هات، من گۆت: ’خودایێ من ئەڤ کورەمارێ پەیامبەرێ تە (سلاڤ ل سەر بن) فەرمان ب کوشتنا وی دای، تە ژبیر نەکریە، ئەرێ دێ چەوا من ژبیرکەی؟!‘ پاشی هاتم، من شیرێ خۆ شکاند و هەڤالێن من ب منڕا گەهشتن، من چیرۆک بۆ وان ژی گۆت، ئەو ژی ل خۆ زڤڕین و ب دویڤ من کەفتن. ئەم چووینە گوندەکێ، پیرەژنەک هاتە بەراهییا مە و گۆت:’ئەرێ عەکبەرێ کوردی لگەل هەوەیە؟‘ دەما من خۆ نیشادای، وێ گۆتی:’ ئەڤە سێ شەڤە پەیامبەر (س) دهێتە خەونا من و د بێژیت:’ئەو میراتێ کوڕێ تە بۆ تە هێلای هەمیێ بدە عەکبەرێ کورد!‘ ئینا پیرەژن چوو چل بارێن پەڕۆکی بۆ مە ئینان و ڕادەستكرن، مە هندەک ل بەر خۆ کرن و یێ دی ژی ھەمی مە فرۆت و ئەم پێ چووینە مەكکەهێ..»⁽⁶⁾

ناڤەندێن بەڵاڤکرنا هزرا سۆفیاتیێ

پشتی گەشبوونا سۆفیگەریێ د ناڤ جڤاكێ کوردی دا،  ل سەرانسەری کوردستانا مەزن چ باژێرەک نەما ئەگەر زانا، هوزانڤان یان سەرکردەیەکێ مەزن ژێ نە دەرکەفتبا و بارا خۆ ژ سۆفیاتیێ وەرنەگرتبا، د گەل ڤێ چه‌ندێ ژى هندەک باژێر هەبوون کو براستی ژی ناڤەندێن گرنگ بوون بۆ پێگەهاندنا سۆفیگەرێن مەزن، ئەم دشێن ب پشتڕاستیڤە بێژین، کو نە یا سەیرە ئەڤ زاتێن خودایی ژ ناڤ کوردان دەرکەفتبن، هەروەکی دێ ب درێژیا ڤێ نڤیسینێ دیار بیت، ژبەركو سروشت و خۆیەتیا کوردان و سالۆخەتێن دلۆڤانی، ده‌ستپاكى و ئەمانەت، خودێناسی، خوڕاگری و هتد.. هەمی ژ ستوینێن گرنگ یێن سۆفیاتیێ نە..

سەبارەت ب ناڤەندێن ناڤھاتی چەندین باژێر و ل سەر ئاستێ تایبەت ژی ھژمارەیەکا مەدرەسەیان  هەنە و ئەم بتنێ دێ چەندەک ژ وان هژمێرین، ژ وان ژى؛ باژێڕێ دەینەوەر ل رۆژهەلاتێ کوردستانێ، کو د ژێدەرێن ئیسلامی دا ب کانیا سۆفییان دهاتە نیاسین و هژمارەکا سۆفیێن مەزن ژێ ڕابووینە وەک؛ مەمشادێ دەینەوەری (مرن: ۹۱۲ ز.)، فارسێ دەینەوەری، ئەبو عەباس (م: پاش ۹٥۱ ز.)، محەمەد کورێ عەبدولخالقی و ئەبوبەکرێ کوڕێ داوودی (م: پاش ۹٦۱ ز.).⁽⁷⁾

دیسان ورمێ (ئورمیە) لاندکا ئبن یزدانیار (م: ۹٤٥ ز.) شێخ مووسایێ کوردی⁽⁸⁾ و حوسامەددین چەلەبی (م: ۱۲۹۸ز.).⁽⁹⁾

هه‌روه‌سا هەرێما شەهرەزوورێ،كو هەتا نها ژی ناڤەندەکا چاڵاکە د ڤی بواری دا، پیر شەهرەیارێ هەورامان یێ ناسیار ب (تاج العارفین ابو الوفاء الحلواني، م: ۱۱۰۷ ز.)،⁽¹⁰⁾ شێخ مەعرووف (شێخ مارفێ نودێی / نۆدهى، م: ۱۸۳٦ز.)، شێخ عوسمانێ تەوێڵە (م: ۱۸٦۷ز.)، شێخ موحەممەدێ تەوێلە (م: ۱۸۸۰ز.)، حاجی کاک ئەحمەدێ شێخ (م: ۱۸۸۷ز.)، شێخ عومەر ضياءالدین (م: ۱۹۰۰ز.)، شێخ حاجی محەممەد مەحوی (م: ۱۹۰۹ز.) و شێخ ئەمینێ خال (م: ۱۹۳۱ز.)⁽¹¹⁾ ژ وان ناڤانن یێن بووینە ستێر ل ئەسمانێ هەورامانێ، هەر دیسان سەید شێخ موستەفا ناسیار بـ(کبریت الاحمر) شێخ سەعیدێ حەفید بابێ شێخ مەحموودی،⁽¹²⁾ شێخ عەبدولکەریمێ بەرزنجی، مەلا ئیبراهیمێ بیارەیی، جەلالەددین خورمالی  و گەلەکێن دی…هتد⁽¹³⁾.

ل سەر ئاستێ مەدرەسەیان ژى مەدرەسه‌يا سۆر ل جزیرا بۆتان، مل ب ملێ مەدرەسا حەسەن وەلی و مەدرەسا ئەڕواسێ ل مۆکسا وانێ، مەدرەسه‌يا قوبەهان ل ئامێدیێ و مەدرەسه‌يا شەڕەفیە ل به‌دلیسێ، ئەڤە هەمی د وەختێ خۆ دا ژ ناڤەندێن گرنگ بوون بۆ پێگەهاندنا زانا و سۆفیگەرێن مەزن ژ ناڤ کوردان⁽¹⁴⁾.

