گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
دلاوەرێ زەنگی
قامشلۆ – رۆئاڤایێ کوردستانێ
هزر د بنیاتیا خوە دە دو جۆرن: خوەسەر و وەرگرتی(مکتسبە). هزرا خوەسەر ئەوە کو چارەیا مێژوو، زانین و پەروەردەیا مرۆڤی بخوەیە. هەرچی هزرا وەرگرتی یە،کاریگەرییا وێ ژ دەرڤەیە، ئانکو ژ ئالیێ هندەکێن ژیرتر ڤە دهێت و د سەرێ مرۆڤی دە تێتە چاندن. ئەڤ جۆرە هزرە، گۆرەیی خورتیا خوە د جان و گیان دە جهـ دگرە، پاشی کرن یان ب جهئانینا وێ ژ مرۆڤ رە دبە مەبەستەکا بنگەهین.
هزرا خوەسەر چێدبە کو وەرگرتی ببە، ب قاسی کووراهیا کو د جان و گیان دە رەهێن خوە بەردانە، شوونوارێن خورت ل سەر ژینا مرۆڤ دهێلە. چ دەما هزرێ، د جان و گیان دە جهـ گرت، دەرخستنا وێ گەلەکی دژوارە. هەگەر هلگرێ وێ هزرێ ژ چاندیێ وێ خورتر نەبە، یان ژی جانێ کو هزر تێ دە هاتی چاندن بێهێزتر نەبە، یان هزرمەند نە کەسەکی زانا و ئازادیپەرەست بە، نەمومکنە کو بکارێ هزرەکێ د جانێ هزرمەندی دە بدەرخێ.
بێگومان هزر تشتێن دەمکی نە. هزر ژ بۆ رەوشەکێ، دۆزەکێ یان دەمەکێ ژ مێژوویەکی چارەیە، و ژ بۆ وێ رەوش، دۆز و دەمێ ب کێر تێ.
هزرا کو ژ بۆ رەوشەکێ چاک بە، ژ رەوشەکە دن رە نە چاکە، یان کو ژ بۆ دۆزەکێ باش، ژ دۆزەکە دیتر رە نە باش دبە، یا کو ژ بۆ دەمەکێ رند، دەمەکە دن کرێت دبە. ژ لەورە ئەم نکارن ژ هزرێ رە سالۆخەکی هەردەمی بدن. چ گاڤا رەوش، دۆز یان دەم، هاتە گوهەرتن، هزر ژی هێدی هێدی بهایێ خوە وندا دکە و بەری ددە مرنێ؛ د جهێ کو تێدە باش بوو، نەباش دبە و د وارێ کو تێدە کارا بوو دبە خسار.
هزر وەک سەپاندنا هش د مژارەکێ دە؛ ژ بۆ گهاندنا زانینا نەناس تێ پێناسە کرن. وەک نموونە دەما کو تێ گۆتن: من د میناکێ دە هزر کریە. مەرەم ژ پەیڤا (هزر) نێرین و دیتنە، و هزر ژی هەر ئەڤە. هزر وێنەیا هش و بیرا تشتەکی، دەما کو هزرین وەکی سەپاندنا هشێ د پرسگرێکەکێ دە؛ ژ بۆ گهشتنا چارەسەریا وێ تێ پێناسە کرن. ئانکو هزر بەرهەمێ پێڤاژۆیا هزرکرنێیە و پێڤاژۆیا هزرکرنێ ژی وەکی پێڤاژۆیەک هوندرین تێ پێناسە کرن. چالاکیا هش و بیرا کو د ناڤ خوە دە، دەرباسبوونا هزرکرن، ئاشۆپ، و تێگهشتنا تنگژین و هەستیارە کو ب هەر رەوشت و تەڤگەرەک دەرڤەیی رە هەڤریی یان پێشیا وانە، و مرۆڤ ڤێ چالاکیێ ب هشمەندی یان نەهشمەندی پێک تینە. تێ ڤێ واتەیێ کو هزر هەولدانەک مرۆڤییە، دبە کو راست یان شاش هلبگرە، و ئەو ب پاکی و پیرۆزیێ ڤە گرێدایی نینە، لێ ئەگەر ل سەر سەدەمەک خویا و ڤەگوهەزتنا راست بە و ل گۆری راستی و خوەزایێ بە، خوە نێزی راستیێ دکە و ژ شاشیێ دوور دکەڤە.
