گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
ئازاد دارتاش
وێنەیێ شعری و بونیاتێ ھزری:
دیارە د بیاڤێن رەخنەیا ئەدەبی دا، ئەو دانوستاندنێن بۆ دەمەکێ درێژ ل سەر دووالیزیما (فۆرم/ ناڤەرۆک) ھاتینە کرن، یێن بەر ب نەمانێ ڤە دچن، چونکە پێشەنگێن رەخنەیا نوی و پشتی خواندنێن زانستی د چەندین تێکستێن ئەدەبی یێن ب شێۆازەکێ مۆدرێن ھاتینە دارێژتن دا کرین، شیان چەندین تێپەڕاندنێن ستراکتووری ل سەر پیڤەرێن تەقلیدی بکەن، ئەو پێڤەرێن تاگیرییا ئەڤی جەمسەری یان یێ دی دکری، بۆ وان دیار بوو، کو پێدڤی یە ل دەرڤەی وان بھا و پیڤەڕان خواندن و ھەلسەنگاندن بۆ بەرھەمێن ھەنێ بھێنە کرن.
د بیاڤێ ھەلبەستا مودێرنێتە دا، دیدگا و بینینێن داھێنەری تێپەڕاندن ل سەر ئەو پیڤانێن فۆرم و ناڤەرۆک ژ ھەڤدو جودا دکرن کریە، د تێکستێن نوی دا دیار دبیت، کو تێکھەلی د نێڤبەرا ھەردو ئالییان دا گەھاینە ئاستێ ھەڤگرتنێ، ھەلبەستڤان نکاریت ھەردو جەمسەران ژ ھەڤدو جودا بکەت، چونکە د ئەزموونا وان دا و ھەر وەکو (ڕ. بو عیشە بو عمارە) دبێژیت: «فۆرم نەمایە وەکو بەرگێ ناڤەرۆکی، بەلکو یێ بوویە فاکتەرەک د ئەزموونا ھەلبەستی دا، ل سەر بنەمایی، کو بینینێن ھەلبەستڤانێ نویکارخۆاز ئەو جوداھیێن د نێڤبەرا فۆرم و ناڤەرۆکی دا بلەز ژ ناڤبرینە»(١)، وەھا د گاڤا داھێنانێ دا، ئەو گاڤا ھۆزانڤان ب نێرین و دیتنێن خوە تیڤلێ سەرڤە یێ واقعی دسمیت و بۆیەرێ ب تەڤدان و دەرھاڤژتەیێن خوە ڤە دھەلوەشینیت و لایەنێن ڤەشارتی یێن وێ ڤەدبینیت و ب ھێزا خەیالێ پیڤانێن تازە ژێڕا دبەخشیت و ب تەکنیک هۆنەری و ئالاڤێن زمانەڤانی رستەیێن خوە دادڕێژیت، د وێ گاڤێ دا چ ھێلێن ڤەبر و جوداکار د نێڤبەرا بەرا ھەر دوو جەمسەران (فۆرم/ ناڤەرۆک) نامینن، بەلکو د گاڤا ئافراندنێ دا، داھێنەر د بیتە چێکەرێ فۆرم و تەرزەکێ نوی یێ گۆتن و داڕێژتنێ، ئەو تەرز و ستایلێ گۆتنێ د ناخێ خوە دا کودەتایە ل سەر ناڤەرۆکەکێ ھشک و ئێک پیڤان، کودەتایێ ل سەر فۆرمێن بەرھەڤ و تێپەڕاندنێ ل سەر تەرزێن کەھی یێن دیتن و تێرامانێ، یاخیبوونە ل سەر شێۆازێ بکارئینانا زمانی، پشتی ب سەرھەلی دانێن نوی یێن مەعرفی و هۆنەری بی، د گاڤەکا وەھا دا تێپەری ب پێدڤی دیت، کو کودەتایێ ل سەر فۆرمێن زاڵ بکەت، چونکە ئەو فۆرم نە ب تنێ نکارن ھەمبێزا نێرینێن وی تازە بکەن، بەلکو وەکو ئەنجامەک، ناڤەرۆک ب خوە فۆرمێ خوە چێدکەت، ھەروەھا ل پەی پێدڤیێن نویکاریێ ھەلبەستڤان جەڤەنگێن نەمازەیی ژ خوە ڕا چێبکەت، دیسان تێکھەلیێن نوی د نێڤبەرا پەیڤان دا درۆست دکەت، چونکە زمان و جەڤەنگ و میتافۆر و خۆاستەیێن کەھی و دووبارە بوویی ژی نکارن ھەمبێزا تنگژین و دیتن و نێرینێن وی بکەن، وەھا ل گۆر ئەزموونا وانا فۆرم ب خوە بوویە پشکەک کارا ژ ناڤەرۆکێ و ناڤەرۆک ژی د نێڤ قەوارەیا فۆرمی دا ھاتیە حەلاندن، چونکە خۆلقاندنا وی فۆرمی ب خوە ژی د بیتە پشکەک د ئەزموونا وی یا روحی و ئەستاتیکی و ھزری دا، ئەو دەربڕینێ ژ نێرینێن وی یێن ھزری و بینینێن وی یێن رەخنەیی دکەن، ھەر وەکو بیرمەند و ھەلبەستڤانێ ناڤدار ئەدونیس د تێز و گۆتار و نڤیسنێن خوە دا تەکەزێ ل سەر دکەت و دبینیت، کو «نویخۆازی نە بتنێ کودەتایە ل سەر فۆرمێن ھشک و زمانێ ستاندەر، بەلکو د بنەرەت دا نویکرنە د جۆرێ خۆیندنا تێڕامان و دیتنان دا»، وەھا پرۆسێسا نویکرنێ سەلماند، کو ئەو ھەڤڕگییا د نێڤبەرا فۆرم و ناڤەرۆکی دا، ھەڤڕکیەکا وەھمی یە، بەلکو ھەر ژ کەڤن وەرە جۆرەکێ ھەڤگرتن و ئێکبوون د نێڤبەرا وان دا ھەبوویە.