ل سەر ئاستێ جیهانی

پڕانیا سۆفیێن کوردان ل سەر ئاستێ جیهانی ژی گەلەك د ناڤدار و جهێ پیرۆزڕاگرتنێ بوون:

عومەرێ کوڕێ لەهەب یێ ناسیار ب بەهلوولێ دانا (چەڕخێ ۹ ز.) ئەو ناڤێ مە هەمیان گوهلێبووی کو ل دویڤ پەرتۆکا پیرۆزا یارسانان (سەرەنجام) خەلکێ لورستانا رۆژهەلاتێ کوردستانێ یە و ئێکە ژ پێشەوایێن یارسانیان،⁽¹⁵⁾ شێخ حەسەنێ کورد مامۆستایێ هوزانڤانێ مەزن بایەزیدێ بەستامی (م: ۸۷٥ز.) بوو، حوسێن یەزدانیار ئورمەوی (م: ۹٤٥ز.) ژ سۆفیێن هەری ناڤدارە و خودانێ رێباز (تەریقە) تایبەتە بخۆ ڤە.⁽¹⁶⁾

شیخ ئیسلام عەلی هەکاری (م: ۱۰۹۳ز.)، کو کورێ وی شیخ نجم الدین دگەل سەڵاحەددینی چووبوو مسرێ و ببوو میرەکێ ئەییوبی و گومان هەیە، کو ئەڤ شێخ ئیسلام باپیرێ میرێن هەکكارێ بیت،⁽¹⁷⁾ شێخ ئيسلام عه‌لى هه‌ككارى ل گوندێ دێره‌شێ ل ده‌ڤه‌را به‌رێگارێ هاتيه‌ ڤه‌شارتن و پێشه‌نگێ سۆفيگه‌ريێ يه‌ ل به‌هدينان.⁽¹⁸⁾

 تاج العارفین ئەبو وەفایێ حەلوانی (م: ۱۱۰۷ز.)⁽¹⁹⁾ دامەزرێنەرێ ڕێبازا (وەفایی)، یوسف هەمەدانی (م: ۱۱٤۰ز.) ژ سەروەرێن ڕێبازا (خواجگان) یا پاشی ناڤێ وێ بوویە (نەقشەبەندیە).⁽²⁰⁾

خواجە یوسف هەمەدانی (م: ۱۱٤۰ز.) د زنجیرا نەقشەبەندی دا چەقەکێ زێڕینە، ژبلی، کو مامۆستایێ هەردو سۆفییێن ناڤدار عەبدولخالق غوجدەوانی (م: ۱۱۷۹ز.) ئەحمەد یاسەڤی (م: ۱۱٦٦ز.) بوو⁽²¹⁾ ئەوێ ب (پیرێ تورکستان) دهێتە نیاسین. ⁽²²⁾

تاج العارفین عەدی کورێ مسافرێ هەکكاری (م:۱۱٦۱ز.) یێ ناسیار ب شێخ ئادی کەسایەتیەکێ پیرۆزە د هەردو ئایینێن ئێزیدی و ئیسلامێ دا و زانایێن ئیسلامی د وێ باوەرێ نە، کو ئێک ژ سۆفییێن هەرە مەزنە ژ بلی، کو پێشەوایێ مەزن یێ ئێزیدیانە، سەبارەت ب نەژادێ وی گەلەک شێلیکرن هاتینە ئەنجامدان ژبەر ناڤداری و پیرۆزیا وی، بەلێ کوردبوونا وی یا ڤەبرە. ⁽²³⁾

ژ هەژی گوتنێ یە شێخ ئادی ل دەڤەرا هەكکارێ د ناڤ کوردان دا ئاکنجی ببوو و ل وێرێ هژمارەکا مەزن یا خەلکی بچاڤەکێ پیرۆز لێ تەماشە دکر و ببوونە پەیرەوێن وی، ⁽²⁴⁾ هەر دیسان عومەر مەرزوق قۆڕەیشی، ئەبو مەدیەنێ مەغربی، ئیمام ماجدی کوردی، حەیات کوڕێ قەیسێ حەڕانی⁽²⁵⁾ شێخ موسێ مێردینی⁽²⁶⁾ هەڤچاخێن وی بوون و هندەک ژ وان ببوونە خەلیفەیێن وی ژی.

شێخ گەیلانییێ کورد نژاد⁽²⁷⁾ (م: ۱۱٦٦ز.) پەیوەندی د گەل هژمارەکا سۆفیێن ناڤدارێن سەردەمێ خۆ ژی هەبوون، بۆ نموونە؛ وەکی ناڤێن بوورین و ب تایبەتی شێخ عەدی کو، شێخ گەیلانی د ڕاستا وی دا دبێژیت:» ئەگەر پەیامبەرینی بۆ کەسەکێ بڕێکا زۆهدا نەفسێ بدەستڤەهاتبا، ژبلی شێخ عەدی کەسێ نەدبر!»⁽²⁸⁾

ئەبو حەفص شەهابەددینێ سوهرەوەردی (م: ۱۲۳٤ز.) دامەزرێنەرێ ڕێبازا (سوهرەوەردی)،⁽²⁹⁾ پێدڤییە ل ڤێرە ئەم جوداهیێ بێخینە د ناڤبەرا سێ سوهرەوەردیان دا! یێ ئێکێ ئەو زاتێ ناڤبریە ل سەر خودانێ ڕێبازێ خودانێ پەرتۆکا (عوارف المعارف)، یێ دوێ (ابو الفتوح یەحیا کوڕێ حەبەش شەهابەددین سوهرەوەردی، (م: ۱۱۹۱ز.)، کو گەلەک جاران پاشناڤێ (المقتول – کوشتی) بۆ دهێتە پاڵدان بۆ جوداکرنا وی د گەل ئەبو حەفصێ سوهرەوەردی، یێ سیێ ژی ئەبو نەجیبێ سوهرەوەردی (م: ۱۱٦۸ز.) یە. هەر سێ ژی کوردن و خەلکێ سوهرەوەردێ نە و هەر سێ ژی سۆفیێن ناڤدارن.

سەبارەت ب شەهیدکرنا (ابو الفتوح یەحیا سوهرەوەردی) ژ لایێ میرێ حەلەبێ یێ ئەییوبی د زڤڕیتن بۆ هزروبیرێن وی سەبارەت بابەتێن (الٳنحلال)، سەرەڕای، کو زانینەکا بەرفرەهـ و شاڕەزاییەکا باش د فقهە و عەقیدێ دا هەبوو و ڕەهوانبێژەکێ بێ شێوە بوو، بەلێ کێشمەکێشا د گەل زانایان ئەو بەرەڤ کنارێ نەمریێ ڤە بر.⁽³⁰⁾

زانایێ سێیێ (سوهرەوەردی)، ناڤێ وی عەبدولقاهر کوڕێ عەبدوللاهێ سوهروەردی یە یێ ناسیار ئەبو ئەلنەجیب، (م: ۱۱٦۸ز.)، ئەڤ زاتە ژی ئێکە ژ مەزنە سۆفیێن جیهانا ئیسلامی یێن گۆشەگیر و ڤەدەر، بەلێ ئەڤە نەبوو ڕێگر، كو ناڤودەنگێن وی بەڵاڤ ببن هەتا، کو داخواز ژێ هاتەکرن بهێت ل (مەدرەسا نیظامیة) وانەیان بدەت، میر و دەستهەڵاتدارێن دەڤەرێ زۆڕ ڕێز لێ دگرت و وی سەنگ و گرانیا خۆ لدەف هەر کەسەکی هەبوو. ⁽³¹⁾

