گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
نەوزاد ئامیدی
ئێک ژ وان بابەتێن هەستیارێن کارتیکرنێ د ژیانا خەلکێ یا رۆژانە دا دکەت، درەوە. فه‌لسه‌فه‌یا درەوێ یان د هندەک هالەتێن تایبەت دا، ئەم دشێین بێژینێ هونەرێ درەوکرنێ، جهەکێ باش ڤەدگریت د ژیانا مللەتان دا. بابەتەکێ گەرمێ فەیلەسۆفان بوویە د هەمی قووناغان دا، ژبەر کارتێکرنا وێ یا مەزن و یەکسەر د ژیانا کەسا و جڤاكان دا و هەتا دەولەتان ژى. هەروەسا جهەکێ بەرچاڤ هەبوویە د بیر و باوەرێن ئایینان دا. هەر لایەک ب شێوەکێ تایبەت سەردەرییێ ل گەل ڤێ پرسێ دکەت و د‌حەوینیت و ڤەدخوینیت.
ئەم هەمی درەوا دکەین، ئەم هەمی درەوا ب کارەک خراب ل قەلەم ددەین. ئەم درەوەێ دکەین؛ دا خۆ جوانتر بینینە پێشچیاڤ، یان کرێتی و پیسییا خۆ کێم کەین، یان کەسەکی پێ بشکێنین و کرێت کەین، یان دا بگەهینە ئارمانجەکا ڤەشارتی، کو د خزمەتا مە دا بیت، یان ژبەر حەسیدیێ… و هتد. هەتا هندێ ئەم درەوێ د هەستێن خۆ دا دکەین. بهلێ هەردەم ئەم خۆ رازی دکەین و دبێژینە خۆ درەوا من بۆ باشییێ یە نە بوو خرابییێ یە، ئانکو ئەم درەوا ل خۆ بخۆ دکەین، درەو دبیتە عەدەت و پارچەکا مەزن ژ فه‌لسه‌فه‌یا ژییانێ. هەتا کەسەک وەک نیکۆلا میکیاڤیللی (١٤٦٩ـ١٥٢٧) خودانێ بیرۆکا (هەمی كریار رەوانە دا مرۆڤ بگەهیتە ئارمانجا خۆ)، درەوێ ئەگەر درەو بووعەدەت؛ بکارەک خراب دزانیت.
ئەرستۆتالیس ( ٣٨٤ـ٣٢٢ ب. ز) سەبارەت شڕۆڤەکرنا ڕاستی و درەوێ دبێژیت: (دەمێ تو دبێژی سەبارەت ئەو تشتێ هەی/ بوویی نینە/ نەبوویە، یان ئەو تشتێ نەبوویی/ نینە یێ بوویی/ هەی، درەوە/ راستی نینە، ئو بێژییە ئەو تشتێ بوویی یێ بوویی، تشتێ نەبوویی نەبوویە، ڕاستییە)، گەلەک شرۆڤەکرنەکا سادە یه و د هەمان دەم دا کویر و پڕ مانایە سەبارەت کا ڕاستی چییە؟ درەو چییە؟ هەروەسا فەیلەسۆفا سوێدی/ ئەمریکی سیسیلیا بۆک (١٩٣٤ـ …) دەربارەی ڕاستی و درەوێ دبێژیت: (تو پێویستی ب چ رۆنکرناى/ ئەگەرا ناکەی دەمی تو راستییێ دبیژی، بەلێ تو پێویستی ب ڕۆنکرنێی/ ئەگەرەکی دەمێ تو درەوێ دکەی). بەس د هەمان دەم دا ڕاستییەکا دی یا هەی سەبارەت درەوێ؛ نابیت ژبیرا مە بچیت، ئەوژی هندەک جار درەو وەک تشتەک باش دهێتە ل قەلەمدان. عەمانۆئێل کانت (١٧٢٤ـ١٨٠٤) دبێژیت: (نابیت ئەم هەمی گاڤا ڕاستییێ بێژین، ڕاستییا هەستێن خۆ دیارکەین. چونکى دێ ل وی دەمی گەهینە رادەکی مرۆڤ تەحه‌موللا ئێکودو ناکەن. بهلێ د هەمان دەم دا دیاردکەت، پێدڤییە مرۆڤ گەلەک ڕاستگۆبیت د گەل خۆ دا، دەمێ تو ل گەل خۆ دئاخڤی. چونکى دەمێ تو درەوێ ل گەل خۆ دکەی، تو وی دەمی خۆ ژدەست ددەی). هەروەسا ئاخفتنەکا وی یا سەرنجڕاکێش یا هەی، دەمێ دیاردکەت، کو مرۆڤ دشێت درەوێ بکەت؛ هندی بڤێت ئەگەر ئەزیەتا کەسێ نەدەت یان چڤاتی پێ تێکنەدەت و خەلکێ پێ نەشکێنیت. بهلێ ئەز ب باوەرم ئەڤ چەندە مەحالە تو بشێی هەردەم درەوێ بکەی بێ کۆئەزیەتا خەلکێ پێ نەکەی یان جڤاكی پێ تێکنەدەی و کەسێ پێ نەشکێنی. هەروەسا فەیلەسوف و یاساناسێ هۆلەندی هۆگۆ گرۆتیووس (١٥٨٣ـ ١٦٤٥) سەبارەت پێدانا دەستویریێ بۆ درەوکرنێ، دبێژیت: (مرۆڤ درەوێ ناکەت دەمێ مرۆڤ ڕاستییێ نەبێژیتە که‌سەکێ درەوین، یان کەسەکێ راستییێ نەبێژیت. یان هەتا دەمێ مرۆڤ ل گەل بچویکەکی دئاخڤیت، یان کەسەک خودان پێداویستیێن تایبەت یان دوژمنی یان دزیکەرا. چونکى ئەڤ کەسە پێویستی ب ڕاستیێ نینن. ژبەرهندێ مرۆڤ درەوین نینە دەمێ درەوێ ل گەل ڤان جۆرە کەسا دکەت).