پێناسەیا هزرێ
(هزر) کۆمەکا مەزنا پێڤاژۆیێن تێگهشتنێ نە کو ژ هێلا هشێ مرۆڤان ڤە تێنە برێڤەبرن یاکو دهێلە فۆرمەک جهێرەنگ(جیاواز) جیهانا کو مرۆڤ تێ دە دژی ئاڤا بکە. ل گۆری ڤێ یەکێ، ئەو ژێ رە دبە جیهانەک و دکارە ب هێزتر پێ رە مژوول ببە؛ ژ بۆ کو بگهیژن ئارمانج، پلان و داخوازێن کو بێنە بدەستخستن. د هەمان دەمێ دە، ئەو ئاوایێ کو گیانێ مرۆڤ د ناڤ دەڤەرێن جودایێن راستیێ دە دلڤینە و هەر تشتێ کو ژ بۆ هشێ مرۆڤ لۆژیکی و نرخبلندە، تێ پێناسە کرن؛ ژ بۆ کو ل سەر تشتێن هێژا خویا بکە. ئەو دکارە وەکی کۆمەک کریارێن کو هش د زانینێ دە دکە داکو نەناس خویا بکە و وەرە پێناسە کرن. ئەڤ ژی وەکە پێڤاژۆیا کو راستی ب ریا بکارانینا هەستێن جیاواز د مێژی دە تێ گهاندن و کارێ گرێدانا وێ ب ئاگاهیێن بەرێ رە ژ بۆ شرۆڤەکرنا وێ یان ژی فەرزکرنا وێ تێ پێناسەکرن.
چاڤکانیێن هزرێ:
١) دایک و باب: د ژیانێ دە، بەرنامەیا یەکەما هزرێ ژ دایبابان بدەستڤەهاتییە. مرۆڤ ژ وان پەیڤ و واتەیێن وان، درووڤێن لاش و روو، باوەرییێن ئۆلی، نرخێن بلند، رەوشت، تەڤگەر و هەستان فێر دبە. ئەڤ هەموو ژی د دانوستاندنێ دە، ب جیهانا دەرڤە و خوە رە ژێدەرەکە سەرەکەنە.
٢) مالبات: هش، ئاگاهداریێن کو ژ ژینگەها مالباتێ بدەستڤەئینایی، ب هەمی هزرێن وێیێن بەرێ ڤە هاتی ئاڤاکرن گرێددە، ئەڤ یەک دبە ئالیکارێ بجهکرنا بەرنامەیا وێ یا هزری پر بکە.
٣) هەڤال: هەڤال پشتی دایبابان دویەمین چاڤکانیا هەری مەترسیدارا بەرنامەیا هزرێ نە. ژ بلی کو یەکەم دەستکەفتا مرۆڤن؛ رەنگە کو وی ب خوە ئەو هلبژارتنە. ئەڤ یەک دبە سەدەما هەستا وی یا پەسەندکرن و سەرخوەبوونێ و د بن کارتێکرنا هەڤالێن خوە دە، فێری رەفتار و تەڤگەرێن نەرێنی دبە، و کارتێکرنێ ل بەرنامەیا وی یا سەرەکە یا هزری دکە.
٤) ژینگەها پەروەردەهیێ: دبستان یان ژینگەها پەروەردەهیێ ب خورتی کارتێکرنێ ل هزرێن کەسان دکە. ئەڤ یەک ب کارتێکرنا شێواز، تەڤگەر و سنجێن مامۆستایان تێ خویا کرن. ژ بەر ڤێ یەکێ هێسانە کو مرۆڤ هندەک تەڤگەرێن ئەرێنی یان نەرێنی وەربگرە و وان ل هزرێن وی یێن بەرێ پر بکە و یا کو رێ ددە وێ یەکێ کو ئەو بهێز د هشێ وی یێ نەرێنی دە جهـ بگرە.
٥) جڤاکا دەردۆرێ: هزرمەندێن جڤاکی بالا خوە ددن سەر سازگێریا باندۆرا جڤاکێ یا ل سەر ئاوایێ هزرێ دکە. نەمازە، د سەردەما نووژەنیێ دە. ئەڤ قاد د ناڤەندا خەباتێن هندەک رێزکاریێن وەک: دەروونناسیا جڤاکی و جڤاکناسیێ دەیە.
٦) ئالاڤێن راگەهاندنێ: راگەهاندن یەک ژ گرنگترین ئالاڤانە کو باندۆرێ ل سەر هزر، و بیر و باوەریێن مرۆڤان دکە، ب تایبەتی مەدیایا نوو، د ناڤ دە تۆرێن جڤاکی، نەمازە کو زێدەبوونا بکارانینا ڤان ئالاڤان و دیارکرنا ناڤەرۆکا وان، بێگومان باندۆرا وان زێدە دکە. تەنێ ب هندەک بیر و نێرینان رە سنۆردار دبە، لێ بەلێ ل سەر هەموو بەشێن جڤاکێ گاڤ ب گاڤ و دووبارە، باوەری، رەفتار و هزران دگوهەرینە.