رستەیا شعری و بەرتەسکییا زمانێ سادە
رستەیا ھەلبەستی د چارچویڤەیێ ستایلێ سادە و زاڵ یێ بکارئینانا زمانی دا ناھێتە پێکئینان، بەلکو د گاڤا ئافراندنێ دا ھەلبەستڤان لڤاندنەکێ د ھوندری زمانی و سیستەمێ بکارئینانا ئێکەیێن وان دا دکەت، ژ بەر کو د چارچووڤەیێ تەقلیدیێ کارئینانا ھەنێ دا جۆرەکێ کەھیبوونێ چێبوویە، جۆرەکێ رەھابوونێ تێدا ھەیە و ئەو دبیتە ئاستەنگ د رێیا نویکرنێ دا، ئەو رەھابوون یا گۆنجایی یە ل گەل شێۆازێ بکارئینانا زاڵ یێ زمانی، ب وی شێۆازی دێ کارین گۆتارێن سیاسی و زانستی و بەخشانان پێ بنڤیسین، لێ د شیانێن وی دا نینە بکاریت تێکستەکا شعری بەرھەم بینیت، زمانێ شعری زمانەکێ نەمازەیی و رێژەیی یە، یێ ھەڤبەندە ب خۆدی ھۆزانڤانی ڤە، ئەو ب تەرزەکێ جودا پەیڤێ بکاردئینیت و رستەیێن خوە دادڕێژیت، لەوما داھێنەر کودەتایێ ل سەر وی ستایلێ کەھی دکەت و پەیڤێ ژ رامانێن وێ یێن فەرھەنگی ڤالا دکەت، رستەیێ چر دکەت و پەیڤێن زێدە لاددەت، جەڤەنگێن تازە چێدکەت. ژ بەر کو ئەو جەڤەنگێن زێدە ھاتینە بکارھاتن دیسان دبنە پەیڤێن کەھی و بھایێ خوە یێن هۆنەری ژ دەست ددەن، ھۆزانڤانێ چێکەر ب جەڤەنگێن کەھی قایل نابیت، ئەو ب خوە جەڤەنگێن خوە چێدکەت، پەنای بەر ب سیمبۆلێن ئەفسانەیێ و چیرۆکێن فۆلکلۆی وجیڤانووکی دبەت و وەکو خوە تەوزیف ناکەت، بەلکو دکەتە ئاماژە و دەمامک و ب رامانێن سەردەم باردکەت، وەھا تێنەکا نوی یا نەچاڤەرێکری ددەتێ و دکەتە شیفرە و کود و رادەستی وەرگرێ پۆزتیڤ دکەت، ب تەکنیک و ستایلەکێ نەچاڤەرێکری سەرەدەریێ لگەل زمانی و ئێکەیێن وێ دکەت و وەھا ژی وێنەیەکێ دی دخۆلقینیت و وەرگری ھەڤرویشی ھەنگافتنا وەرگرتنێ دکەت، دیسان ب وێ کارئانینێ ریتما نێڤخوەییا ھەلبەستێ د ھێتە رێکخستن، ئەو ریتم یا ملکەچی چ پێڤەر و یاسا و پرەنسیپێن بەرھەڤ نینە و یا دویرە ژ ھەر میناکەکێ دەرەکی و تەقلیدی، ئەو ریتم دەرئەنجامێ وێ رەتکرنەڤێ و بکارئینانا زمانی ب ئاوایەکێ نەچاڤەرێکری، ئەنجامێ چێکرنا تێکھەلیێن نەکەھی نە د نێڤبەرا پەیڤان دا، ئەو ریتم ب لادانێن زمانەڤانی یێن کویر و راماندارچێدبن و کاریگەری یا وەقعا ریتما نێڤخوەیێ پترە ژ ریتما دەرەکی، چونکو ئەو ریتم دەربڕینێ ژ دڵینی و تنگژین و نێرینێن ئەوێ ھۆزانڤان دکەت، د ھوندری ناخێ وی دا و ل گەل ھەستێن وی سەرھەلددەن و د نێڤ پێکھاتەیێن تێکستێ دا گەشەی دکەن، د ڤێ دەربارێ دا، رەخنەگڕ د. ھودا ئەلسەحناوی دبێژیت: «ئەو ریتم بەر ب تەڤگەڕا نێڤخوەیی یا تێکستێ ڤە دچیت و دەرئەنجامێ ھەڤگەھشتن و کارلێکرنێن د نێڤەرا پێکھاتەیێن وێ دا گەشەی دکەت» ، وەھا د تێکستێ دا سێگۆشەیەک (شێۆازێ بکارئینانا زمانی، ریتم، وێنەیێ شعری) پێگیر دبیت، وەھا وێنەیێ شعری ل گەل زمان و ریتمێ ستراکتوورێن سەرەکی یێن فۆرمێ تێکستێ دخۆلقینن.
د ھەلبەستا نوی دا، وێنە دبیتە گرنگترین تەوەر د پێکھاتەیێن تێکستێ دا، وێنە ژی ژ ڤالاتیێ درۆست نابیت، بەلکو میناکێ خوە ژ واقعی وەردگڕیت، ب گۆتنەک دی؛ بۆیەر و مژارەک ھەیە و کارتێکرن ل دلینی و ھشێ ھەلبەستڤانی کریە و ئەوێ ھۆزانڤان وێنەیێ واقعی د ھشێ خوە دا دھەلوەشینیت و ل گۆر ئەزموونا خوە یا روحی و ئەستاتیکی تنگژین و نێڕین و بێنینێن خوە ب ئاوایەکێ نەمازەیی ب وەکاندنەکا چڕ، جارەک دی دکەتە وێنە، ئەو وێنە یێ جیاوازە و ل سەر ریالستی یە، وەکاندن ژی نە ب وەکادنەکا کەھی و سادە، بەلکو ب چێکرنا پەیوەندیێن تازە و نە چاڤەڕێکری د نێڤبەرا تشتان و دیاردەیان دا، ب وێ وەکاندنێ وێنەیەکێ فەنتاستیک چێدکەت، ئێک ژ ساخلەتێن فانتازیایێ ژی ئەوە، خۆینەر ژ ئالیەکی ڤە ھەست بکەت بۆیەر نە یا سرۆشتی یە و ب چ جهـ و دەمێن دیارڤە یا گڕێدایی نینە، د ھەمان دەم دا دبیت ل تەڤ جهـ و چاخان دا ژی روویبدەت، چێکرنا تێکھەلیێن نوی د نێڤبەرا پەیڤان دا و درۆستکرنا رستەیێن سڕنجراکێش، دەرز و ڤاڵاتی د ھوندری رستەیان دا چێدکەن، ئەو دەرز بیاڤێن دیتن و نێرینان بەرفرەهـ دکەن، دبیت د دەرزان دا جۆرەکێ بێ سیستەمیێ ژی درۆست ببیت یان رستە وەھا ب ھێنە دیتن، کو ب ئاوایەکێ بێھودەیی ھاتینە داڕێژتن، لێ ئەو بێھودەیی ژی یا ئەنقەستە و ئەو بخۆە دبیتە سیستەم و فەزایێ تێکستێ ب کومەکا پڕسیاران مشت دکەت و دکەتە بیاڤەکا ڤەکری بۆ تێرامان و ئەنالیزەکرنێن جودا، چونکە ھەلبەستڤانێ چێکەر سیستەمی تێکددەت، ژ بۆی داڕێژتنا سیستەمەکێ تازە، کار دکەت ژ بۆی، کو ھەر ئەلیمێنتەک د جھێ خوە یێ درۆست دابیت و ھەر وەکو دانەرێن کتێبا (الثقب الشعري وتصدع جدران النص)(2) دبێژن: «چ فاکتەرەک د نێڤ ئاڤاھییا رێزبەندییا دەرزێ دانینە، ھەلگڕا رامانان نەبیت، ئەگەر نە چ ئاماژەیان دەرناھاڤێژیت»، وەھا بواری بۆ وەرگری دابین دکەت ژ بۆی کو ل دەرڤەی دەستھەڵاتا دانەری مافێ خوە یێ ئەنالیزەکرن و ڤەدیتنان پراکتیزەبکەت، وەھا دیار دبیت؛ کو زمانێ نوی یێ شعری سینوورێن تەقلدیێن دبەزینیت و ھەڤسەنگیەکێ د نێڤبەڕا دانەری و وەرگری دا دپارێزیت و سێ گۆشەیا (دانەر، تێکست، وەرگر) بەرجەستە دبیت.