دەما سەید حاجی بەگتاشێ وەلی (م: ۱۲۷۱ز.) ژ خۆڕاسانێ هاتیە ئانادوڵێ چەندین خەلیفە ژ ناڤ کوردێن زازا ژێگرتن و ڕێبازا بەگتاشی بەڵاڤکرن، کو تایەکێ شیعەگەریێ یە، بەلێ ل چاڤ چه‌ق و تەریقەتێن وێ یێن دی نەرمترە، لێ هەر چەوا بیت ل سەردەمێ عوسمانیان بۆ ناساندنا کومێن تام شیعە ل ئانادوڵێ ب گشتی ناڤێ قزلباش هاتیە بکارئینان، ژ وان خەلیفەیێن حاجی بەگتاشی ئاغوچەنان، دەرویش جەمال و ساری ساڵتوک، کو ڤێگاڤێ نەڤیێن وان بووینە هوزێن مەزن و هەمی ژی خۆ ب سەیدێن کوردان دزانن و چەکان هەلناگرن!⁽³²⁾

ژ وان خەلیفەیان ساری ساڵتوک (م: ۱۲۹۷ز.) پشتی دەمەکی دەرباسی ئەوڕوپا دبیت                   و د بەڵاڤکرنا ئیسلامێ ل ڕوسیا، ڕومانیا و بوڵگاریا دا زەمینەسازیێ بۆ فەتحێن ئیسلامی دکەت یێن ل سەردەمێ عوسمانیان هاتینە کرن، گوڕێ وی ژی نها ل بابا داغی (چیایێ بابێ) یێ ب وی ناڤکری یە ل دوبڕوجا ڕومانیا،⁽³³⁾ ژ هەژی گۆتنێ یە میرالای خەلیل بەگ ژ ئەندامێن (کومەڵا تەعالی کوردستان) و دامەزرێنەرێ کومەڵا حەزژێکەرێن کوردستانێ (کردستان محبانی جمعیتی) نەڤیێ ساری سالتوکی بوو.⁽³⁴⁾

د هەمان دەمی دا ڕێبازا مەولەوی یا مەولانا جەلالەددین ڕومی (م: ۱۲۷۳ز.)، كو بخێرا حسام الدین چەلەبی یێ ئورمەوی (م: ۱۲۹۸ز.)، کو خەلیفەیێ دوێ یێ ڕومی بوو⁽³⁵⁾ و ب پاڵدانا وی ئەو (جەلالەددین) شیایە مەسنەوییا مەعنەوی دانیت ئەوا دهێتە هژمارتن ئێک ژ مەزنترین شاکارێن جیهانی یێن عرفانی،⁽³⁶⁾ لەوما د مەسنەویێ دا گەلەك پەسنا حسام الدینی دهێتە کرن ب باشترین و بلندترین پەسن و ستایشان.⁽³⁷⁾

شێخ سەفیەددینێ ئەردەبیلی (م:۱۳۳٤ز.)،⁽³⁸⁾ باپیرێ سەفەوییان و دامەزرێنەرێ ڕێبازا سەفەوی، كو هندەک دبێژن ئەڤ شێخ سەفیەددینە نەڤیێ بابا عەلی یێ هەمەدانیە، کو دبیتە باپیرێ سوڵتان ئیسحاقێ یارسان ژی،⁽³⁹⁾ ژ لایەکێ دی پڕانیا وان شەجەرەیێن شێخێن تەریقان یان سەیدێن شاشک کەسک ل سەر ناڤێ خۆ دئینن ناڤێ بابا عەلی هەمەدانی یێ تێدا.⁽⁴⁰⁾

سەید محەممه‌د نوڕبەخشی بەرزنجی، ل نیڤا چەرخێ پازدێ ل دەڤەرا شارەزوورێ ل بن ناڤێ نوڕبەخشیە ڕێبازا قادری بەڵاڤکر و ھەتا نوكە سۆفیێن قادری ل وێ دەڤەرێ ب نوڕبەخشی دهێنە نیاسین،⁽⁴¹⁾ هەر ژ بنەماڵا شێخێن نۆڕبەخشی سەید ئیسماعیل قازانقایی یێ ناڤدار ب وولیان نەڤیێ شێخ محەمەدێ نودەهی (کبریت الٲحمر) تایێ (وولیانی) دامەزراند.⁽⁴²⁾

ئەحمەد کوڕێ عەلی حەریری (م: ۱٦۳۸ز.) ژ سۆفیێن خەلوەتی یە، وی هێلەکا مەزنا تەریقەتا خەلوەتی ل شامێ دانا. ⁽⁴³⁾

مەولانا خالد نه‌قشه‌به‌ندى (م: ۱۸۲٦ز.)، کو بڕاستی گەلەك بزەحمەتە پەسن و پێناسا وی د دو سێ ڕێزان دا بهێتە کرن ژبەر بەڵاڤبوونا بەڕنامێ وی و پتڕی هەمیان جهێ خۆ د جیهانا سۆفیاتیێ دا کرییە مل ب ملێ شێخ گەیلانی و مەولانای و ئبن عەرەبی، ژ هندستانێ هەتا مەغریبێ و ژ قەفقاس هەتا حیجازێ ب کەسایەتییەکێ پیرۆز دهێتە نیاسین،⁽⁴⁴⁾ سەبارەت وی هەژارێ موکریانی (م: ۱۹۹۱ز.) چەند جوان دبێژیت:

«کە سەردەستەی هەموو مەستانە خالید

نەمامی باغی کوردستانە خالید

فیدات بم نیشتمان بۆ شارەزوورت

کە ڕووناکە شام و ئیستەنبوڵ بە نوورت.»⁽⁴⁵⁾

ژ ڕابەرێن دی یێن قادری ل کوردستانێ شێخ مەعڕووفێ نودەهی (م: ۱۸۳٦ز.)یە، کو هژمارەکا بەرهەمان نڤیسینە و خودان ناڤودەنگیەکا مەزن بوو ل کوردستانێ و هەمی جیهانێ، کورێ وی حاجی کاک ئەحمەدێ شێخ (م: ١٨٨٧ز.) و نەڤیێ وی شێخ سەعیدێ حەفید (م: ۱۹۰۹ز.) بابێ شێخ مەحمودێ حەفید.⁽⁴⁶⁾