نە ب تنێ ئالاڤێن باندۆرکرنێ ب شیانا خوە یا کاریگەر ل سەر مەدیایێ، سنۆردار نینن، بەلکو ئەو کارتێکرنێ ل هزر و هشیاریا مرۆڤی ژی دکەن، ئەڤە ژ بلی بژارتنێن وان یێن کو ئەو د مەدیایێ دە تەماشە دکن و دشۆپینن، و ئەڤ هێمان تەڤ بەشدار دبن؛ ژ بۆ بدەستخستنا کاریگەریێ د ئاستێن جودا دە، کو دێ شێوازێن ژیانێ و نێرینا مە یا دیارکرنا رۆلا جڤاکێ و مەدیایێ د وێ دە بگوهەرینە.
٧) خوەیەتی: مرۆڤ د گەلەک دژواری و ئاستەنگان دە دژی ژ وان: ئاستەنگییێن کو ب بێچارەییا کەسانەڤە گرێدایینە و ئەو ل هەمبەر پێشکەفتنا د وارێ خەباتێ دە هەست ب بێشیکاریێ دکن و نکارن بریارەکێ بدن، و ل دەمێ بێرەوشی و بێهنڤەدانێ ل شوونا کو بالێ بکشینن سەر تشتێن بنگەهین، ل سەر مژارێن ڤالا هزر دکن، و ژ بۆ چارەسەرکرنا پرسگرێکان خوە دسپێرن کەسانێن دن.
تایبەتمەندیێن پێڤاژۆیا هزرێ
هندەک لێکۆلینێن کو ب مژارا هزرێ وەکی پێڤاژۆیەکا زانستی و هشی ڤە مژوول بوونە، چەند تایبەتمەندییەک یێن بۆ (هزرکرنێ) دەستنیشان کرین، کو یێن هەری گرنگ ئەڤن:
– هزرکرن تەڤگەرەک ب مەبەستە؛ چونکی د هندەک رەوشان دە، ب ئارمانجەک نیشانکری و نە ژ ڤالاهیەکێ پێک تێ.
– هزرکرن تێگهەکە رێژەیییە، نەمومکنە کو مرۆڤ هەموو جۆر و شێوەیێن هزرێ د هەمان دەمێ دە پێک بینە، هزرین ژ هەڤگرتنا بیناهی، شارەزایی و سەرپێهاتییان ب هێمانێن ژینگەهێ یێن کو تێ دە دژین، پێک تێ.
– هزرکرن رەفتار و تەڤگەرەکە پێشکەفتییە؛ رەنگە کو ل گۆری مەزنبوونا کەس و کۆمبوونا شارەزایێن وی بێ گوهەرتن و د ئاست و پلەیێن خوە دە، د ناڤبەرا قۆناخێن تەمەنییێن جهێرەنگ دە، بگوهەرە.
– هزرکرن پێڤاژۆیەک هەڤبزاڤییە.
– ب جۆر و شێوازێن جودا هزر بکەن.
ڤاجابوونا هزرێ(دەم ب سەرڤەچوونا هزرێ)
هزرا کو د رابووری دە دەمێ وێ بسەرڤە چووبە و د نها دە بەردەوام بە د دەم بسەرڤەچوونێ دە و ئحتیمالا دەم ب سەرڤەچوونا وێ د ئایندەی دە ژی هەبە، هزرەکە کو باندۆرا وێ ژ دەرڤە تێ. ل ژۆر، مە ژ بۆ چارەبوونا هزرێ سێ رێکەچارە دابوون خویا کرن؛ رەوش، دۆز و دەم. گاڤا کو رەوشا هزرێ هاتە گوهارتن، بهایێ خوە وندا دکە و رۆژ ب رۆژ بەر ب مرنێ ڤە دچە و دمرە. هزرا مری هەکە نەیێ بەردان، وەک جەندەکێ مری کو بنئاخ نەبوویە بێهن دکەڤتێ، و دبە سەدەمێ گەلەک نەخوەشیان.