د پرۆسێسا کارلێککرنا د نێڤبەرا ھۆزانڤانی و وەرگری دا چێدبیت، وێنەیێ شعری یە وێ پرۆسەیێ رێک دئێخیت و ل پەی ئەو پێناسەیێن ژ چەمکێ وێنەیێ شعری ڕا ھاتینە داڕێژتن، دێ کارین وی مافی بدەینە خوە، کو گشت چەمکان د چەند دەستەواژەیان دا کوم بکەین و بێژین: وێنەیێ شعری، ساخلەتەکێ ھەرە بالکێشە ژ ساخلەتێن کارێ شعری و ئامرازێ ھەلبەستڤانی ژ بۆی ب شێۆازەکێ نەمازەیی دەربڕینێ ژ ھەست و نێرین و تنگژینێن خوە د قەوارەیەکێ هۆنەری دا و پێکھاتەیەکا ئەستاتیکی دابڕێژیت، ئەو وێنەیێ د ھشێ دانەری دا جھگیر بووی دابڕێژیت و بگەھینتە وەرگری، رەخنەگڕێن ئەدەبی دکوکن ل سەر وێ ئێکێ، کو وێنەیێ شعری، فاکتەرێ فاکتەرانە یان ستوینەکا ھەرە گرنگە د ئاڤاھیێ کارێ شعری دا و پیڤەرەکێ ھەستیارە ژ بۆی ھەلسەنگاندنا وی کاری و ژ ئێک جوداکرنا کارێ جۆری و باش ژ یێن دی، ل گۆر پیڤانێن شعری و نەمازە د ھەلبەستا مۆدێرنێتە دا، وێنەیێ ھەلبەستی، وێنەیەکێ هۆنەری یە، فاکتەرەکە ژ فاکتەرێن داھێنانێ و دەربڕینەکا زمانەڤانی، شێۆازگەرایی و ئەستاتیکی یا چێژ بەخشە، ل سەر کومەکا تەکنیک و ستراکتووران چێدبیت، ھۆزانڤان کار دکەت وان تەڤ ئێکەیێن زمانەڤانی بکەتە کود و ئاماژە و سیمبۆلێن بارکری ب رامان و ئانکویێن تازە، مژارێ بکەتە وێنە و باندۆرێ ل ھش و ھەستێن وەرگری بکەت، وەھا ژی بھا و نرخێ ئەستاتیکی یێ ھەر پەیڤەکێ د ھێزا وێ یا سێمانتکی و سیمبۆلیک دا دھێنە دیتن، ب واتایەک دی وێنە خۆدی پێگەھەکێ گرنگ و پیڤەرەکێ ھەستیارە د پرۆسێسا چێکرنا لایەنێ ئەستاتیکی یێ کارێ هۆنەری دا.
دووالیزمیا فۆرم/ ناڤەرۆک.. ھەڤرکی و ھەڤگرتن
چ پرۆژە و پرۆسەیێن نویکرنا فۆرمی بێی بنەمایێن ھزری و باگڕواندێن فەلسەفی و چاندی و ئەپستمی و ھەتا یێن سیاسی چێنابیت، گشت پرۆسەیێن ریفۆرم و نویکرنێ ل سەر بنەمایێن ھزری و فەلسەفی و عەقلانی و خواندنێن کویر سەرھەلداینە، ژ بەر کو زمان ب خوە ژی ھەر د بنەرەت دا، دەستکەفتەکێ عەقلی یە و ھەر وەکو ئەدونیسێ دبینیت: «عەقل ئەو سەنتەرێ بەرپڕسە د بەرھەمئینانا زمانی دا»، نویکرن ب خوە تێگەھەکێ ئالزی و تەڤلیھەڤە و یێ گڕێدایە ب تەڤ بۆارێن ژیانێ و ژیارێ ڤە، نویکرن خۆیندن و تێرامانە د واقعەکێ دەستنیشانکری دا و کودەتا و تێپەڕاندن و گەریانە و ریسکە، پرۆسەیێن ھەنێ ژ خۆیندنێن رەخنەیی و دیتنێن ھەستیارێن کودەتایی دەست پێدکەن، ڕەوتێ ھەست و سۆز و بینینێن د ھوندری ناڤەرۆکی دا، مینا ئاڤەگا پەنگیایی ئەو بخوە فۆرمێ خوە چێدکەن و فۆرم د کارێ هۆنەری دا ستاندەرێ ئەستاتیکی، دەما ل گەل ناڤەرۆکەکێ زەنگین و موکم ھەڤجووت دبیت، د وێ گاڤێ دا زمان د کارێ ئەدەبی دا دگەھیتە ئاستێ پوەتیکابوونێ، ھەلبەت گەشتا نویکرنا فۆرمی یا بەردەوامە و ھەمیشە دیتن و تێرامانێن شۆرشگێرانە تێنەکا نوی ددەنە زمانی و ھاندەرەکێ سەرەکی نە بۆ پێشڤەبڕن و پەرەپێدانا زمانی و ئافراندنا ستایلێن نوی، وەھا دێ کارین بێژین، کو نویکرن و داھێنان ژ تێگەھشتنێ (فاکتەرێ خوەیی) و ل ژێر باندۆرەکا دەرەکی (فاکتەرێ بابەتی) دەست پێدکەت.
داھێنان و ئافراندن د ھەر بیاڤەکێ دا، یا ھەڤبەندە ب ھەبوونا عەقلەکێ ھوشیار و ھۆشمەند، ئەو عەقل د کەتوارەکی دا و ل ژێر باندۆرا کومەکا بۆیەر و روویدانان سەرھەلددەت، نویکرن و کارێن هۆنەری ژی ژ وانا ژی ھەلبەست دیسان ل ژێر فشار و بارێ دەرەکی و دەرۆنی جھگیر دبن و فاکتەرێ دەرەکی، فاکتەرەکێ ھەستیارە و ل دەستپێکێ ئەو باندۆرا خوە ل ھشێ داھێنەری دکەت، ھەسێن وی دئارینیت و مژارێ و ناڤەرۆکێ چێدکەت، د تەڤ کارێن ئەدەبی و هۆنەری دا باندۆر و کاریگەرییا فشارا بۆیەرێ د ھێتە دیتن، لێ هۆنەرمەند ب ئاوایەکێ راستەڕاست دەڕبرینێ ژ وێ بۆیەرێ ناکەت، بەلکو وێنەیەکێ دی دخۆلقینیت، ھندەک ئاماژە و نیشانەیێن واقعێ ھەی ھەلدگڕیت، لێ د فۆرمەکێ هۆنەری یێ گڕان دا دادڕێژیت، وەھا بۆیەر د کارێ ئەدەبی دا وەندا دبیت، ئەو وێنەیێ واقعی ب ھێزا ئاشۆپێ د ھێتە تێکدان و ب تنێ پاشمایێن وێ بۆیەرێ، وەکو سێبەر ژ ئالیێ وەرگرێ ئەرێنی و ھوندری ڤە د ھێنە ڤەدیتن، ھۆزانڤانێ خۆدی بەھرە ب ھێزا خەیالێ خوە بۆیەرێ ب سەدەم و دەرھاڤەژتە و دانێن وێ ڤە د نێڤ ناخێ خوە دا دحەلینیت، ھۆزانڤان ب ئالاڤێن خوە یێن هۆنەری و ھێزا خەیالێ پێکھاتەیێن بۆیەرێ دھەلوەشینیت و جارەک دن د خەیالا خوە دا دیمەنەکێ دی یێ سێمبۆلیک و فرەرەھەند و پیڤان پێکدئینیت، ل ڤێرێ گرنگی یا فاکتەرێ خەیالێ د کارێ ئەدەبی دا دیار دبیت، خەیال دبیتە ئێک ژ ستوینێن ھەرە گرنگە د وێ پێکھاتەیێ دا، ب ھێزا وێ داھێنەر دکاریت ب پەیڤان تابلۆیەکا هۆنەری ب خۆلقینیت، ھەر وەکو