د ڤه‌کولینەکێ دا ئەوا هاتییە کرن ل زانکۆیا ماساشۆستسا* ئەمریکی، كو ل ساڵا ١٨٦٣ێ دا هاتییە دامەزراندن. (بۆ ڤه‌كۆلەران دیاردبیت کۆ ٦٠٪ ژ مەزنان درەوەکێ دکەن ئەگەر دەهـ دەقیقا ل سەر ئێک باخڤن ل گەل کەسەکێ نیاس و هەتا سێ درەوا ئەگەر ل گەل کەسەکێ بیانێ باخڤن. ئەڤە د حالەتێن ئاسایی دا). بهلێ ب هزرا من، ئەڤ چەندە ژ که‌لتوورەکی بۆ که‌لتوورەکێ دى جوداهییێن خۆ یێن مەزن دێ هەبن. بۆ نموونە ئەگەر بەراورد بکەین ل گەل مللەتەکێ رۆژهەلاتا ناڤەراست وەکی کوردا، دێ ئەڤ درەوە گەلەک پتر و بەرفرەهتر لێهێن. چونکى پەیوەندی گەلەک تۆخترن و مایتیکرنا خەلکێ د ژیانا ئێكدو دا؛ گەلەک پترە و کارتێکرنا ڤان پەیوەندییان ل سەر ژییانا ئێكدو پترە. هەروەسا خەلکێ مە جورعەتا دیارکرنا و گۆتنا هزر و بیران گەلەک کێمتر یا هەی، هه‌ڤبه‌ر ل گەل مللەتین پێشکەفتی، ئانکو ئازادییا دەربڕینێ، ئو ب تایبەت د بوارێ ئایینی و سیاسی دا. هەروەسا کارتێکرنا حەسیدیێ و چاڤلێکرنێ و دفن بلندکرنێ، کارەک بەربەڵاڤە د جڤاكێن مە دا. لەوما کارێ درەوێ گەلەک بەرفرەهتر و بەربەلاڤتر لێدهێت. هەوەسا ئەز ب باوەرم دێ جوداهییەک بەرچاڤ د ناڤبەرا ڕەگەزێ مێ و نێر دا هەبیت. ئانکو ئەز دشێم بێترس بێژم ئەگەر ڤه‌کۆلینەک ب ڤی شێوەی ل جڤاكا مە بێتەکرن، دێ رێژه‌یا درەوکرنێ گەلەک گەلەک پتر بیت و تۆختر بیت و کارتێکرنا درەوا مەستر و مەتڕسیتر هه‌بیت. بهلێ هەژی گۆتنێیە بێژین، کو ئەڤ ڤه‌کۆلینە هاتییە ئەنجامدان بەرى هەبوونا سۆسیال میدیایێ، ئەوا هاریکارییا مە دکەت ئەڤرۆ کو درەوا زێدەتر بکەین و باوەریێ ب درەوێن خۆ بینین. هەروەسا و بۆ زانین ڤه‌کۆلەر د ڤێ ڤه‌کۆلینێ دا دیاردکەن کو مرۆڤ دەست ب درەوا دکەت هەر ژ بچویکاتی و د ژییێ ٢ حەتا ٣ سێ ساڵیێ دا.
جۆرێن دره‌وان:
زانا و فەیلەسۆف سێ جۆرێن درەوا دەستنیشان دکەن و ل سەر د ئاخڤن. یا ئێکێ درەوا سپی، گەلەک لێکۆلەر و فەیلەسۆف درەوێن سپی ب کارەک باش و نۆرمال دزانن. هزر دکەن کو خەلک بکار دئینن دا هەستێن خۆ و یێن بەرامبەر بپارێزین و کەسێ بریندار نەکەن. هەروەسا ڤان درەوا وەکی دوهنی ل قەله‌م ددەن دا جڤاكێ پێ برێڤە بچن. هەمی مرۆڤ ڤان جۆرە درەوان دکەن، وەکی بێژی ئەزێ باشم، بەس د ڕاستییێ دا تو گەلەکێ خرابی. بەس یا گرنگ لڤێرە ئەوە، ڤێ درەوێ جوداکەین ژ درەوا تۆ خەلکی پێ دئێشینی و وێرانییێ پێ دروست دکەی. هەروەسا مرۆڤێن نەساخ ب ئیشا درەوکرنێ، ناڤێ درەوا سپی بکاردئینن، وەک خۆ رازیکرنەک بۆ درەوکرنێ. مرۆڤ نەشێت یان یا ب زەحمەتە کو رۆنکرنەک یان نیاسینەک دروست و یەکگرتی بۆ درەوا سپی بێژیت و دیارکەت. بەس ئەم دشێین بێژین کو دهێتە نیاسین ب وێ درەوێ ئەوا دهێتە کرن دا مرۆڤ بێئەدەب نەدەرکەڤیت و هەستێ کەسێ بەرامبەر نەهێت بریندارکرن. عەمانۆئێل کانت (١٧٢٤ـ١٨٠٤) درباره‌ى درەوا سپی دبێژیت: (چ تشت نینە ب ناڤێ درەوا سپى، ئەگەر هندا سپی با؛ دا بێژینێ ڕاستی).
یا دویێ درەوا ب زۆڕی، ئانکو ئەو درەوا دهێتە کرن ل بن ئەشکەنجەدانێ، یان دەمێ تو تووشی گڤاشتنه‌كا مەزن دبی، ئانکو ژدەستهەلاتا مرۆڤی دەردکەڤیت. ئو ئەڤ جۆرێ درەوێ نە ب بەرژەوەندییێن کەسیڤە یا گرێدایە، بەلکو یا گرێدایە دەمێ ژییان د کەڤیتە مەترسیێ دا، چ یا مرۆڤی یان کەسێن دەوروبەر، یان بۆ پاڕاستنا زانیارییێن گرنگ ل دور دژمنی. ئەڤ چەند نموونە دا هیچ کەسەک ب هیچ شێوەیه‌کی ڤێ چەندێ وەک هێجەتەک هاڤى بکارنەئینیت بۆ کارێ درەوکرنا جۆرێ سێ، ئەوا زانا دبێژنێ درەوێن/ درەوینێن نەساخ (PATTHOLOGICAL LIES).