یێ کو ناخوازە باوەرییا خوە ب ڤێ راستیا هان بینە تەنێ هزرمەندەکێ نەزانە کو ژ هزرەکە خوەسەر بێپارە؛ چونکی نکارە هزرەکە مەزن و هێژا د سەرێ خوەیێ پچووک و بێکێر دە ب جهـ بکە و ب هەردو دەستان وێ هزرا کەڤن و دەم ب سەرڤەچووی دگرە. وەک مرۆڤێ کو نکارە ژ خوە رە ئاڤاهیەکە باش ئاڤا بکە، نەوێرە دەڤ ژ کۆلکێ کو ب سەر دە هلوەشیایە بەردە و هەرە ل بەر بارانێ راوەستە.
هەتا هزرمەند بکارە خوە رازی بکە، یا راستتر خوە بخاپینە، ژ بۆ کو فۆرمەکێ نوو بدە هزرێ، هندەک تشت ب سەر ڤە زێدە دکە. وەک مرۆڤێ کو کومێ خوەئێ کەڤن و پەرتی ب پرتالێن رەش و سۆر و زەر پینە بکە، نزانە ئەو کوم چقاس کرێت دبە؟! گاڤا هزر کەتە فۆرمەکێ دن، و زێدەیی ژێ چێ بوون، دبە هزرەکە دەم ب سەرڤەچووی؛ چونکی هزر وەک تاجان تشتێن گرانبهانە، پینە پێ ناکەڤن. نەمازە کو پارەستەیێن هزرێ نەزان بن، و پینەکەرێن وێ ژێهاتی نەبن. هزرا کو دەمێ وێ ب سەرڤە چووبە، فۆرمەکی پڕ کرێت دستینە. ئەو هزرا کو پشتی دەرباسبوونا دەمی فۆرمێ خوەیێ پێشین ددە کرێتبوونێ، دەما فۆرمێ وێ تێتە گوهەرتن ب جارەکێ ترش و تەحل دبە، تا وی رادەی کو رێیا قەنجیێ بۆ دبە رێیا خرابی و کەمباخیێ؛ چونکی هزر هێدی هێدی کرێت دبە، هەکە هزرمەند ژیر و بلیمەت و زانا نەبە، کرێتبوونا هزرا کو وی کری نائێتە بیرێ و یا ژ ویڤە هندەک سەدەمێن دی ئەگەرێن زیانێن دەم ب سەرڤەچوونا هزرا وینە و هەروهەر قەنجیێن کو ژ رۆژا پێشین ژ هزرێ هاتنە، ددە بەر چاڤێن خوە و ناخوازە ژێ دوور بکەڤە، و وەک کەسێ کو خۆشەویستەکێ وی بمرە و نەخوازە جەندەکێ وی ڤەشێرە، دەما بێهنا کرێتا کو ژ جەندەک تێ ژ سەدەمێن دن بزانە و هەر خوەشی، قەنجی، چەلەنگیا خۆشەویستێ مری بینە بەر چاڤێن خوە و خوە ب وێ بخاپینە!
مادەم ئەم دایبابێن خوە یێن مری بنئاخ دکن، دڤێ ئەم هزرێن مری نەگرین و وان ژی بنئاخ بکین. ژ بۆ کەسێن خوەش نەراستە ب هزرێن مری بگرن. راهشتنا هزرێن مری بێ کو مە بکوژە ب کێری تشتەکی نایێ.
ئەنجام
ئەم کورد د هەمی واران دە نەزان، رەبەن، بندەست و ب پاشڤەماینە! چقاس نەخوەشیێن جڤاکی هەنە د کووراییا جانێ مە دە جهـ گرتنە و ئێدی دەرنایێن و وەک جەندەکێ دێوەکی چل سەری، کو ب هزاران برین لێ بوونە و گیانێ وی لاواز و بێهێز هشتنە. ڤی جەندەکی هەتا ئیرۆ چەوا خوە پاراستییە و نەڕزییە، مرۆڤی مات دهێلە! هەتا کو د دیرۆکا جیهانێ دە ئەم نکاربن ژێ رە نموونەیەکێ ببینن. چ گەلێ نیڤێ ڤان نەخوەشیان ژێ خویا کریە، دەمەکە درێژ دۆم نەکریە، دەست ژ خوە بەردایە، کەتیە، بۆرییە و وندا بوویە.