رەخنەگڕ سی. دی. لویس دبێژیت: «تابلۆیەکە ب پەیڤان پێکدھێت»(3)، ئەو تابلۆ ب رێیا ئەلیمێنت و ئالاڤێن زمانەڤانی، بۆ وێنەکرنا رامانەکا ھەستی و دڵینی و عەقلی و وژدانی پێکدھێت، ھەست و دنیابینی و باگراوەندێ ھزری یێ ھەلبەستڤانی رەنگڤەدانا خوە ل سەر چێبوویا وی وێنەی ھەنە، ژ بەر کو بھایێ ئەستاتکی یێ پەیڤێ د وێ چەندێ دا دیار دبیت، کا تا چەند داھێنەر شیایە ب ئاماژەیێن فرەرەھەند باربکەت، تا چەند شیایە وێنەیێن ھەستی ب خۆلقینیت، ئەو چەند ژی یا ھەڤبەندە ب ئەزموونا چاندی و ئەپستمی و روحی یا دانەری ڤە، وەھا دیار دبیت، کو وێنەیێ شعری وەکو ستوینەکا ھەرە سەرەکی د بونیاتێ ھەلبەستا نوی دا، بەھرە و شارەزایی و سەرھەلی و ئاستێ ھەست و تێگەھشتن و کویری یا دیتن و بینینێن ھەلبەستڤانی خۆیا دکەت، وێنەیێ شعری ب تنێ شێۆازەکێ رویسێ دەربڕینێ نییە، بەلکو یە ل سەر کومەکا ئاماژە و نیشانەیێن سێمولۆژی قادەکا ڤەکری، مەبەست ژ وێنەیی شعری ئەو نییە پێزانینان ئاراستەی لایەنێ دی یێ کارێ ئەدەبی (وەرگری) بکەت، بەلکو ئاڕمانجا وێ (ب رێیا ئاڤاھیێ خوە یێ زمانەڤانی، خۆلقاندنا وێنەی و نێرینێ یە د ھشێ وی دا)(4)
د ھەلبەستا نوی دا، وێنەیێ شعری ب زمانەکێ تێن دایی و جودا و مشت ژ لادانێن زمانەڤانی و جەڤەنگ و میتافۆران دھێتە داڕێژتن، دبیتە کارەکێ ئاشۆپگەرایی و سێمانتیکی یێ فرەپیڤان و رەھەند، ل گۆر ئەڤان نێرینان، وێنەیێ شعری بەرھەمێ دیتن و خەیال و ھەستا پێشبینیکرنێ و رەوانبێژییا زمانەڤانی و تەکنێکێن هۆنەری یە، ئەوێن دانەر د کارێ خوە دا ژ بۆی داڕێژتنا رستەیا شعری تەوزیف دکەت، رەخنەگڕ تەکەزێ ل سەر چەند توخمێن بنگەھین ، ژ وانا دەرئێخستن و پەقاندنا زمانی و شیانێن ڤەشارتی یێن پەیڤێ دکەن، ل ڤێرێ ژی ئەلیمێنتا ئاشۆپێ دبیتە توخم و فاکتەرەکێ ھەرە گرنگ، چونکە دویر ژ ھێزا خەیالێ رستە دێ یێ رویس و ھەژار و ئەبستراک و راپۆرتی بیت، دێ ژ ھەر بھا و نرخەکێ هۆنەری یا ڤالا بیت، ب ھێزا خەیالێ داھێنەر دێ کاریت تێپەڕاندنێ ل سەر جیھانا ماتریالی بکەت، ھێزا خەیالێ ئەو شیان یێن ھەین، کو مە سەرھەلی ھندەک دەرئەنجام و پێزانینان بکەت و د راستییان بێ نێشاندەر بگەھین و نێرینێ (الرؤية) بەر ب جیھانا بینینان (الرؤيا) ڤە ببەت، ھەر وەکو د. نەعیم ئەلیافی دبێژیت: (ئاشۆپ د ھەلبەستا مۆدێرن دا وەک ھەستا پێشبینیکرنێ یان ئینتێزیۆنیک (حدس) دھێنە وەسفکرن، دەربڕینێ ژ دیتنەکا ھوندری دکەن و ل سنورێ جیھانا ماتریالی نامینیت، بەلکو بۆ جیھانا بینینان تێپەراندنێ ل سەر دکەت»(5)، وەھا زمانێ ھەلبەستی دبیتە ئەزموونەکا ئەپستمی یێ ڤێدەتر ژ ھەست و تێگەھشتنێ، زمانەکێ گشتگیر و پڕ ژ ستراکتوورێن ڤەشارتی و نیزیک یان ھەڤجووت دبیت لگەل ئەزموونا عیرفانی، ئەو ئەزموونا د بنەرەت دا دەربڕینێ ژ نێرنێن وژدانی و تێڕامانا ئازاد دکەت، گەڕیانە ل دیڤ تشتێ نەدیار، ھەلبەت خەیال رۆلەکێ ھەستیار دلەیزنیت، نە ب تنێ د پرۆسەیا ڤەدیتن و چێکرنا وێنەیێ سەرسووڕھێنەر دا، بەلکو دیسان د کارێ خۆلقاندنا نێرینێن تازە ژی دا، دەما ھۆزانڤان ب رویدانەکێ داخبار دبیت دبەتە ھوندری خوە دا، ئەو رویدان وەکو فاکتەرەکێ دەرەکی و ێنەیەکی د ھشێ وی دا دخۆلقینیت، لێ ئەو وێنە تێکھەلی ئاشۆپا وی دبیت و وێنە و بیرۆکە، وەکو خوە نامینن، سینوورێن سرۆشتی دبەزینن و پیڤەرێن تەقلیدی تێکددەت، رەھەندێن تازە ژێ دبەت و پاشان د نێڤ قەوارەیەکێ نەمازەیی دا دادرێژیت، ھەلبەت ھەر ھۆزانڤانەکی شێۆاز و تەرزێ خوە یێ دارێژتنێ و پێکئینانێ ھەیە، لێ خۆیندگەھێن رەخنەیێ یێن نوی داکوکیێ ل سەر وێ چەندێ دکەن، کو رامانا وێنەیێ شعری ئەوە، داھێنەر جیھانا پشت ئەو جیھانا ھەی ڤەبینیت و ب تەرز و ستایلەکێ زمانەڤانیێ یێ جودا ل سەر بنەمایێ خەیالێ پێشکێش بکەت، خۆازە و مێتافۆر و وەکاندن و ب ناڤکرن ستوینێن وێ نە، ھەلبەت د پرۆسێسا خۆلقاندنا ھەنێ دا وەکو ئامرازەکێ گەھاندنێ زمان نامینیت، بەلکو دبیتە ئامرازێ چێکرنا وێنەی، ھۆزانڤان ب ئاوایەکێ مەجازی دپەیڤیت، ئەو پەیڤێ دکەتە جەڤەنگ و نیشانە و ئاماژە، وەھا ئاستێ زمانی بڵند دبیت، ژ ئاستێ ئامرازی دگەھیتە ئاستێ خۆلقاندنا هۆنەری و ڤەدیتنێن ئەستاتیکی، ئەو ڤەدیتن ژی ژ ئەرکێن جەمسەری دی یە د کارێ ئەدەبی دا (وەرگر)، گرنگی یا وی جەمسەری ژ ڤەدیتنێن تیۆرا وەرگرتنێ نە، نھا ھەلبەستڤان و ل ژێر کاریگەرییا تیۆرا ھەنێ، د پرۆسێسا تێگەھشتن و داگڕتنا دەرز و ڤالاتیان و تەڤاڤکرنا پارچەیێن وێنەی دا، تەکەزێ ل سەر بیردانک و باگڕاوەندێ چاندیێ وەرگری دکەت، ئەڤ مژارە گەلەگ گۆتنان ھەلدگریت و دێ ل جھەکی دی دا پتر ل سەر ئاخڤین.