 شێخ عەبدولکەریمێ کەرپەچنە (م: ۱۹۷۸ز.) نەڤیێ شێخ عەبدولکەریمێ شاهێ کەسنەزان ژ دامەزرێنەرێن تایێ کەسنەزانی یا قادری و جهێ ئاماژێ یە، کو شاهێ کەسنەزان نەڤیێ شێخ ئیسماعیلێ وولیانی یە.⁽⁴⁷⁾

سۆفییێن کوردان و رۆلێ وان د بزاڤێن

 سیاسی دا

ل گۆر پەرتۆکا سەرەنجام؛ سوڵتان ئیسحاقێ بەرزنجی یێ ناسیار ب سان سەهاک پێشەوایێ یارسانی سەرکێشێ شۆڕەشا بابایی بوو ل ئانادوڵێ، ئەو شۆڕەشا د ناڤبەرا سالێن ۱۲۳٦– ۱۲٤٦ز. دا بھێزترین درب ل سەلجووقیان دای و بوویە ئەگەرێ ژ ناڤچوونا وێ دەولەتێ.⁽⁴⁸⁾

سەید قوام الدین عبداللە مەرعەشی یێ ناسیار ب میر بزرگ (م: پاش ۱۳٥۹ز.) ل دویڤ چەندین ژێدەران خەلکێ مەرعەشا باکوورێ کوردستانێ یە، د قوناغا فێربوونا سۆفیاتیێ دا ب هزرێن شیعەگەری کاریگەر بوو و ل مازندەرانا باشوورێ دەریا قەزوین بنگەهێ خۆ دانا و کەفتە پڕوپاگەندەیا شیعەگەریێ و د دەمەکێ کورت دا شییا نەیارێن خۆ سەرکۆت بکەت و دەولەتەکێ بناڤێ مەرعەشیان بدامەزرینیت. پشتی هەوا تەیموورێ گورگان (تەیموورێ لەنگ) ب سەر ئیرانێ دا هاتی ل ساڵا ۱۳۹۲ز. ئەندامێن ڤێ ماڵباتێ هاتنە دویرێخستن بۆ خەوارزم، تاشقەند و سەمەرقەندێ ل ئاسیا ناڤین و مووریدێن وی ژی هاتنە کومکوژکرن، پشتی مرنا تەیمووری (۱٤۰٥ز.) زڤڕینەڤە، بەلێ نە شییان وەکو بەرێ دەستهەڵاتێ بکەن، هوسا و بڤی شێوەیی مان هەتا سەردەمێ سەفەوییان دەڤەرداریێن بچویک وەرگرتین و شاهـ عەباسێ مەزن (م: ۱٦۲۹ز.) ئەو ل چەندین باژێڕان بەڵاڤەکرن، ھەتا نوكە ژی چەندین خێزانێن ئایینی ل ئیرانێ خۆ ب مەرعەشی دزانن. ژ کەسایەتیێن وێ یێن ناڤدار ئایەتوڵڵاهـ شەهابەددین موحەممەد مەرعەشی (م: ۱۹۹۰)یە.⁽⁴⁹⁾

شاهـ ئیسماعیلێ سەفەوی (م: ۱٥۲٤ز.) نەڤیێ شێخ سەفیەددینێ ئەردەبیلی، هێژ چواردە ساڵی بوو دەمێ ل گەل حەفت مووریدێن خۆ بەرەڤ دامەزراندنا ئێک ژ مەزنترین ئمبڕاتۆریەتێن وی دەمی چووی.⁽⁵⁰⁾ د وی دەمیدا ڕێبازا بەکتاشی د ناڤ کوردێن باکوورێ کوردستانێ و ئانادوڵێدا گەلەك یا بەربەڵاڤ بوو،⁽⁵¹⁾ دەمێ شاهـ ئیسماعیلێ سەفەوی دەست ب بەڵاڤکرنا ڕێبازا خۆ کری وەک درویشم کولاڤەکێ سۆرێ ناڤ دەرسوکەکا دوازدە قاتی د سەرێ خۆ ئالاند و پەیرەوێن شیعەیان ل ئیران و ئانادوڵ و کوردستانێ ژی چاڤ ل وی کرن، لەوما عوسمانییان ناڤێ قزلباش (کولاڤ سۆر) دانا، کو هەتا نوكە ل باکوورێ کوردستانێ و دەڤەرێ دی یێن ئانادوڵێ  بڤی ناڤی دهێنە بناڤکرن.⁽⁵²⁾

پەیرەوێن سەفەوی ڕابەرێن خۆ (شاهێ سەفەوی) ب شێخێ تەریقەتێ و (موڕشدێ قائل) د دیت و بێ سنوور کەرامەت و پیرۆزی د دانە پاڵ، هەتا کو د ئینا ڕێزا خوداوەندی، گەڕۆکێن بیانی و نڤیسەرێن ئەوڕوپی یێن ل سەر سەفەوییان نڤیسین د ژێدەرێن خۆ دا شاهێن سەفەوی ب (صوفي اعظم) ب ناڤ دبرن.⁽⁵³⁾

ڕێبازا سەفەوی هەر زوی لایەنگرێن زێدە د ناڤ کوردێن بەکتاشی دا پەیداکر، یا دیارە کو رۆلێ وان د شۆڕەشا (شاهـ قولی)دا ل ساڵا (۱٥۱۱ – ۱٥۱۲ز.) یێ بلند بوو ،یا کو سوڵتان سەلیمێ ئێکێ (م: ۱٥۲۰ز.) پاڵدای پشتی دو ساڵان کوشتارەکا مەزن بۆ بدانیت.⁽⁵⁴⁾ د ئەنجامدا ٤۰ هزار شیعە مەزهەب ل ئانادۆڵ و کوردستانێ هاتنە کومکوژکرن،⁽⁵⁵⁾ بەلێ پشتی هینگێ سوڵتان پەشێمان بوو ژ ڤێ کڕیارا خۆ، لەوما؛ بڕیاردا زێدەباری (دانپێدانا میراتیێ) ئازادییا مەزهەبی ژی بدەتە قزلباشان!⁽⁵⁶⁾ بەلێ ئەڤە نەبوو دلدان بۆ هندەک ژ میرێن کوردان یێن عەلەوی، كو پاڵپشتییا سەفەوییان بکەن د شەڕێ چالدێرانێ دا، وەكی؛ میرێ چەمشگەزەک (دێرسم) یێ بناڤێ میر حاجی ڕۆستەم.⁽⁵⁷⁾