ئەڤ جۆرە درەوە دهێنە دانان ب پیسترین و خراپترین درەو. کەسێن ڤان جۆرە درەوا دکەن، بۆ مەبەست و ئاڕمانجێن تایبەت، ل دویڤ پلانەکا دارێژتی. هەروەسا ئەڤ کەسە قۆربانییێن خۆ ب کویراتی دئێشینن. ئەگەرێن سەرەکی، زێدەتر یێن ڤان جۆرە درەوا یا گرێدایە ب بەرژەووەندییێن تایبەت و ڤەشارتی و دل پیسیێ و حەسیدیێ و خۆپەرستنێ وکەرب وکینێ ڤە… وهتد. و ئەڤان جۆرە مرۆڤان و ل دویڤ وان ڤه‌کۆلینێن هاتینە کرن، ئاڤا/ مادێ سپی (WHITE MATTER)، ئەوا ل ئەنیا مرۆڤی دەردەکەڤیت دەمێ تیشک گرتنا سەری، ل دەف مرۆڤێن درەوین زێدەترە، کێمترە ل دەف مرۆڤێن ئاسایی(*). ئەڤ جۆرێ درەوێ و درەوینایە زانا و فەیلەسۆف کارى ل سەر دکەن و بەحس دکەن. ژبەر کارتێکرنا وێ یا خراب ل سەر دەوروبەرا و جڤاكێ. ئەڤ جۆرە مرۆڤە درەوێ ل خۆ ب خۆ دکەن، هەتا باوەرییێ ب درەوا خۆ دئینن. ژبەر هندێ گه‌له‌ك ب ساناهی خەلکێ سادە سەردا دبەن. چونکى دەمێ تە باوەری ب درەوا خۆ هەبوو، دێ ب ساناهی باوەرییێ بۆ کەسێن بەرامبەر دروست کەی. عەمانۆئێل کانت سەبارەت درەو ل خۆکرنێ دبێژیت: (درەو هەردەم د ناڤبەرا دو کەسا و زێدەتر دهێتە کرن، بهلێ درەو ل خۆکرن و خۆ ل سەردابرن، تۆ ب خۆی ل گەل خۆ دكه‌ى).
یا گرنگ لڤێرە ئەوە، دیارکەین کو د که‌لتوورێ مە دا، چەند شێوێن دی یێن درەوا دبەر بەڵاڤن، وەک هەلبژارتنا بێ دەنگییێ بەرامبەر درەو و درەوینا، بکارئنانا سووندخوارنێ ب پیرۆزییا و کەسا ژ بۆ ب دەستڤەئینانا باوەرییێ، کەنین ب درەوڤە بۆ رازیکرنا کەسان… و هتد، بهلێ یا ژهەمییا مەتڕسیتر ل سەر کەس و جڤاكا، درەوا سیاسی و مامۆستایێن ئاینییە.
ئایین و دره‌و:
هەمی ئایین هەڤرانە ل سەر هندێ کو درەو کارەک خرابە و نابیت بێتە کرن، بهلێ بەلکی دێ بینی هندە جاران کو د شرۆڤەکرنا دا، هندەک جاران درەوێن سپی یان ئەوێن دکەڤنە د خزمەتا ئایینی دا دهێنە حەلالکرن و دەستویردان.
بۆ نموونە ئێک ژ دەهـ وەسیەتێن ب ناڤودەنگ، ئەوێن بۆ مووسا پێغەمبەر هاتینە خوارێ، درەوێ ب کارەک خراب ل قەلەم ددەن و حەرام دکەن. بهلێ دەمێ تو تەفسیراتێن شه‌هرەزایا ل سەر ڤێ چەندێ دخوینی، دێ بینی گەلەک جاران شرۆڤەکرنێن جیاواز ددەنە ڤێ چەندێ و سڤکتر لێ دکەن. هندەک شەهرەزا و شرۆڤەکارێن ئایینێ جوییا، وەسا شرۆڤە دکەن کو قەدەغەکرن زێدەتر ژ بۆ هندێیە کۆ مرۆڤ نابیت ل دادگەهێ شاهدەیێ ب درەوڤە بدەت. د (پەیمانا کەڤن) دا یاهاتی کو چو نینە مرۆڤ درەوێ بکەت؛ ئەگەر د خێرا جوییا (ئسرائیلیا) دا بیت. مارتن لۆتەر (١٤٨٣ـ ١٥٤٦) وەسا ددەتە دیارکرن کو د وان تێکستا دا بەحسێ هندێ یە، کو نابیت مرۆڤ ل پشت خەلکێ ڕا بەحسا وان بکەت. بەس د ناڤ ڤان شرۆڤه‌کاران دا هەبووینە ب ئێكجاری ڕێ ل درەوکرنێ گرتییە. وەکی ئۆگستینی ٣٥٤ـ٤٣٠، کو ئێک ژ وان کەسا بوو ب توندی بەرامبەر درەوێ دراوەستییا و دگۆت: (درەو ب هیچ شێوەیه‌کی ناهێتە بەرەڤانیکرن، هەتا ئەگەر مرۆڤ بکەڤیتە د خراپترین رەوش و بارۆدۆخ دا).