دیسان دووئالیزیمیا فۆرم و ناڤەرۆک
تەکنیک و ئەلیمێنتێن زمانەڤانی یێن ھەڤبەند ب کارێ شعری ڤە، فۆرم یان بەرگێ چێدکەن، لادان د ھوندری رستەیان دا و تێپەراندنا زمانێ کەھی (وەکو مەرجێن پوەتیکابوونێ)، ستراکتوورێ سەرڤە یێ ئاڤاھیێ وێ چێدکەن، ڤاڕێبوون و کودەتا ل سەر تەرزێ سادە و بەخشانکی یێ پێکئینانا رستەیان، زمانی ژ پلەیا سفر دەرباز دکەت، ئاستێ داڕێژتن و گۆتنێ بەر ب پلەیەکا بەرز دبەت، ل گەل وان لادان و ڤارێبوونێن شێۆازگەرایی، ستراکچەرەکێ کویر یێ بینینان ئاڤادبیت، چونکە دەما زمان ژ ستایلێ بەخشانکی دەرباز دبیت (یان ئەوا جون گۆھینێ ناڤ لێنای پلەیا سفر)، فەزایەکێ بەرفرەھتر جھگیر دکەت، فەزایەکێ کویرە دەربڕینێ ژ دید و بینینێن ھۆزانڤانی دکەت، ھەلبەت فەزایەکێ مژدارە، لێ ئەو مژداری یا ب ئەنقەست نییە، بەلکو دەرئەنجامێ ھاڤیبوون و یاخیبوونا ھۆزانڤانی یە ل سەر بھا و نەرێتێن زاڵ و ژ وانا ژی فۆرم و پیڤەرێن تەقلیدی، مژداریەکا بەرھەمدارە و د تێکستێ دا، ھەر وەکو دانەرێن کتێبا (الثقب الشعري وتصدع جدران النص)(6) دبێژن: سێ رێزبەندان دخۆلقینیت، (رێزبەندا ڤەشارتی، رێزبەندا لڤینەر، رێزبەندا ڤاڵا)، رێزبەندێن ھەنێ ھەژاندنەکێ د ھوندری جھگیر دکەت و ناھێلیت تێکست لپەی ھێلەکا راستە راست ب رێڤەبچیت و تا و لقێن تازە ژێ دبەت، تیمە و مژار و کەتوار ب گشتی وەندا نابیت، چونکە لێڤەگەرێ جەڤەنگ و خواستەیان د نێڤ زمانی دا ناھێنە ڤەدیتن، بەلکو میتافۆر، وەکو رویەک ژ رویێن رەوانبێژیێ و یێ ڤەگڕێدایە ب ئەلیمێنتا وەکاندنێ ڤە، ھەر وەکو (د. محەمەد صەلاح ئەبو حمیدە) دبێژیت: «میتافۆر د بنەرەت دا ل سەر وەکاندنێ ئاڤابوویە و ئەو وێنەیەکێ پێشکەفتی یە ژ وێنەیێن وەکاندنێ، لێ وەکاندنەکا کورت و چرە»(7)، میتافۆر ژی میناکێ دیاردەیەکا واقعی یە و لێڤەگەرێ وێ ژی کەتۆارە، لێ وەکو تەکنیکەکا هۆنەری و ستایلەکێ زمانەڤانی، دەستەواژەیێن مژدار بەرھەم دئینیت و دبنە ژێدەرێن چێژ بەخشین و سەرسوورمانێ و رۆلەکێ گرنگ د پێکئینانا لایەنێ ئەستاتیکی یێ کارێ ئەدەبی دا دگێریت، د ھەلبەستێ دا ھەر چەند بیاڤا د نێڤبەرا میتافۆر ژێ کری و میتافۆر بوو کری (المستعار لە و المستعار منە) یا بەرفرەهـ و نەچاڤەرێکری بیت، وی قاسی دێ دەرز و بیاڤ تنگژین چێبن و رستە ل سەر چ رامان و ئانکویێن نەگۆر سەقامگیر نابیت، بەلکو دێ ھەر خۆیندنەک یا دی ماندل کەت، وەھا دیار دبیت، کو فۆرم ب تنێ پیڤەرەکێ هۆنەری یە، بەلکو ب خوە دبیتە سەدەم ژ بۆی جھگیربوونا چەمک و تێگەھێن مەعرفی، ب ڤی رەنگی ھەڤگرتنەکا دیالکتیکی د نێڤبەرا فۆرم و ناڤەرۆکی دا چێدبیت و ھەر دوو جەمسەر کارتێککرنێ ژ ھەڤدوو دکەن، وەھا تێکستا ڤەکری دمینیت و سیستەمێ شعری یێ ڤەکری ھەر وەکو د. خزعل الماجدي دبێژیت: «دەستپێک یا ھەی، هویرکاریێن مشە تێدا ھەنە، لێ چ دویماھیک نینە و د کاریت، کومەکا بن نەھاتی ژ دویماھیکان ھەمبێز بکەت»(8)، کارێ ئەدەبی د بنەرەت دا، کارەکێ زمانەڤانی/ هۆنەری/ ئەستاتیکی یە دەربڕینێ ژ نێرین و بینین و تنگژین و جیھانبینی یا دانەری دکەت و تێکھەلیەکا موکم، د نێڤبەرا وێنەیێ شعری و تێگەھشتن و لێکدانەڤیێن ئەوێ دانەر دا ھەیە، ئیرۆ ئەم دبینین، کومەکا ھەلبەستڤانان ھەنە کو د کارێ شعری دا، ئەم ب تنێ کارڤەدان و یاریێن زمانەڤانی و پەقاندنا رستەیێن کەھی نابینین، بەلکو ب رێیا ھەلبەستێ دادکەڤنە جیھانا ھزرێ.