ل وی دەمێ نادر شاهێ ئەفشار ل ساڵا (۱۷٤۳ز.) هەوا خۆ یا لەشکەری بەرەڤ مویسل ئینای، نامەیەک بۆ شێخ حەسەنێ گلەزەردە (م: ١٧٦٢ز.) یێ وولیانی هنارت و ژێ خواست هاریکارییا وی بکەت چ ب ڕێکا ماددی یان یا مەعنەوی، یان ھەر چ نەبیت خەلکی ژ پشتەڤانیا عوسمانیان بدەتە پاش، ژبەركو؛ شێخێ ناڤبری خودان پێگەیەکێ مەزن یێ ئایینی و سیاسی بوو ل دەڤەرێ و پەیوەندیێن موکوم ل گەل سوڵتانێن عوسمانی هەبوون، هەر دیسان ژبەركو؛ شێخێن بەرزنجی خۆ ب نەڤیێن پەیامبەری (سلاڤێن خودێ لێ بن) د زانین، لەوما نادر شاهی ئاماژە بۆ ساخکرنا مەزهەبێ جەعفەرییان ل دەڤەرێ ب خێرا شێخێن بەرزنجی کر، بەلێ شێخی ئەڤ چەندە رەتکر و هوشداری ژی دایێ، کو زێدەتر تێکدانێ ل دەڤەرێ نەکەت و پاشڤەبچیت.⁽⁵⁸⁾

پشتی نیڤا دوێ ژ چەرخێ نوزدێ ھەتا شۆڕەشا شێخ عوبەیدوللاهێ نەهری و ژ ئەنجامێ ژ ناڤبرنا میرگەهێن کوردی ڤاڵاهيیه‌كا دەستهەڵاتێ ل کوردستانێ دورست بوو. ل ڤێرە ڕۆلێ کەسایەتیێن ئایینی دیار بوو ب تایبەتی مەشایخێن تەریقەتێن قادری و نەقشی و ئێدی سەرکردایەتیا شۆڕەشێ ڕاستەڕاست ژ لایێ شێخێ تەریقەتێ ڤە د هاتە بڕێڤەبرن، ژ وان؛ شۆڕەشا شێخ عوبەیدوللاهێ نەهری (۱۸۸۰ز.)، شێخ عەبدولسەلامێ بارزانی (۱۹۰۸ – ۱۹۱٤ز.)، شێخ سەعیدێ پیران (۱۹۲٥ز.)، شێخ ئەحمەدێ بارزانی (۱۹۳۱ – ۱۹۳۲ز.) ئەڤە هەمی نەقشی بوون و یا سەید ڕەزایێ دێرسمی (۱۹۳۷ز.)، كو عەلەوی بوو.⁽⁵⁹⁾

 شێخ سەعیدێ حەفید (م: ۱۹۰۹ز.) نەڤیێ شێخ مەعڕووفێ نودەهی⁽⁶⁰⁾ و شێخ عەبدولڕەحمانێ تاغی یێ ناسیار ب سەیدایێ تاغی (م: ۱۸۸٦ز.) د شەرێ عوسمانی – رۆسی دا ل ساڵا (١٨٧٦ – ١٨٧٨ز.) ب دەروێشێن خۆڤە بەرەڤ جیهادێ چوون ب دژی ڕۆسیا و سوڵتان عەبدولحەمیدێ دوێ گەلەك ڕێز لێ گرتن و نێزیکی خۆ كرن، ب هەمان شێوەیی شێخ ضياءالدین نۆڕشینی یێ کوڕێ شێخ تاغی (م: ۱۹۲٤ز.)، ⁽⁶¹⁾ دەما شێخی دەستێ خۆ د شەڕی دا ژ دەستدای سوڵتان محەمەد ڕەشاد (م: ۱۹۱۸ز.) دەستەکێ پڕوتێز (صناعي) بۆ چێکر دورستكر.

دبیت شێخ مەحمودێ حەفید (م: ۱۹٥٦ز.) کورێ شێخ سەعیدێ حەفید ژ هەمی شێخێن قادری یێن کوردستانێ ناڤدارتربیت، کو بکارئینانا پێگەیێ خۆ یێ ئایینی (سۆفیگەری یا قادری) دەستهەڵاتەکا ئایینی پاشی یا سیاسی و لەشکەری یا گرنگ پێکئینا و شۆڕەش و سەرهەلدانێن وی کاریگەرییەکا مەزن ل دیرۆكا کوردی كرینه⁽⁶²⁾ و شاهنشینا کوردستانێ (۱۹۲۲ – ۱۹۲٤ز.) دامەزراندیە.⁽⁶³⁾

بنەماڵا شەمزینان، کو ب ساداتێن نەهرێ دهێنە نیاسین، ل باکوورێ کوردستانێ ل دەڤەرا هەکكاری د خۆجهـبوون، ئەڤان خۆ ب نەڤیێن شێخ گەیلانی د زانین و ب گەیلانی زادە ژی د ناڤدار بوون، پشتی دەمەکێ ژ ڕێنیشاندەرییا ڕێبازا قادری، دەست ژێ بەردان و بەرەڤ پەیرەوا ڕێبازا نەقشەبەندی چوون،⁽⁶⁴⁾ ناڤدارترین کەسایەتیێ ڤێ بنەماڵێ خودانێ ئێکەمین شۆڕەشا نەتەوەیی یا کوردی شێخ عوبەیدوڵڵاهێ نەهری یە  (م: ۱۸۸۳ز.) و ل ساڵا ۱۸۸۰ شۆڕەشا خۆ بەرپاکریە.⁽⁶⁵⁾

بزاڤا (نووڕسی) یان نوڕجولار (Nurcular) وەکی ترک دبێژنێ، یا د زڤڕیت بۆ زانایێ مەزن یێ کورد سۆفی بەدیعولزەمان سەعیدێ نووڕسی (م: ۱۹٦۰ز.) و ب ناڤێ وی هاتییە ب ناڤکرن، هەر ژ دەست.پێکێن چەڕخێ بیستێ د هەوڵ و بزاڤەکا بەردەوام دا بوو بۆ ئاراستەکرنا بزاڤەکا چاکسازییا سیاسی – جڤاکی ب تایبەتی ل باکوورێ کوردستانێ، پشتی وەغەرکرنا شێخ نووڕسی ئێدی دویڤکەڤتیێن وی ڕاستەوخۆ چوونە د ناڤ سیاسەتێ دا و دەستەکەکا نوی ب ناڤێ مەد زەهرا (Med Zehra) دامەزراندن، یا هەلگرا مورکەکا سۆفیاتییا ناسیۆناڵیستی و ب ڕەنگێ ئێکسەر و ئاشکەرا پێداگیری ل سەر پێدڤیا دامەزراندنا دەولەتەکا کوردی دکر.⁽⁶⁶⁾