د ئیسلامێ دا درەو کارەک حەرام کرییە، بەلکی بۆ گەلەکا یا نوی بیت، ئێک ژ گونه‌هێن مه‌زن (کەبائیرا)یە. درەوێ ب گەلەک ناڤێن دی د زمانێ عەرەبی دا دهێتە نیاسین، بۆ نموونە: شەهدەزۆرى. درەو د نێزیکی ٢٠٠ ئایەتان دا هەمی گاڤا ب خرابی یا هاتی. د گەله‌ک جهان دا وەک سیفەتەک ژسیفەتێن کافران هاتییه نیاسین، ئانکو وەک تەمامکەرێن یەکتر، کافری و درەو. ئەو گونەهێن ب ساناهی نەهێنە ژێبرن. د شرۆڤەکرنان دا، هەمی ئێکڕانە ل سەر حەرامکرنا درەوێ، ل دویڤ فەرمووده‌یان، تنێ ل سێ جها هاتییە حەلالکرن وەکو د پەرتۆکا (سەحیحا بۆخاری) و (موسلمی) دا هاتی ب گۆهۆڕینەکا کێم ڤە: (د شەڕی دا، پێکئینانا خەلکی، سۆحبەتێن زەلامی لگەل هه‌ڤژینا خۆ و یا ژنێ ل گەل زەڵامێ خۆ). گەلەک فوقەهائێن شیعە دبێژن، تو دشێی درەوێ بکەی دا خۆ ژ بەڵایا کوشتنێ خلاسکەی، وەک نموونە. هەر وەکی للارسەر دەڤێ عەلییێ کوڕێ خەتابى هاتییە گۆتن (ب ناڤێ خودێ ب درەوڤە سویند بخۆ، دا برایێ خۆ ژ مرنێ خلاسکەی). د پەرتۆکا مالکی دا هاتییه: (پرسیار ژ پێغەمبەری هاتە کرن، چێ دبیت مرۆڤێ ئیماندار و خودان باوەری، یێ تڕسنۆک بیت؟ گۆتی: ئەرێ. گۆتنێ: چێ دبیت یێ قەلس بیت؟ گۆتی: ئەرێ. گۆتنێ: چێ دبیت یێ درەوین بیت؟ گۆتی: نه «درەو نیشانا کافرا و بێباوەرایە»). یان ده‌مێ د فەرموودەکا دی دا پێغەمبەر موحه‌مەدی بەحسێ درەوێ و مەزنییا وێ دکەتن و کۆم دکەت ل گەل دو کارێن دى، (دەمێ دبێژیت: بێژمە هه‌وە مەزنترین کەبائیر چنە، شورک ب خودێ و دژاتی یا دایک و بابا و درەو کرن). بەلکی ئەڤ فەرموودە ب گەلەک شێوێن دی هاتبیتە گۆتن، بهلێ یا گرنگ لڤێرە مەزناتییا درەوێ یە د ئیسلامێ دا، هەتا بەراورد بێتە کرن ب شۆرکێ و بێتە دانان ئێک ژ نیشانین کافر و بێ باوەرا. یا سەیر ئەوە موسلمان گەلەک ب ساناهی درەوا دکەن، هەر وەکو دێ بیژی یا ل سەر هاتییە فەرزکرن، نەک یا هاتییە حەرامکرن و دانان ئێک ژ نیشانێن کافرا و ئێک ژ کەبائیرا. ئەڤە وێ چەندێ دگەهینیت کۆ مۆسڵمان هێشتا دینێ خۆ ب باشی نانیاسن.
سیاسەت و درەو:
ئێک ژ بابەتێن ئالۆز و زێدەتر دمینیتە ل سەر شێوێ حوکمرانییا وەڵاتی؛ دره‌وكرنه د سیاسه‌تێ دا. هەروەسا ئاستێ تێگەهشتنا خەلکێ و هەبوونا ئازادییێ و ئازادییا ڕادەربڕینێ، هەبوون و سەروەرییا یاسایی، ئایا شێوێ ب رێڤەبرنا وەڵاتێ دیمۆکراسیەتەکا راستەقینەیە یان دکتاتوریەتەکا بنەجهـە، ئاست و هێزا دەستهەلاتا زەلامێن ئایینی، ئازادییا ئایینی … و هتد. بهلێ ب گشتی درەو ئامیرەک سەره‌کییە د سیاسەتێ دا، ب تایبەت ل دونیایا سێیێ و رۆژهەلاتا ناڤەراست.
سەرۆک وەزیرێن نەرویژێ یێ کەڤن، پێر بۆرتن (١٩١٣ـ ٢٠٠٥) د پەیامەکا خۆ دا بەرامبەر پەرلەمانێ نەرویژی دا دبێژیت: (جار و باران سەرۆکێ وەلاتی، نەک بەس مافێ هندێ هەیە درەوێ بکەت، بەلکۆ دڤیا/ پێدڤییە درەوێ بکەت).
بهلێ ب هزرا من ئەڤ گۆتنە تا رادەکێ مەزن یا مژاوییە و رۆژ ب رۆژ دهێتە گۆهۆڕین و ژ که‌لتوور بۆ که‌لتووری. بەلێ بەری ب كویرى بچینە د ناڤ بابەتی دا، باشە وان سێ دیتنێن جودا ل سەر سیاسەتێ و درەوێ بزانین:
١ـ درەوێ چ شەرعیەت نینە ل ج جهان، هەتا د سیاسەتێ ژی دا. دشێین بێژین عەمانۆئێل کانت وەک نوینەرێ ڤێ دیتنێ یه.
٢ـ هەرچەندە ڕاستی یا فەرە، بەس ئەگەر بوو كاره‌ك پێدڤییه ژ بۆ ب دەستڤەئینانا دەستکەفتەکێ، مرۆڤ دشێت درەوێ بکەت. ئەم دشێین میکیاڤیللی وەک نونەرێ ڤێ هزرێ دانین. هه‌تا رادەکی ئەفلاتۆن ژی (٤٢٨ـ٣٤٧ ب.ز) ب پشتەڤانێ ڤێ هزرێ دهێتە نیاسین.
٣ـ درەوکرن خەلەتییە، بەس د سیاسەتێ دا هندەک جاران كاره‌ك پێدڤییه. ئەڤ دیتنە ل سەر دەستێ فەیلەسۆف و جڤاکناسێ ئەلمانی ماکس ویبر (١٨٦٤ـ ١٩٢٠) هاتە دیارکرن و پشتگرتن.
ئەم دشێین بێتڕس بێژن، کو هیچ سیاسییەک د دونیایێ دا نینە درەوێ ل خەلکی و دەوروبەرین خۆ نەکەت، چەندێ پاقژ بیت و چەندێ زیرەک بیت، چونکى یەکەم جار مرۆڤە، یا دویێ، گەلەک جاران کارێ وا؛ وێ چەندێ دخوازیت. بهلێ جیاوازی د هندێ دایە کا درەوێ بۆ چ دکەت و د کیشك بارۆدۆخی دا دکەت. بۆ بەرژەوەندییا خۆ یا تایبەت دکەت وەکی بارا پتر ژ سیاسیێن رۆژهەلاتا ناڤەراست، یان بۆ بەرژوەندییا وەلاتێ خۆ و پارتا خۆ، وەکی بارا پتر ژ سیاسییێن دونیا ڕۆژئاڤا. بێ گومان دبیت نموونه‌یێن بەروڤاژی ڤێ چەندێ هەبن، بهلێ دێ گەلەک دکێم بن.