تەڤگەڕا ھشی و سپاتیومەکێ شعری دخۆلقینن، کو تێدا و لگەل ھەر خۆیندنەکێ گەنگەشە و پڕسیارێن ڤەگڕێدایی ب ھەبوون و چێبوونێ ڤە دئارینن و ژ بەر کو نھا جیھانا دەرەکی ئالۆزتر بوویە و دەرھاڤێژتەیێن ژیانێ قورستر بووینە و ئەڤ چەندە زێدەتر فشارێ ل بارێ دەرۆنی یێ داھێنەری دکەت، لەوما ئەو ل فۆرم و ستایلێن تازە دگەڕێت، چونکو ل پەی تێز و پێڤەرێن ھزری و هۆنەری، ھەژاندنێن ب جڤاکی و ھزرێ و کەتواری دکەڤن، ستایل و زمان و پەیڤ نوی ل گەل وێ چێدبن و شێۆازێن دەربرینا هۆنەری گۆھارتنان ب خوە ڤە دبینن، چونکە ھەر داھێنەر و هۆنەرمەندن لێدەرییا پرۆسێسا وان چێکرنا دکەن، ل جەم وانا ھەردوو جیھان ژ ھەڤدوو دانابڕن، بەلکو جیھانا ئاشۆپگەرایی دبیتە لایەنێ دوو یێ و زەنگینتر دبیت ژ جیھانا واقعی، بۆیەر دبیت یا سڤک ژی، لێ ھەر کارتێکرنێ ل سەر ھشێ ئەوێ ھۆزانڤان دکەت دڵینیی یا وی دئارینیت، وەھا بۆیەر و فشارا کەتواری دبیتە ھاندەر ژ بۆی ئەکتیڤکرنا خەیالێ وەکو فاکتەرەکێ کارا خۆلقاندنا جیھانا نەمازەیی یا ھەڤبەند ب وی ڤە، ھەر ئێک ژ مە و دەما ھەست ب سەختییا و تۆندیا واقعی دکەت، پەنای بەر ب خەیالێ دبەت، دبیتە دەرگەھەک بۆ بێھڤەدانان، بەلکو بۆ رەڤینێ ژ کەتۆارەکێ سەخت و ئالزی، لێ ئەوێ هۆنەرمەند وێ سەرەدەریێ لگەل ناکەت بۆ خاپاندن و سەردابرنێ بەلکو ئەو ب ئاوایەکێ کویرتر مە ل ھەمبەر کەتواری دادنێت، داکو ب ھێمنی ھزرێ لێبکەین، ل جەم وی دبیتە بنەمایەک ژ بۆی ئاڤاکرنا کارێ هۆنەری، ئالاڤەک بۆ پێکئینانا وێنەیێ شعری، ل سەر بنەمایێن ھەنێ دبێژین گۆتارا ئەدەبی د دەسپێکێ دا خۆیندنا دانەری یە بۆ کەتوارەکێ دەست نیشان کری و پڕسیارێن وی یێن ھەڤبەند ب ھەبوون و ژیارێ ڤە نە و پاشڕا د خەیالا خوە دا دھەلوەشینیت و جارەک دی دیمەنەکێ دی یێ زەنگینتر چێدکەت و ب زمانەکێ هۆنەری دەربڕینێ ژ پرت و پاشمایێن پاندۆرا بۆیەرێ و کارڤەدانێن وێ ل سەر ھش و دەرۆنێ خوە دکەت، وەھا کارێ ئەدەبی دبیتە کومەکا ساخلەت و فاکتەرێن ھەڤگرتی و خۆدی چەند ستراکتوورێن کویر و بنەرەتی، ژ وانا دوو یێن سەرەکی نە، ستراکتوورێ هۆنەری، کو پێکھاتەیەکا جۆری یە، ب رامانا زمان ب شێۆازەکێ جیاواز تێدا دھێتە ب کارئینان، چونکو ئەگەر زمان وەکو ئەم ل سەر راھاتین ھاتە تەوزیفکرن و ژ کۆنتێکستا گشتی دەرنەکەڤیت دێ یێ راپۆڕتی بیت، چونکو زمان سامان و ئامرازەکێ گشتی یە، خەلک ھەموو ب مەبەستا ھەڤگەھشتنێ د ژیانا خوە یا رۆژانە دا بکاردئیین، ھەلبەستڤان ب زمانی جیھانەکا دی دخۆلقینیت، تەکەزێ ل سەر نیشانەیێن شعری دکەت ئەڤ چەندە ئەرکێ ھەلبەستڤانی قورس دکەت، ل سەر وی پێدڤی یە وی سامانێ گشتی (زمان) بکەتە سامانەک نەمازەیی، زمانی ب شێۆازێ خوە یێ تایبەت ب کاربینیت، ئەو رستەیا خوە یا نەمازەیی ب زمانەک مشت ژ دیاردەیێن هۆنەری و لادانێن ئاماژەیی و پەیڤێ تێندایی ب رامانێن تازە ب خۆلقینیت، ب گۆتنەک دی مژارا وی یا سەرەکی نە مژارا زمانی یە، بەلکو بکارئینانا زمانی یە ب ئاوایەکێ نەمازەیی یێ سەرسوورمان، کو وەرگری یان گۆھدێری ھەڤریشی ھەنگافتنێ بکەت و ھش و ھەستێن وی ب ئارینیت، ئەرکێ وی تێکشکاندن یان پێشێلکرنا کۆنتێکستا گشتی یا ب کارئینانا زمانی یە، ھەلبەستڤانێ نویخۆاز تێنەکا دی یا کارا ب زمانی دبەخشیت، ل ڤێرێ ئاشۆپ رۆلەکێ گرنگ دبینیت، چونکو ب ھێزا ئاشۆپێ چ تشتەک وەکو خوە نامینیت، خەون و ھیڤی سەرێ خوە ھەلددەن و تێکھەلی ھەڤدوو دبن و ئاسۆیێن نوی یێن نێرین و ھزرکرنێ ڤەدبن و گشت دیاردە و تشت ب ئاوایەکێ جودا دھێنە دیتن، جیھانەک ژ پێشنیارێن مشت ب ئاماژەیێن ل ھەمبەر داھێنەری دیار دبیت، ب ھێزا خەیالا ئافرێنەر ئاسۆیێن بکارئینانا زمانی ژی بەرفرەە دبن و سیاقا گشتی بکارائینانا وی دھێتە شکاندن و تێپەراندن ل سەر چێدبن، ب زمانێ کەھی یێ د کۆنتێکستا گشتی دا دھێتە بکارئینان وێنەیێ شعری جھگیر نابیت، ھۆزانڤان ب ستایلێ خوە یێ نەمازەیی زمانی ب کاردئینیت و وێنەیان پێ دخۆلقینیت و سینوورێن کەھی دبەزینیت و رستەیێن نەچاڤەرێکری پێ چێدکەت و کودەتایێ ل سەر رامانێن پەیڤێ یێن فەرھەنگی دکەت، د وێ گاڤێ دا تێکست و ب رێیا چێکرنا تێکھەلیێن نوی د نێڤبەرا پەیڤان دا، دبیتە قادا ھەڤگەھشتنا دیاردە و دووئالیزیمێن ھەڤدژ و ناکوک، چەندین دەرز و ڤالاتی د ھوندری تێکستێ دا درۆست دبن، وەھا دبیتە جھێ سەرسوورمانا خۆیندەڤانی، وەرگرێ باش مەندەھوش دبیت ب وان چێکرنا، ھەڤریشی ھەنگافتنا وەرگرتنێ دبیت و ل سەر رادوەستیت و لایەنێن جوان و بونیاتەکێ ڤەشارتی تێدا ڤەدبینیت، ل گەل ڤەدیتنا چێژەکێ ژێ وەردگڕیت، ئەو چێژ ب ھێسانی ب دەست ناکەڤیت، بەلکو کارەکێ قورسە، لێ نە ھەر کارەکێ زمانەڤانی و نە ھەر چێکرنەک دێ کاریت وێ پرۆسێسێ ب جھبینیت یان وێ کارلێککرنێ درۆست بکەت، پێدڤی ئەو شێۆازێ جودا یێ زمان تێدا ھاتیە بکارئینان ژبلی؛ کو یێ ب ئاماژە و نیشانە و میتافور و ئاماژەیان تێر و مشت بیت، رامانەکێ ب بەخشیت، ئەو مەرجەکە ژ مەرجێن پێدڤی یە ژ بۆی ئەو کارلێککرنێ Interaction د نێڤبەرا گۆتارێ و وەرگری دا چێببیت، و ل جەم وی ھەلبەست ب تنێ پەقاندنا دڵینیێ یان کارڤەدانا