پشتی سەرکەفتنا شۆڕەشا ئیسڵامی یا ئیرانێ ل ساڵا ۱۹۷9ێ شێخێن نەقشەبەندی ب تایبەتی ئەوێن سەر بنەماڵا شێخ عوسمان سیراجەددینی هەر زوی و پشتی سیاسەتا سەپاندنا مەزهەبی و پشتگوههاڤێتنا پڕسا کوردی کەفتنە رەخنێ ژ سیستەمێ نوی ل ئیرانێ، ئەنجام ژ شێخ و شێخزادە و مووریدێن وان باسکەکێ نەتەوەیی یێ سۆفی دەرکەفت، كو ڕاستەوخۆ بانگەوازیا گەنج و دیندارێن کوردان دکر بۆ دژایەتیا سیاسەتا ڕژێمێ بڕێكا دبلۆماسی و چەکداری و پێكئینانا پارتێن ئۆپزسیون یێن وەكی؛ حزبی ڕزگاریی کوردستان و سوپای ڕزگاریی کورستانی ئێران، بزاڤا سیاسی و ئایینی یا کوردی ل رۆژهەلاتێ کوردستانێ و ئیرانێ ب سەر چەند تەوژمێن هزری دا دابەش ببوون وەکی: وەهابیان، ئیخوانچیان و بزاڤێن مەکتەبی و دەعوە و ئیسلاح، بەلێ چ ئێک ژ وان ب قەدەر حزبا ڕزگارییا کوردستانێ یا بارگەکری نەبوو ب ناسیوناڵیزم و ئیسلامێ. ⁽⁶⁷⁾

ژ شێخزادە  و شێخگەهێن کوردستانێ (ته‌كيا)

بنەمالێن نەقشەبەندی: شێخێن بۆڕهان ل بۆکانێ، سەیدێن زەمبیل، شێخ قادرێ چەمپاڕاو                   ل بانە، بجێل ل دەڤەرا سورچیان ل ئاكرێ، دۆزەخ دەرە ل سەقز، بنەمالا سیرێ ل سیوەیلێ، غیاسی و شەهبازی ل سنە و بنەمالا دیانەت.⁽⁶⁸⁾

بنەمالێن قادری: بنەمالا تاڵەبانی ل کەرکوکێ، شێخ نوره‌ددين بریفکانی (م: ۱۸٥۲ز.) ل دهۆک و مویسل، شێخ فەهیمێ ئەڕواسی ل هەکكار و بایەزیدێ، شێخێن زەنبیل ل سەقز و بۆکان ل رۆژهەلاتێ کوردستانێ، بنەمالا سندوڵان ل پشدەر، بنەماڵا شێخ بابا ل غەوس ئابادا د ناڤبەرا بۆکان و مهابادێ و قەرەچیواری ل چەمچەماڵ، کو سەرجەم دبنە (٢٥) بنەمال و هەر ئێکێ ژ وان ب دەهان تەکیا و خانەقاـ و فێرگەهێن تایبەت بخۆ ڤە هەنە و هژمارەکا مەزن ژ کەسایەتیێن گرنگ و ناڤدار د دیرۆکا کوردستانێ و دەڤەرێ پێگەهاندینە. ⁽⁶⁹⁾

یا مای بێژین، کو پشتی بەرفرەھبوون و گەشەكرنا ڕێبازا نەقشەبەندی د ناڤ جڤاکێ کوردی دا د گەل دەستپێکا چەرخێ ١٩ێ هێدی هێدی ڕێبازا قادری ل کێمێ دا، بەلێ دیسان شیا پێگەهێ خۆ ب پارێزیت ب تایبەتی ژی ل رۆژهەلات و باشوورێ کوردستانێ.⁽⁷⁰⁾

هندەک ژ تەکیایێن ناڤدارێن کوردستانێ:

1. تەکیا شێخ موحەممەدێ مایی (نەقشی)، ل گوندێ مایێ ل دەڤەرا بەرواری باڵا، دهۆک.
2. تەکیا شێخ تاهڕێ ڕێکانی (نەقشی)، ل ئامێدیێ و مویسل.
3. تەکیا شێخ موحەممەدێ ڕێکانی (نەقشی)، گوندێ بامەڕنێ.
4. تەکیا شێخ سیڕاجەددینێ بارزانی (نەقشی)، ل دەڤەرا بارزان.
5. تەکیا شێخ ئەحمەد کولەکی یێ سورچی (نەقشی)، ل گوندێ کولکێ ل دەڤەرا سورچیاتی (بجێل) قەزا ئاكرێ.
6. تەکیا شێخ عومەر ضياء الدین (نەقشی – قادری)، ل ناحیا بیارە ل هەڵەبچە.
7. تەکیا شێخ شمس الدین قطب شوشی (خەلوەتی)، ل گوندێ شوش ل قەزا ئاکرێ.
8. تەکیا شێخ قطب الدین ئەخڵاتی (قادری)، ل گوندێ بریفکان ل دهۆک.
9. تەکیا شێخ مارفێ نودێیی (قادری)، نودێ ل سلێمانی.
10. تەکیا شێخ سەید تەهایێ کەمالی زادە (خالدی – نەقشی)، ورمێ ل رۆژهەلاتێ كوردستانێ.
11. تەکیا شێخ عبدالعزیز گەیلانی (وولیانی قادری)، ئاکرێ.
12. تەکیا شێخ ئاسەف کەسنەزانی (کەسنەزانی قادری)، سلێمانی.
13. تەکیا سوڵتان شێخ موسێ ئەززولی یێ مێردینی (قادری) ل یوجە، مێردین.
14. تەکیا شێخ خالدێ خەزنەوی (خەزنەوی خالدی نەقشی)، حەسەکە ل رۆژئاڤایێ کوردستانێ
15. تەکیا شێخ موحەممەد موطاعێ خەزنەوی (خەزنەوی خالدی نەقشی) ئەدەنە، باکوور.
16. تەکیا شێخ موحەممە نایر ئەرزنجانی (خالدی نەقشی) ئەرزنجان ل باکوور.
17. تەکیا شێخ عەبدولڕەحمانێ تاغی (خالدی نەقشی) نۆڕشین، بدلیس ل باکوور.
18. تەکیا شێخ موسلحێ عەجزیمەندی (عەجزیمەندی)، ڕها (ئورفا) ل باکوور.
19. تەکیا شێخ نوڕەددینێ نوڕشینی (خالدی نەقشی)، نوڕشین، بدلیس ل باکوور.
20. تەکیا شێخ ئیسماعیلێ وولیانی (وولیانی، قادری)، ڕۆڤیا ل بەردەڕەش.