زڤڕین بۆ وان هزر و بیرێن مە ل سەری بەحسکرین، ڤان هزر و بیرا کارتێکرنەک باش ل سەر سیاسیێن دونیایێ ب گشتی و سیاسیێن ئەورۆپا و ئەمریکا ب تایبەت هەبوو. هەروەسا ئەڤ هزروبیرە هاتنە شڕۆڤەکرن و گەلەک نڤیسین ل سەر هاتنە دروستکرن، کا دێ چاوا مرۆڤی سیاسی شێت بکارئینیت و پڕاکتیک کەت. سیاسەت د دونیایا هەڤچەرخ دا؛ گەلەک ژڤان هزروبیرا ب هندەک گوهوڕینێن کێم یان زێدە، دهێنە پڕاکتیکرن. بارا پتر ژ نڤیسەر و جڤاکناس و فەیلەسۆف و زانایێن سیاسی، سەرۆکێن ئەمریکی بکاردئینن ب شێوەکێ بەرچاڤ د خواندنێن خۆ دا، بۆ ڤێ پرسێ و لیکۆلینێ؛ چونکهى هەردەم یارییا سیاسی ل ڤی وەڵاتی تایبەتییا خۆ هەبوویە ژبەر گەلەک ئەگەران، هەر ژ کارتێکرنا وێ ل سەر سیاسەتا هەمی دونیایێ، ئەو یارییا راگەهاندنی ئەوا دهێتە کرن، کەساتییا کاندیدان و زیرەکییا وا و شه‌هرەزایا وان یا سیاسی و کارتێکرنا وان یا ئێكسەر ل سەر دەنگدەران، ئەو دیموکراسییا بەرچاڤ ئەوا هەلبژارتن، بهلێ دهێنە کرن، ژهەمییا گرنکتر، ئەو ئازادییا مەزن یا راگەهاندنێ ژ بۆ دیارکرنا خالێن لاواز و بهێز ل دەف کاندیدان، شەفافیەتەک باش دایە ڤان هەلبژارتنا و سەروکان.
سه‌رۆكێن ئه‌مریكى و دره‌وكرن:
گەلەک سەرۆکێن ئەمریکا هەوڵدایە کو درەوێ نەکەن و ئێک ژ سۆزێن وان یێن هەلبژارتنا بووینە. بۆ نموونە سەرۆکێ ئەمریکی جیمی کارتەری (١٩٧٧ـ١٩٨١/ سەرۆکێ ٣٩ بوو). د هەلبژارتنا دا، سۆزا خۆ یا ب ناڤودەنگ راگەهاند بوو: خەلکێ ئەمریکا (I will never tell a lie) ئەز هیچ جارەکێ درەوێ ناکەم. هەر چەندە نەشیا سەد ژسەدێ خۆ قۆرتال کەت ژ درەوکرنێ. وەکی وی درەوا کری دا هندەک ئەمریکییا ل ئیرانێ ڕزگار بکەن. بەس ب هەر حال ئێكجار تنێ هاتە هەلبژارتن و گەلەک شه‌هره‌زا د بوارێ سەرۆکێن ئەمریکی و هەلبژارتنێن ئەمریکی دا، بۆ هندێ دچن، کو سەرۆکەک سەرکەفتی نەبوو و ژبەر هندێ نەهاتە هەلبژارتن بۆ جارا دویێ. ئایا مرۆڤ دشێت نەهەلبژارتنا وی بوو جارا دویێ و ڕاستگۆیا وی، پێکڤە گرێدەت و بکەتە ئەگەر؟
هنری کیسنجر (١٩٧٣ـ١٩٧٧) ئەو وەزیرێ دەرڤە یێ ئەمریکی یێ بناڤودەنگ. د ئاخفتنەکا خۆ دا دبێژیت: (نابیت حیلە و درەو بێنە بکار ئینان د دان و ستاندنان دا، چونكى ئەگەر حیلە جارەکێ هاتە کرن، دێ پەیوەندییا تێکدەت و ناهێلیت. ب تایبەت ئەگەر ئەو کەسێ درەو لێ هاتییە کرن، هەمان کەس بیت ئەوێ تو دانوستاندنا ل گەل دکەیەڤە). بەس ل گەل هندێژی کیسنجەر یێ بناڤودەنگ بوو، کو کەسەک راستگۆ نینە، ب تایبەت ل دەرڤەی ئەمریکا. بەس ل گەل هندێ ئێک ب ناڤودەنگترین و سەرکەفتیترین سیاسیێن ئەمریکی بوو.
یوسف ستالین (١٨٧٨ـ١٩٥٣) د ئێک ژ ئاخفتنێن خۆ دا دبێژیت: ( ل دویڤ باوەرییا من، ڕاستیێ هیچ جهەک نینە د دبلۆماسییەتێ دا. ڕاستی د سیاسەتێ دا وەکی هندێ یە کو بێژی «ئاڤا هشکە»). ئەز هەڤڕا مە ل گەل ڤێ ئاخفتنێ، بەس جوداهی تا چ حەد و کەنگی؟ هەر حال سەرۆکێن دونیایێ و کەسانێن دبلۆماسکارهەمی درەوا دکەن بۆ پاراستنا نهێنیێن وەڵاتێ خۆ، هەروەسا بۆ ب دەسڤەئینانا دەسکەفتییان و پاراستنا بەرژەوەندیێن وەڵاتێ خۆ. بەلکی تا رادەکێ مەزن گرنگە کەسێ سیاسی بشێت یارییا ب زانیارییا بکەت و ب شێوەکێ پرۆفیشیناڵ و ب تایبەت د سیاسەتا دەرڤە دا. ئانکو پێویستە سیاسەتمەدار بزانیت کەنگی و چاوا زانیارییان ل سەر سیاسەتا وەڵاتی بێژیت و بەڵاڤ کەت. ژ لایەکێ دیڤە؛ گەلەکا گرنگە د پاشەرۆژێ دا بشێت بەرەڤانیێ ژ ڤێ سیاسەتێ بکەت. هەروەسا ئەڤ چەندە ژ بۆ خزمەتا وەڵاتی بیت، نەک کەساتییا خۆ.