وێ نییە، بەلکو ھەر وەکو مامۆستا (بوحنیک مرزاقە) دبێژیت: «خۆیندەڤانێ شعرا نویخۆاز، د وێ بزاڤێ دگەھیت، ئەوا پڕانییا ھەلبەستڤانێن ھەولددەن، کو سەربۆرا شعرێ ژ میناکێ وێ یێ پەقاندنا دلینییێ یان کارڤەدانا وێ، بەر ب جیھانا ھزرکرنێ و مەژیڤە ببن، بەر ب تێھێزکرنەکا تێڕامانیڤە دبەت»(9)، ھەر ل دۆر گرنگییا ھەبوونا مژارێ ئەڤ دو نڤیسکارە، د. فتحي اولاد بوھدە وأ. عبدالستار الجامعي، ژی دبێژن: «کارلێککرن چێنابیت ئەگەر مژارەکا قابلا تێگەھشتنێ نەبیت، ستاندەر و پیڤانەک نەبیت، رامانێ بدەتە وی تشتێ ھەست پێ دھێتەکرن»(10)، ب وێ رامانێ ستراکتوورێ دوویێ یێ کارێ ئەدەبی جھگیر دبیت و ل وێ دەرێ ب ئاماژە و نیشانەیان بنەمایێن ھزری و ئەپستمی یە یێن نێرینێن دانەری خۆیا دبن، ستراکتوورەکێ ڤەشارتی یە ل پشت رستەیان ناھێنە دیتن، بەلکو ھەست پێ دھێتە کرن، چونکە ھۆزانڤان چاخێ د گاڤا شعری دا تێدپەریت، جۆرەکێ دابڕانێ د نێڤبەرا وی و کەتوارێ دا چێدبیت، لێ د ھەمان دەم دا جیھانەکا ھەڤتەریب ب ئاسۆیێن بەرینتر د ھش و ھەستێن وی جھگیر دبیت، وێ جیھانێ پڕسیارێن خوە یێن کویرتر ھەنە، پڕسیارێن ھەلبەستێ ژ پڕسیارێن بیاڤێن دی یێن فەلسەفی و ھزری و مەعرفی جودا نابن، بەلکو تەرزێ بکارئینانا زمانی یە؛ گۆتارا ھەلبەستی ژ گۆتارێن دی جودا دکەت، ئالاڤ و تەکنیکێن هۆنەری و جەڤەنگ و خۆزە و میتافۆر..ھتد، وێنەی درۆست دکەن، دیسان ناھێلن زمان لپەی ئێک سەمت ب رێڤەبچیت، لەوما د گۆتارا ھەلبەستی دا بەرسڤ ناھێنە دیتن، بەلکو دبیتە قەوارەیەک و ھەمبێزا پڕسیارێن ھەبوونگەرایی دکەت، مینا پرسا خوە و ئەوێ دی ناسکرنێ، ھەر وەکو رەخنەگڕ مەحەمەد سەرحان ل دۆر پڕسا مۆدێرنێتەیا شعری ل جەم ئەدونیسێ ھەلبەستڤان و ھزرمەند دبێژیت: «مۆدێرنێتەیا شعری ل جەم ئەدونیسی ب تنێ تەکەزێ ل سەر پێکھاتەیێن زمانەڤانی و ریتمێن ھەڤگڕتی ناکەت، بەلکو دیسان تەکەزێ ل سەر شیانا خوە ناسکرنێ ب رێیا ئەزموونا شعری دکەت»(11)، یانکو وێنە و خۆازە و لایەنێ هۆنەری ب گشتی بێی ستراکتوورەکێ ھزری چێنابن، ھەر چەندە کارێ ئەدەبی هۆنەرە، لێ ئەو هۆنەرە ھەلگڕێ پەیامەکی یە، د ھەلبەستێ دا، وەکو میناک ب تنێ پەقاندن و ھەلوەشاندنا زمانێ کەھی نابیتە پیڤەر، بەلکو پێدڤی یە ل گەل وێ چێکرنا تازە و ب وی شێۆازێ نوی یێ نڤیسین و گۆتنێ، تێز و بیرۆکە و دیتن و رامان ھەبن، بەلکو ئەو ئەلیمێنت دبنە بنگەھەکێ چێکرنا زمانەکێ سەرسوورمان و بنەمایەکێ تازە یێ ھەڤگەھشتنێ، دبیت بەھرە و خەیال ژساخلەتێن زگماکی بن، لێ شارەزابوون ئەزموونەکا ب دەستخستی یە، ھۆزانڤان وێ بەھرەیێ ب خۆیندن و دیڤچوونێ زەنگین دکەت، بونیاتێ چاندی و ھزری چەند یێ کویر و موکم و ب ھێز بیت، وی قاسی دێ کاریت دیتن و بینینان بەرھەم بینیت، ئەڤ چەندە مە پاڵددەت، کو بێژین پڕسیارێن ھەلبەستێ یێن ھەڤبەندن ب ھشێ ھەلبەستڤانی ڤە، ئەو پڕسیار ژی یێن جودا نیینە ژ پڕسیارێن ژانر و بۆارێن دی یێن مەعرفی، وەھا ئەدەب ب گشتی دبیتە چەلەنگییەکا ئافرێنەرا جڤاکی، ھەر وەکو د. حەنان بومالی دبێژیت: «ئەدەب دھێتە لێ نێرین وەکو جۆرەک ژ جۆرێن چالاکیەکا داھێنەرا مرۆڤی، د ھەمان دەم دا چالاکیەکا جڤاکی یە و ئامرازا وێ زمانە»(12)، ھەر وەھا دبێژیت: «ھەلبەستڤان ھەول ددەت ب رێیا زمانی جیھانەکا دی یا پارالێل و ھەڤتەریبا جیھانا دەرەکی چێبکەت و ب شیانێن خوە و ب کارئینانا زمانی پێزانینان ڤەگۆھێزیتن و تێگەھشتنێ ب جھبینیت».(13)
ھەڤگرتنا ئۆرگانی و تیمەیا سەنتەری
رەخنەگڕان چەند مەرج ژ کارێ شعری ڕا دارێژتینە و ئێک ژ مەرجێن ھەرە سەرەکی ئەو بوو، کو پێدڤی یە ھەڤگرتنەکا بابەتی د کاری دا ھەبیت، ھەڤگرتنا بابەتی یان یا ئۆرگانی ژی رامانا وێ ئەوە، کو ھەلبەستڤان د تێکستا خوە دا ھەلۆێست ھەبیت و لدۆر ئێک تیمەیا سەرەکی ب پەیڤیت و گشت مژار و بیرۆکەیێن دی د خزمەتا تیمەیا ھەنێ دابن و تێکھەلیەکا لۆژیکی و ئەستاتیکی د ناڤبەرا پشکێن کارێ وی دا ھەبیت و پێدڤی یە ھەلبەستڤان بکاریت، گۆنجاندنەکێ د نێڤبەرا مژارێ یان بیرۆکەیا گەوھەری و زمانێ مەجازی دا درۆست بکەت و ئەڤێ نێرینێ ژی رەھوریشالێن خوە یێن کەڤنار ھەنە، ئەفلاتونێ فەیلەسوف ئێکەم زانا بوویە، قالا ھەڤگرتنا بابەتی کری و ل پەی تێزا وی، پێدڤی یە کارێ ئەدەبی یێ رێکخستی بیت و دەستپێک و ناڤەند و دووماھیک ھەبیت، د تێکستا ھەلبەستی یا قووناغا ئێکێ مۆدێرنێتە دا، ئێک تیمەیا سەرەکی دبینین، ئەو تیمە theme د بیتە تەوەرێ سەرەکی و ئێکانە، وێنەیێ شعری ژی ل سەر ستراکچەرێ وێ تیمەیێ چێدبیت و د بیتە چارچووڤەیێ سەنتەری و قەوارەکا گشتگیر و تەڤ بیرۆکە و مژارێن دی د ھوندری وێ دا دەردکەڤن و ھەر ل دۆر وێ دزڤرن یان د خزمەتا وێ تیمەیێ دا دبن، وەھا ژی ئەو سەنتەر و وێنەیێ سەرەکی پێکدئینیت و مژار و وێنەیێن دی ھەر ھەموو یێن لاوەکی نە و ژ بۆی زەنگینکرنا وێ دھێنە تەرخان کرن، ژ بۆی ب ھێزکرن و گەھاندنا پەیامێ وێ دھێنە تەوزیفکرن، دبیت تێزا وێ یا راستەخوە نەبیت، لێ یێ ئێکانەیە، ل پەی نێرینا مە ئەدەب ب گشتی و ھەلبەست ب تایبەت ب ڤێ تێزێ کەفتە ژێر رکێفێ گۆتارا سیاسی و ئایدیولۆژی.