 

ژێدەرێن هاتینە بكارئینان:

 (1) مصطفی عبدالكریم الخطیب، «معجم المصطلحات و الٲلقاب التٲریخیة،» ط۱ (بیروت : ۱۹۹٦)، ص. 106

(2) شێخ ئەمین شێخ عەلائەددین نەقشەبەندی، «تەصەووف چیە؟» چ۳ (سلێمانی : ۲۰۱٥)، بپ. 69

(3) زرار صدیق توفیق، «کورد و کوردستان لە ڕۆژگاری خیلافەی ئیسلامی دا،» چاپى دووه‌م ( تاران : ۲۰۲۰ )، بپ. ۱۲۹

(4) بنێرە؛ «ڕەهەند و ڕەنگڤەدانا سۆفیگەریێ لسەر وێژەیا کوردی،» شێخ ئەمین شێخ عەلائەددین، ژێده‌رێ به‌رێ، بپ. ٤۲۹ – ٥۱۳

(5) زرار صدیق توفیق، ژێده‌رێ به‌رێ، بپ. ۱۳۱

(6) محمد بن صصري، «الدرة المضيئة في الدولة الظاهریة ،» (كالیفورنیا : ۱۹٦۳)، ۱/۲۳۱ – ۲۳۲

(7) زرار صدیق توفیق، ژێده‌رێ به‌رێ، بپ. ۱۳۳

(8) هەمان ژێده‌ر، بپ. ۱۳۲

(9) محمد بن محمد سلطان ولد، «ولدنامه،» باهتمام: جلال همائي (تهران : ۱۳۱۲)، ۱ / ۱۱۳

(10) زرار صدیق توفیق، ژێده‌رێ به‌رێ، بپ. ۱۳۳

(11) محەمەد ئەمین زەکی، «تەئریخی سلێمانی و وڵاتێ لە دەوری زۆر قەدیمەوە تا ئەوەلی ئیحتیلال (۱۹۱۸)،» ئا: ڕەفیق ساڵح، چ۲، چاپخانەی شڤان (سلێمانی : ۲۰۰٦)، بپ. ۱٥٤ – ۱٦۲

(12) عبدالقادر محمد البرزنجي، «سادات البرزنجیة،» مطبعة الترقي (كركوك : ۱۹٥٦)، ص.2

(13) محەمەد ساڵح ئیبراهیمی (شەپوڵ)، «مەولانا خالید شارەزووری و خزمەتی زانستی و کوردایەتی ئەو،» کۆڤاری ڕامان، ژمارە ۱۸۸ (٥/۱/۲۰۱۳)، بپ. ۱۱۰

(14)Abdülcebar Kavak, “Melayê Cizîrî ve Tasavvufî Kürd Edebiyatının Gelişim Dönemi,” Bingol Unv. Yaşayan diller Enst. Dergisi, Sayı. 2 (Kasım : 2015), s. 57

(15) دیار غەریب، “خوێندنەوەیەکی نوێ بۆ مێژووی کوردستان،” (ج. ن : ٢٠١٦)، بپ. 209

(16) زرار صدیق توفیق، ژێده‌رێ به‌رێ، بپ. 133

(17) بزڤڕە بۆ: نزار ایوب گولي، «امارة هكاري في عهد العثماني ۱٥۱٤ – ۱۸٤۹ « (دهوك : ۲۰۱۷)

(18) ل دۆر شه‌جه‌ره‌يا وى بزڤره‌ بۆ گوتارا (عەبدولڕەقیب يوسف، شەجەرا شێخ الٳسلامێ هەکاری، کۆڤارا دهؤك، ژمارە ۲٦ (نيسان ۲۰۰٥)، بپ. 54

(19)  زرار صدیق توفیق، ژێده‌رێ به‌رێ، بپ. 133

(20)  جەعفەر عەلی «سۆفیزم و کاریگەری لە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی کورد دا (۱۸۸۰ – ۱۹۲٥)،» چ۲، (سلێمانی : ۲۰۱۳)، بپ. 31

(21)Necdet Tosun, “Yûsuf El-Hemedani, TDV Islam Ansiklopedisi,” (Istanbul: 2013), 44/12

(22)Cemal Anadol, Pir-î Türkistan Hoca Ahmet Yasevi ve Yasevilik (Istanbul : 1994), s. 17 – 23

(23) سەبارەت ب ڤێ چەندێ م. عبدالرحمن مزوری پەڕتووکەکا ناوازە نڤیسیە بناڤێ: تاج العارفین عدي بن مسافر الکوردي الهکاري لیس ٲمویا، ط۲(برلین : ۲۰۰٤)

(24) ابن خلكان، «وفيات الٲعيان و ٲنباء ابناء الزمان،»  (بیروت : د.س)، ۳/ ۲٥٤

(25) جمالدین فالح الکیلاني، «الشیخ عبدالقادر الکیلاني،» رؤية تاريخية معاصرة (بغداد : ۲۰۱۱)، ص. ۲٥ – ۲۹

(26)Ahmet Aktaş ve Mehmet Yanmış, “Diyarbakır sultan Şeyh Musé Ezzuli dergâhı örneğinde tarikatların toplumsal işlevleri,” int. Journal of Kurdish  studies, No. 1 (January : 2015), s. 4

 (27)نژادێ شێخی د کەڤندا لبن ئاراستەیێن چڕ یێن نڤیسەرێن نەتەوەیێن جیران بوون، هەر ئێکی ژ وان بۆ خۆ هژمارتیە و ژ لایەکێ دی د ناڤ کوردان دا یا بەربەڵاڤە، کو شێخ کوردە و بەڵگەیێن لبەردەست ڤێ ڕاستیێ د سەلمینن، بزڤڕە: Süleyman Uludağ, Şeyh Abdülkadir, TDV Islam Ansiklopedisi (Istanbul : 1997), 1 / 234-  محمد رئوف توکلی، تاریخ تصوف در کردستان (تهران : ۱۳۸۷)، ص ۱٤۲؛ یاقوت الحموي، معجم البلدان (بیروت : د. ت)، ۲ / ۲۰۱؛ Abdülbaki Gülpınarlı, 100 Soruda Türkiyede Mezhebler ve Tarikatlar (Istanbul : 1969), s 190

(28) جمالدين ابو المحاسن الٲتابكي، «النجوم الزاهرة في ملوك مصر و القاهرة،» (القاهرة : ۱۹۳٥)، ٥ / ۳٦۲

(29) Hasan Kâmil Yılmaz, Şehabeddin Sühreverdi, TDV Islam Ansiklopedisi (Istanbul : 2010), 38/40-42.