سیاسەتا ڤەشارتنا زانیارییان و درەوکرنێ، زێدەتر هاتە بکارئینان د وەختێ شەڕێ سار دا د ناڤبەرا ئەمریکا و سۆڤیەتێ دا. لەوما درەوکرنا سیاسیا د سیاسەتا دەرڤە دا، کارەک گرنگە و گەلەک جاران پێدڤییەک نیشتمانی و نەتەوییە. بهلێ ئەوا زێدەتر ئاریشا بۆ سییاسیان پەیدا دکەت؛ درەوێن وانە د سیاسەتا ناڤخۆ دا، ب تایبەت دەمێ دهێنە کرن بۆ بەرژەوەندییەکا تایبەت. ئێک ژ وان نموونێن/ درەوێن مەزن کو مرۆڤ نەشێت ژبیر بکەت، یان پشتگۆهـ پاڤێت، درەوا سەرۆکێ ئەمریکی فڕانکلین رۆزفلتی (١٨٨٢ـ١٩٤٥) بوو، سەرۆکێ ئێکێ و دووماهییێ یە کو سێ جارا ل سەر ئێك هاتییە هەلبژارتن هەر ژ ١٩٣٣ هەتا ١٩٤٥ێ. رۆزفێلتی گۆتە ئەمریکییا کو ئەڵمانیایێ د هێرشەکێ دا ل ساڵا ١٩٤١ێ، بارجا عەسکەری یا ئەمریکی (غرێر)، یا بن ئاڤکری. سەرا ڤێ چەندێ رۆزفلت شیا ئەمریکا بکەتە یاریکەرەکێ نوی د شەڕێ جیهانیێ دویێ دا، هەر ئەڤ ئەگەرە بوو زێدەتر بوویە بزمارا ئێکێ ل تابیتا ئەدۆڵف هێتلەری (١٨٨٩ـ١٩٤٥)ێ. ئەم دشێین بێژین ئەو درەوا مێژوویا دونیایێ گۆهارتی و ئەوڕۆپا رزگارکری ژ دەستێن هێتلەری.
زانایێ سیاسی جۆن مێرشمێر ( ١٩٤٢ـ ؟) بەحسێ درەوا سیاسییا دکەت و دیاردکەت، درەوا سیاسییا د سیاسەتا دەرڤە دا، بارا پتر دهێتە ژبیرکرن یان پشتگۆهـ ئێخستن ژ لایێ خەلکێ وەڵاتیڤە. ب تایبەت ئەگەر درەوێ ئەنجامەک باش هەبوو یان ئەنجامێن وێ گەلەک د خراب نەبوون. بهلێ د سیاسەتا ناڤخۆیی دا درەو دهێنە گۆنەهبارکرن. ئەم دشێین بێژین: د سیاسەتا دەرڤە دا « ئەم دژی وا» بەس د سیاسەتا ناڤخۆیی دا دبیتە « ئەم دژی دەستهەڵاتێ». یا گرنگ لڤێرە ئەوە کو باش بزانین درەو و دیمۆکراسییەت دو تشتێن هەڤدژن و ئێک ناگرن. هەروەسا گرنگە بزانین دیموکراسیەتا لیبرالی یا ل سەر رەخنێ هاتییە ئاڤاکرن، ئەوا دبێژیت کو هەمی خەلکێ وەلاتی مافێ هندێ یێ هەی کۆ دەربڕینێ ژ هزر و بیرێن خۆ بکەن بۆ دیارکرنا شێوه‌یێ جڤاكێ، دێ یێ چاوابیت و دێ بەر ب کیرێڤە چیت. هەروەسا خەلکێ مافێ هندێ یێ هەی هەمی زانیارییا بزانیت و ئەڤ زانیارییە لبەردەست بن. فەیلەسۆفێ ئەمریکی جون رۆلز (١٩٢١ـ٢٠٠٢)ێ، کو ئێک ژ بناڤودەنگترین زانایێن سیاسییە، دبێژیت: (پره‌نسیبا بەردەستبوونا زانیارییان ئەوە، کو نابیت حکومەت سیاسەتەکێ پەیرەو بکەت کو نەشیت یان حەز نەکەت د پاشەرۆژێ دا بەرەڤانیێ یان پستەڤانیێ ژێ بکەت).
د تیوریێن دیمۆکراسی دا، پرنسیپەک سەرەکی و بنەڕەتی هەیە، کۆ پێدڤییە دان و ستاندنێن دەستەیێن سیاسی لبەر دەستێ خەلکێ بن و د ئاشکرا بن، ئەگەر چ ئەگەرێن تایبەت نەبن بۆ ڤەشارتنێ. وەکی بوو نموونە مەسەلێن هەستیار و ئێمناهییێ، یێن دەولەتێ کۆ پێدڤییە ب نهێنی بمینن. بهلێ ل گەل ڤێ چەندێ، دڤێت جودا کەین د ناڤبەرا ڤەشارتنێ و درەوێ. ئەڤ خالە ل وەڵاتێن دیمۆکراسییەتێ بەس وەک ناڤ بکاردئینێن، گەلەک ب باشی دهێتە بکارئینان و ئستیغلالکرن بۆ بەرژەوەندیێن کەساتی و ڤەشارتنا خەلەتییا و درەوا.
رۆنالد ڕیگن (١٩١١ـ٢٠٠٤)ێ، ژ سەرۆکێن ئەمریکیێن بناڤودەنگ بوو ژ بۆ مەسەلا ڤەشارتنا زانیارییان، گەلەک جارا ئەڤ چەندە ب ڕێکا ڕاگەهاندنێ ڤە دهاتە بەلاڤکرن و ئاشکراکرن. ئەڤە یا جودایە ژ درەوێ. چونکى هیچ سەرۆکەکێ ئەمریکی وەکی سەرۆکێ بەرێ یێ ئەمریکا دۆنالد ترامپی (١٩٤٦ـ …) نەبوو، بۆ مەسەلا درەوا. ترامپ دهێتە نیاسین کو درەوێ بکاردئینیت وەک ستراتیژییەت. ژ سەرۆکێن دى یێن دونیایی فلادیمێر پۆتن ( ١٩٥٢ـ …) ئەوژی یێ بەرنیاسە ل دەف زانایێن سیاسەتی و راگەهاندنێ کۆ درەوێ باش و بەرفره‌هـ بکاردئینیت.