لێ د ئەدەبێ پۆست مۆدێرنێتە دا، کودەتا ل سەر تیمەیا سەنتەری ھاتیە کرن، نھا کومەکا تیمە و مژاران ھەڤرکریێ ل سەر سەنتەری دکەن، دێ کارین بێژین د نێڤ ئێک دەق دا چەند وێنە ھەنە، ھەر ئێک ژ وانا دەربڕینێ ژ نێرین و دیتنەکێ دکەت و بینینان بەرھەم دئینت، وەھا سەنتەری ئێکانە بەر ب نەمانێ ڤەدچیت، تیمەیا سەرەکی دڤەرەڤیت و تێکست چەندین تیمەیان ھەمبێز دکەت، ئێک یێ دی پاڵددەت و جھێ وی دادگڕیت، لێ ئەو داگڕتن ژی یا کاتی یە، ھەر زووی تیمەیەکا دی دھێت و شوینا وی ڤەدگریت، وەھا ل ژێر فشارا ئێک پەیرەو ھزر دەرکەفتییە و تێکست بوویە قادەک ڤەکری و دکاریت ھەمبێزا کومەکا خۆیندنان بکەت (زمانەڤانی و سیسیولۆژی و دەرۆناسی..ھتد)، ئەدەبێ نوی و ھەر وەکو رەخنەگڕێ مەغربی ئەحمەد ئەلمعداوی دبێژیت: (ئەدەبێ نوی، چیرۆک و رۆمان و ھەلبەست ..ھتد، یێن ڤەبووین ل سەر چەندین رێچکە و رێبازان(14)، ل گەل وێ ڤەبوونێ ھەلبەت دێ سەنتا ھزرکرن و تێرامانێ گۆھارتنان ب خوە ڤە بینیت، دێ پیاڤێن تازە ژێ چن و دێ دەقا ئەدەبی یا نەسەقامگیر بیت، بەلکو و ژ بەر پڕسگرێک و ئالۆزیێن ئەڤی چاخی، تاک نەمازە هۆنەرمەند پتر ھەست ب تەنگاڤی یا و ھاڤیبوونێ دکەت، ھەتا رادەیەکی، کو ب زەحمەت ب کاریت پرتێن ئەزموونا خوە یا بەربەلاڤ د ئێک قاد و قەوارە دا کوم بکەت، لەوما پتر پەنای بەر ئەلیمێنتا ئاشۆیێ دبەت، نەرازیبوون و رەتکرنەڤا واقعێ ھەی ھشێ و وژدانا وی دئارینیت، وەکو بەھرەمەندەک دھێتە پاڵدان، کو ڤەگەرێتە د ناخێ خوە دا، بەر ب جیھانا خوە یا نەمازەیی ڤە بچیت، ئەو جیھانا مشت ب تنگژین و ھەست و نەستێن جودا و د وێ گاڤێ دا تیمەیا خوە یان لبنا ئێکێ یا کارێ خوە ژ کەتواری وەردگڕیت و د نێڤ ئاشۆپا وی دا دبۆھژیت، پێکھاتەیەکا دی چێدبیت، رەنگڤەدانا واقعی یە ب تەڤ ئالۆزیێن خوە ڤە، لێ واقع ب خوە ناھێتە دیتن، دێ جیھانەک دی درۆست بیت، یا ڤەکری و ھەلاویستی و بێ دووماھیکە، ھەلبەت دێ سپاتیومەکێ مژدار و نە زەلال بیت، چونکو دێ ھەلبەستڤان ھایداری ھندەک دەنگێن دی بیت و ھندەک تشتێن دی دێ ڤەبینیت، دێ دایەلۆکێ لگەل نەیێ نەناس و نەدیار کەت، ھەر وەکو رەخنەگڕ (أمانی فۆاد) دبێژیت: «ھەلبەستڤان خێڤزانکە، کارێ وی گەھشتنە بۆ تشتێ نەدیار ب دیتنا نەپەنیێن ناھێنە دیتن و بھیستنا دەنگێن ناھێنە گوھلێبوون».(15)
پەراویز:
(1) الأيقاع الداخلي في القصيدة العربية،، بنية التكرار عند البياتي نموذجا،، د. هدى الصحناوى/ مجلة جامعة دمشق المجلد 30 العدد: 1_ 22014 / ص 89
(2) الثقب الشعرى و تصدع جدران النص/ د. صفاء عبيد حسين و هديل ياس، مؤسسة أبجد للترجمة و النشر و التوزيع، بابل العراق ط1، ص 75
(3) بنێرە، بنية الصورة الشعرية، مطولة غسان مطر،، عزف على قبر لارا،، د. خليل بيضون، مجلة اوراق ثقافية، السنة الأولى، العدد الأول ، ربيع 2019
(4) هەمان ژێدەر
(5) تطور الصورة الفنية في الشعر العربى الحديث. د. نعيم اليافي، تقديم د. محمد جمال طحان/ صفحات للدراسات و النشر، سوريا/ دمشق/2008/ ص 228
(6) الثقب الشعرى و تصدع جدران النص/ د. صفاء عبيد حسين و هديل ياس، مؤسسة أبجد للترجمة و النشر و التوزيع، بابل العراق ط1، ص 127
(7) محاضرة للدكتور محمد صلاح أبو حميدة، حول مفهوم الأستعارة في قناة الأزهر التعليمية
(8) خزعل الماجدي/ البيان الشعري الخامس، النص المفتوح( سينوغرافيا الفضاء الشعرى)، 18/ 6/ 2011
(9) جماليات التلقي (دراسة نصية في شعر عزالدين ميهوبي)، الأستاذة بوحنيك مرزاقة، عالم الكتب الحديث، الأردن 2019 ص81
(10) الخطاب الأدبي و المتلقي، قراءة تفاعليىة تداولية/ د. فتحي اولاد بوهدة، أ. عبدالستار الجامعي/ جامعة تونس/ عالم الكتب الحديثة، 2019 ص7
(11) أدونيس الفكر و الرؤية الشعرية الحديثة، محمد سرحان، مجلة أوراق ثقافية، بيروت، لبنان، 22/6/2022
(12) التعدد اللغوى في القصيدة العربية المعاصرة/ د. حنان بومالي.
(13) هەمان ژێدەر
(14) دراسة مؤلف ظاهرة الشعر الحديث، الناقد المغربي احمد المعداوي، HTTPS:llWWW.bas.com
(15) تحولات الصورة الشعرية في قصيدة ما بعد الحداثة/ أماني فؤاد/ مجلة الكلمة، العدد 35، ص 16، نوفمبر 2009