(30) صالح شیخو رسول الهسنیاني، «علماء الکورد و کوردستان،» (دهوک : ۲۰۱۲)، ص. 513

(31) المرجع نفسە، ص. 255

(32) Nuri Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, 1 Baskı (Halep: 1952), s. 24 – 28

(33)Machiel Kiel, Sarı Saltuk, TDV Islam Ansiklopedisi (Istanbul : 2009), 36/ 147 – 148

(34)Nuri Dersimi, Önceki Kaynak, s. 27 – 28

(35)  محمد بن محمد سلطان ولد، المصدر السابق، ۱ / ۱۱۳

(36) محمد افشین وفایی، «مناقب حضرت خداوندگار،» (تهران : ۱۳۸۵)، ۱ / ۱۱۹.

(37) بنێرە: مولانا جلال الدین محمد، «بلخی رومی مثنوی معنوی،» دفتر دوم: بخش ۱، بیت ۳، دفتر سوم: بخش 1،                  بیت ۱ – ۲، دفتر چهارم: بخش ١، بیت. ١

(38) بنێرە: منوچهر پارسادوست، «شاه اسماعیل اول پادشاهی با اثرهای دیرپای در ایران و ایرانی،» شرکت سهامی انتشار (تهران : ۱۳۸۱)، ص. ۱۷۸؛ ایلیا پاولویچ پتروشفکسی، «اسلام در ایران از هجرت تا پایان قرن نهم هجری،» ت: کریم کشاورز، انتشارات پیام، چاپ هفتم (تهران : ۱۳٦۳)، ص ۳۸۳؛ عەلی تەتەر نێروەیی، مێژوویا نوویا ئیرانێ، چ۱ (دهوك : ۲۰۱۰)، ل ۲٤.

(39) دیار غەریب، ژێده‌رێ به‌رێ، بپ. ۲۲۷

(40)  بنێرە: عبدالقادر محمد برزنجي، المصدر السابق، ص. 2

(41) محمد امین زکي، «تاریخ السلیمانية و انحائها،» ترجمة الی العربیة: محمد جمیل بندي روژبیاني (بغداد : ١٩٥١)، ص. 219

(42)توکلی، مرجع پیشین، ص. 105

(43) جەعفەر عەلی، ژێده‌رێ به‌رێ، بپ. ۳۱

(44) بنێرە لیستا خەلیفەیێن وی: مەلا عبدالکریمی مدرس، یادی مەردان، چ ۲ (سلێمانی : ۲۰۱۳)، ۱ / ۸۳ – ۸۷

(45)  محەمەد ساڵح ئیبراهیمی (شەپوڵ)، ژێده‌رێ به‌رێ، بپ. 112

(46)  محمد امین زکي، المرجع السابق، ص. ٢٢١ – ٢٢٢

(47) توکلی، مرجع پیشین، ص. 180

(48) دیار غەریب، سەرچاوەی پێشوو، بپ. ۲۱۷

  (49)Osman Gazi Özgüdenli, “Mar’aşiler, TDV Islam Ansiklopedisi,” (Istanbul : 2003), 28/37 – 38

(50) کارل بروکلمان، “تاریخ ملل و دول اسلامی،” مترجم: هادی جزایری، چاپ دوم (تهران : ۱۳۸۳)، ص. ۳۱۵

(51) بەرزانی مەلا تەها، سەرچاوەی پێشوو، بپ. ۳۰۹

(52) محەممەد سوهەیل تەقوش، «عوسمانیەکان لە دامەرراندی دەولەتەوە تا کودەتا بە سەر خەلافەتدا،» و: نەریمان خۆشناو و مستەفا سەید مینە، چ ۳ (هەولێر : ۲۰۱٤)، بپ. ۱۷٥؛ Nuri Dersimi, Önceki Kaynak, s 25

(53) احمد تمیم داری، «عرفان و ادب در عصر صفوی،» چ ۱، انتشارات حكمت (تهران : ۱۳۱۷)، ۱ / ۶۳

(54) موحەممەد سوهەیل تەقوش، سەرچاوەی پێشوو، بپ. ۱۷۹ ـ ۱۸۱

(55) احمد تمیم داری، مصدر پیشین، ۱ / ۶۰؛ Nuri Dersimi, Önceki Kaynak, s 25

Aynı Kaynak, s. 25  (56)

(57) سەڵاح محەمەد سەلیم هروری، ڕێبەر جەعفەر بەرواری، شێرزاد زەکەریا محەمەد، فەرهاد محەمەد ئەحمەد، «دیرۆکا کوردستانێ،» (دهوک : ٢٠٠٩)، بپ. ۱٦۲ – ۱٦۹

(58) بنێرە دەقێن نامه‌يێن دناڤبەرا وان: محمد خال، الشیخ معروف النودهي البرزنجي (بغداد : ١٩٦١)، ص. ٧٥ – ٧٦

(59) سەڵاح محەمەد سەلیم هروری و یێن دی، ژێدەرێ بەرێ، بپ. ۲٦۳ – ۲۷۹ و ۳۰٦ – ۲۹٤

(60) توکلی، مرجع پیشین، ص. 148

(61)Mehmet Sakı Çakır, “Şeyh Abdurrahman-i Tâğî ve Norşin Tekkesi’nden yayılan kollar,” Ihya Dergisi, sayı 3 (2017), s. 32

 (62)مەلا عەبدوللای زێوەر، «گەنجینەی مەردان و یاداشتی ڕۆژانی دەربەدەری،» پ: محمدی مەلا کریم، (بەغداد : ۱۹۸٥)، بپ.۱۳۰

(63) عەلائەددین سەجادی، «شۆڕشەکانی وە کورد و کوماری عێراق،» (تهران : ۱۳۸۴)، بپ. ۹٤ – ۹٥

(64) توكلی، مرجع پیشین، ص. ١٨٣

(65) صلاح محمد سلیم محمود، «دیرۆکا کوردان یا نوی د چەند ڤەکۆڵینان دا،» (دهوک : ٢٠١٣)، بپ. 119

(66) بەرزانی مەڵا تەها، ژێده‌رێ به‌رێ، بپ. ۲۰۱ – ۲۰٤

(67) هەمان ژێده‌ر، بپ. ۳۱۱ – ۳۱٤

(68) . هەمان ژێده‌ر، بپ. ۳۱۱

(69) . توکلی، مرجع پیشین، ص. ١٨٣ – ١٨٥

(70) .دیار غەریب، ژێده‌رێ به‌رێ، بپ. ٢٢٧