ل ساڵا ٢٠٢٠ێ دا، د ماوێ سێ ساڵێن ئێکێ یێن سەرۆکاتییا دۆنالد ترامپی دا، رۆرژنامه‌یا واشنتۆن پۆست د راپۆرتەکا رۆژنامەڤانی دا بەڵاڤکر، ترامپی ١٦٢٤١ نەڕاستی/ درەو یان زانیاریێن خەلەت یێن بەڵاڤکرین، ل دویڤ ڤێ رێژه‌یێ دێ خۆ ل ٢٥٠٠٠ هزار نەڕاستی/ درەوا دەن هەتا چار ساڵین وی ب دویماهی دهێن. ئەڤە سەبارەت بەس ئەوان ئەوێن هاتینە گۆتن د ڕاگەهاندنێ دا و ب فەرمی.
ژبەر هندێ راگەهاندنا ئازاد گەلەکا گرنگە بۆ سەرکەفتنا دیمۆکراسیییەتێ و پێشکەفتنا جڤاكی. بهلێ راگەهاندنا ئازاد ب تنێ بەس نینە ئەگەر ڕاستگۆیی د گەل دا نەبیت، بەلکو دێ ئەنجامێن خرابکەر هەبن. ئەڤ ئاریشە ئێک ژ فاکتەرێن گرنگ و سەره‌کییە بۆ بەلاڤبوونا دیموکراسییەت و شەفافییەتێ د هەر وەڵاتەکی دا.
دره‌و و ئازادى:
درەو نە بەس کارەک ب زەحمەتە، بەلکو کارەک وێرانکەر و کۆژەکە ل سەر ئاستێن: جڤاکی، سیاسی، ئایینی… و هتد. درەو کارەک نینە تو بشێی ب ڕاوەستینی ب هیچ شێوەیه‌کی، بەلێ جڤاك دشێت کێمکەت و کارتێکرنا وێ ل سەر خەلکێ و جڤاكی سنوردار کەت. بێگۆمان تشتێ هەرە سەرەکی د ڤی شەڕێ بێ دویماهییێ دا رەوشەنبیرییا خەلکێ یە و ئازادییا وانە. رەوشەنبیری و ئازادی کارتێکرنەکا بەروڤاژی ل ئێکودو دکەن و پێکڤە برێڤە دچن، هندەک جارا رەوشەنبیری پێشدکەڤیت و هندە جارا ئازادی، بهلێ دەستێن وا تێکدانە و دەستێن هەڤدو بەرنادەن.
ئەڤ ئازادییە گەلەک روویا ڤەدگریت، یا ئێکێ و یا گەلەکا گرنگ د رۆژهەلاتا ناڤەڕاست دا، ئازادییا ئایینی یە. ئازادییا ئایینی نە بەس دەرفەتێ پەیدا دکەت، کو مه‌ژییێ خەلکی بلڤلڤیت، بەلکو دێ جورئەتێ بوو چێکەت، کو زۆڵمێ و بندەستیێ قەبویل نەکەت، نەهێلیتە ب هیڤیا خۆدێ ڤە و رۆژا حسابێ. چونکى ئەڤ چەندەیە دبیتە ئەگەرا خاڤبوونا مێشکی و ڕازیبوون ب هەر تشتەکی یان کارەکی ب ناڤێ قەدەرە و یا نڤیسییە. ئانکو بکارئینانا مه‌ژى بۆ خۆشی و خزمەت و پێشکەفتنا خۆ و نەڤییێن خۆ د پاشەرۆژێ دا. ئانکو هزرکرنا ژیانێ نەک بەس مرنێ. د ڤی دەمی دا کارتێکرنا درەوێ دگەهیتە بچویکترین ئاستێ خۆ، و درەو ئێدی دهێتە ڕەنگ کرن و ناهێتە ڤەشارتن و بەرزەکرن. ژ بیرا مە نەچیت کۆ ئەورۆپا نەشیا پێش ب کەڤیت و ئازاد ببیت، هەتا خۆ ژ دەستهەڵاتا کەنیسێ رزکار نەکری.
مه‌ژىیێ ئازاد درەوێ قەبویل ناکەت، حه‌ز ژ گۆتگۆتکا ناکەت، حەسیدیێ کێم دکەت و بێ زەرەر دکەت، و مرۆڤەکێ ساخلەم د پاشەرۆژێ دا پێک دهینیت. کارتێکرنا درەوێ نە بەس لرسەر کەسا پەیدا دبیت، بەلکو جڤاكەکێ بێهێز پێک دئینیت، نفشه‌كێ نه‌سه‌ركه‌فتى دروست دکەت. چونکى هەر ئەڤ خەلکەیە و ئەڤ زارۆکە و گەنجەنە؛ دێ وەڵاتی ب رێڤەبەن و دێ بنە سەرۆک و کەسێ پاقژکرنێ دکەت، خائین و دزیکەر… و هتد. هەمی ژ جەرگێ ڤی جڤاكی دەردکەڤن.
درەو نەباوەرییەکا مەزن د ناڤبەرا خەلکێ دا پێک دئینیت، ئەم ڤێ نەباوەرییێ ڤەدگۆهێزینە نڤشێن داهاتی ژی. ئەڤ کارتێکرنە هندا مەزنە؛ ئەز دشێم بێژم وەک چەکێ کیمیاوییە ل سەر جڤاكى و چەند خەلک نێزیکتر و جڤاك بچویکتر لێ دهێت، وێرانکرنا وێ قایمتر و مەزنتر لێ دهێت. فرێدریک نیچە (١٨٤٤ـ ١٩٠٠)ێ دبێژیت: (نە درەوا تەیە من دهەژینیت، بەلکو ئێدی زێدەتر من باوەری نەما).