چقاس ئەم ڤان دەردان ددن بەر هەڤ کو ژێ رە چارەیەکێ ببینن، لێ ب مە رە دەرناکەڤە.. هەر دەردەک ژ یێ دن مەزنتر و دژوارتر خویایە. تەڤی ڤێ ئەم ب سەربەستی و دلەکی رەحەت دکارن بێژن کو کاریگەرییا وان دەردان هەمووان ژ بیرا نەزانیێ تێتە ئاڤدان و نەزانین ماکا هەمی دەردێن مەیە. چقاس کو کوردێن بیرمەند، نەزانی ژ هەمی دەردێن مە رە ماک ناسینە ژی، لێ مە نکارییە باوەرییا خوە ب ڤێ یەکێ بینین. هزرا کوردی نکارییە ل هەمبەر شەرت و مەرجان ل بەر خوە بدە، تەنانەت ب ڤان شەرت و مەرجان تێک دچە ژی، لێ گەلێن کو ب شەرت و مەرجێن دژوار رە روو ب روو مانە و کارینە وان ب سەر بخن، هەنە. مادەم کورد بەختەوەری و باشترینا ڤێ دونیایێ نابینە، بەلکو ل هێڤیا ئاخرەتێ دگەڕە، لەورا باژاریبوون نە یەک ژ مژارێن وی بوو و هەر تشتێ کو ب ژیانێ ڤە گرێدایییە نە ژ دۆز و مژارێن وینە. ئەو بەر ب یەکخوەداییێ ڤە دچە و پڕەنگیێ ماندەل دکە و یەکخوەداییا خوەزا و روومەتێ دپەژرینە و چەوا کو خوەدێ دەستهلاتداریا یەکدەنگ و یەکگرتی کریە، باوەریا وی ب پڕەنگیێ ژی نینە. ئەو هەر دەم ل بەندا مرن و تونەبوونا دونیایێیە و یێ کو ژ بۆ ژیانا خوە ل مرنێ بنێرە، ئەو قەت ناژیت و پێش ناکەڤە. هزرا پەروەردیگارا کو هەر تشتی ب شرۆڤەیەکە پەروەردیگار، ب خێڤی(دەبەنگی) و ئۆلی راڤە دکە، هەر تشتی ل گەردوونێ، مرۆڤ و جڤاکێ ژ ئالیێ خێڤی ڤە دانوستاندنێ دکە؛ یان گەرووشەیا(بەلایا) خوەدێیە یان ژی پەسندکرنا خوەدێیە؟!
تونەبوونا هزرا کوردی ژ بۆ ئاشۆپێ، یا کو بنگەها ئافراندێریێیە، لێ هزرا کوردی خوەدی ئاشۆپەک نەخوەش، قەلس و لاوازا ئەفسانە، فریشتە، پەری و دێوانە. هزرێن وییێن دیرۆکی مایندە و بێتەڤگەرن، ب ژیانێ رە ل هەڤ نایێن و پێ رە تەڤناگەرن؛ چونکی هەر تشتێ کو د دیرۆکێ دە رادوەستە، نکارە پێشدە بچە. باوەریا وی ب نرخا هزرێ نینە، و دیرۆکا هزرێ د دیرۆکا مە یا کوردی دە هەماهەما(تقریبا) تونەیە، و مە ئەو نەرینێن هزرییێن کو د هەمی جڤاکێن ژیوەری و شارستانییێن جیهانێ دە پەیدا بوونە، نابینن. هەروەها کەشوهەوایێ توندوتیژیێ کو د ناڤبەرا ئالیگر و نەئالیگران دە، و د ناڤبەرا دۆست و دژمنان دە هەنە، ناس ناکن.
هزرا کوردی نە راڤەکرنەکا هزرییە، ئانکو دارازێن(قەزایێن) وێ یێن ل سەر تشتان نەئەنجاما لێکۆلینا راستەراستە، بەلکی داراز تەنێ بێی خوەندنێیە. ئەو بەلاڤەنە ژ سەرپێهاتیێن ئۆلی، دیرۆکی و ئەفسانەیی و چیرۆک، چرچیرۆک، چیڤانۆک، پەند و گۆتنێن پێشیان. دەما کو مرۆڤ بخوازە لێکۆلینێ بکە، وەک میناک، ئەوێ د مرۆڤ دە لێکۆلینێ نەکە، لەورا ئەو رێباز و شێوازا زانستی ل گۆری تایبەتمەندیێن وی، کەوژیێن وی، پێویستیێن وی و هەر تشتێ کو د ناڤ خوە دە تەڤدگەرە و تشتێ کو ژێ دەردکەڤە، ب تەڤاهی ژێخوەندن و هشمەندیێ چێدکە. پاشێ ئەو چاڤدێری و هلژمارا(ئامارا) فەروەریێ(فەرمانرەواییێ) دکە، هەتا کو ئەو ب لێکۆلینەک راستین، مشەبوون و جهێرەنگا مرۆڤ چیە دەرکەڤە هۆلێ.