درەو و نەباوەری:
درەو و نەباوەری دەرزێن مەزن ل دیوارێ جڤاكان پەیدادکەن، و پەیوەندیێن خەلکێ رۆژ ب رۆژ لاوازتر دبن و جڤاك پەرت و بەر بەڵاڤتر دبن و وەڵات وێرانتر لێ دهێت. ئانکو ب زمانەکێ سادەتر، درەو وەکی کرمێ دارێیە، چاوا کرم دارێ ژناڤ دا خلولە دکەت، درەو ژی جڤاكی ژناڤ دا دهەڕفینیت.
کارەساتا مەزن یا جڤاكێن مە ئەم دزانین کەسەک درەوا دکەت، بەس ئەم هەر ل دەوروبەرێن وی دزڤڕین، چونکى مە دکەنیتن و سۆحبەتێن وی دخۆشن، و گازندا ل مە ناکەت و ب دلێ مە دئاخڤیت و هتد. ئەڤ چەندە ئێک ژ نیشانێن مللەت و مه‌ژییێن بن دەست و نڤستی یە. هەروەسا ل گەل هندێ ئەم دزانین کەسەک درەوا دکەت، بەس ل دویڤ دچین و گۆهێ خۆ ددەینێ ئەگەر درەوا وی د خزمەتا مە دا بیت. درەوینا جهەک مەزن و بەرفرەهـ د جڤاكێن مە دا یێ گرتی. ژبەر هندێ درەو یا بوویە ئێک ژ گرنگترین خالێن فه‌لسه‌فه‌یا ژیانێ ل دەف خەلکی، چاڤ و لێدکەن و خودان دکەن. مەتڕسییا ڤێ نەخۆشیێ گەلەکا مەزنترە دەمێ سیاسییا و مامۆستایێن ئایینی ڤەدگریت. بارا پتر ژ نڤیسەر و ڤەکۆلەرێن ڤی باری، ئێکڕانە کو زەحمەترین درەو ئەوە ئەوا تۆ ل ناڤ چاڤێن ئێکی ددەی، هین هەردو دزانن درەوە. بهلێ مخابن دکه‌لتورێ مە دا؛ خەلک گەلەک ب ساناهی پڕاکتیک دکەن.
وەکی مە ل سەری دیارکری، زێدەبوونا درەوا و درەوینا د جڤاكەکی دا، ب تایبەت درەوینێن نەساخ و درەوێن پلان بۆ دهێنە دانان، کارتێکرنەکا ڤەشارتی و کۆژەک ل سەر دەروونێ کەسا و یەکگرتنا ماڵا و جڤاكی دا یا هەی. کەسانێن نەساخ جڤاكێن نەساخ دروست دکەن و بەروڤاژی.
بەلاڤبوونا درەوێ و درەوینا د ناڤا جڤاكەکی دا، وەکی ڤایرۆسەکێ وێرانکەرە، گەلەک زوی بەلاڤ دبیت، ب زەحمەت د ناڤ دچیت، و ڤاکسینا وێ ڕاستگۆیی و درەو قەبویل نەکرنە ژ کەسێ بەرامبەر. ئەڤەیە پێنگاڤا ئێکێ بوو پەیداکرنا عەردەک ساخلەم بۆ جڤاكەک تەندروست و ئێکگرتی. هەر ئەڤ پێنگاڤا بچویکە وەدکەت تو بشێی مه‌ژییێێ خۆ ئازاد کەی، دەرفەتێ نەدەیە زەڵامێن ئایینی و سیاسییان کو درەوێ ل تە بکەن و و ئازادییا تە بنپێ بکەن.
گەلەک گرنگە بزانی کو تو د هەمان دەم دا نەشێی مرۆڤەک ڕاستگۆ و درەوین بی. ئانکو ب شێوەیه‌کێ سادەتر، تو نەشێی هەڤسەنگییەکێ پەیداکەی د ناڤ بەرا درەو و ڕاستیێ دا. هەر چەندە د هەمی دەما دا مرۆڤ هزر دکەت کو بژارده‌یا نیڤەکێ (الحل الوسـ‌ط) باشترین بژاردەیە. لێ د پڕسا درەوێ و ڕاستیێ دا، ئەڤ بژارده‌یه نیڤەکێ بكێر ناهێت، یان دڤێت ڕاستگۆ بی یان درەوین بی. ئەرستۆ دبێژیت: درەو و ڕاستی دگەل ئێک ناگۆنجن و برێڤە ناچن. چونکى ڕاستی یا ب نڕخە، و درەو یا بێ قیمەتە و شەهمزارییە.
* بوو زێدەتر پێزانینا سەرەدانا ( Utforsksinnet.no) كۆڤارەکا ئەلکترۆنییە یا بەلاڤۆک و ڤه‌کۆلینێن دەروونی و زانستێن ئە‌‌عسابا و بابەتێن که‌لتووری.
ژێدەر:
ـ صحيح بخاري
– صحيح مسلم
– محمد بن سعيد الطوسي، تهذيب الاحكام، تحقيق و تعليق: السيد حسن الموسوي، صححه: محمد الاخوندي، داراالكتب الاسلامية، طهران /ايران.
– محمد مهدي النراقی، جامع السعادات، الناشر اسماعیلیان، مطبعە سرور، ط ٧، ایران، ١٣٨٦ هـ.
– الدرراالسنية – الموسوعة الحديثية – شروح الاحاديث.
– الاسلام سؤال و جواب
– ارشيف ملتقى اهل الحديث
ـ Immanuel kant:krittikk av dømmekraften ,oversett av Espen Hammer, Oslo 1995.
George Orwell 1984, oversett av Bjørn Alex Herman, Oslo 2016.
Aristoteles: Den nikomatiske etikk, oversette av Øyvind Rabbås og Anfinn Stigen, Oslo1999.
Blaise Baskal: provinsialbrevene, oversatte av Truls Winther, Oslo 1987.
Sissels Bok, Hvite Løgner-svarte Løgner, Overs. Trond Berg, Oslo 1979.
Platon: Lovene, overs. Tormod Eide, Oslo 2001.
Niccolo Machiavelli: Fyrsten, overs. Jon Bingen, Oslo2004.
Max Weber: Makt og byråkrati, overs. Dag Østerberg, Oslo 1971.
Lars Fr. H. Svendsen, Løgnens f, Oslo, Kagge Forlag 2020.
Utforskinnet.no
