گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
نەدا حۆتەیت
وەرگێڕان: عسمەت محەمەد بەدەل
كارێ ئەدەبی ب ھەمووڤە نێزیكە ببتە خەریبییەكا چو رێ نە چنێ بۆ بۆرییەكێ دەرباز بوویی یان جھێن كو مە سەرەدانا وان كری یان كەسێن كو د سەر مەرا بۆرین و دبت دەستپێكا سەرھاتییێن مللی یێن كەڤن (ھەبوو نەبوو ل دێر زەمان..) باشترین دەربڕین بت بۆ وێ تێكەلبوونا ئۆرگانیكا د ناڤبەرا ئەوا نھۆ دبێژنێ «نۆستالجیا» و كارسازییا ئەدەبی ب ھەموو فۆرمێن خوەیێن دەربرینێڤە، بەلكی ھزرڤانەكێ رۆژئاڤایێ ھەڤچەرخێ وەكی ئێریك ستاندبێرگ بۆ ھندێ دچت كو ئەدەب ب كورتی فۆرمەكێ ھونەرییە دەربرینێ ژ نۆستالجیایێ دكت، ھەكەر نە ب رێیا گرێدانەكا ئاشكەرایا ب بۆرییەكێ دەستنیشانكری ژیڤە بت لێ ب كێماسی وەكی سۆزەكا خەریبییێ و ھەوەسی ب ئەوا روودایی ددێرتە د ناڤ كوژیكێن دەقیدا.
ھەكەر مەزنكرن ژی د ڤێ بۆچوونێ دا ھەبت، لێ دیرۆكا ئەدەبی د ھەموو كولتۆرێن جیھانێدا پڕە ژ دەقێن ل دۆر دەمێ بۆری و كەسانێن وی دئاخڤن و گرێدانەكێ ل گەل روودانێن وێ یێن ناڤبڕ ڤەدگێڕن كو نێزیكە ببتە نەخوەشی، ئەڤ پرسە، كولتۆرێ ئەدەبییێ ھەڤچەرخ ژی ژێ رزگار نە بوویە، سەرباری ھۆشیارییا زێدە ب رەھەندێن نێگەتیڤ یێن دیارۆكا نۆستالجیایێ ب گشتی و ھەولێن پێشەنگێن گەلەك رەوتێن پێشكەفتنخواز بۆ ھلێڤڕینا بیاڤێن پاشەرۆژێ و میتافیزیكی د سەربۆرێن مرۆڤاندا دوور ژ ھێزا دیرۆكێ.
د ھەردو دەھكێن بۆریدا واتایا نۆستالجیایێ ھاتییە گوھۆرین، پشتی كو بۆ دەمەكێ درێژ وەكی وەسفەكێ مایی پتر بۆ رەوشەكا نێزیكی نەخوەشییا دەماران ژ ھندێ كو ھەستەك بت ب سەر لەشاندا بگرت دەمێ خودان ژ نوكەیا خوە دڕەڤتە دەمێ بۆری، چ ب وان خوسارەتییێن پێ دھێنە ڤەگەراندن و وێ خەم و نەخوەشییا ل گەل و ھەتا د گاڤێن شادژیدا نەخوەشی مە دگرت چونكی د ژیانا مەدا نەمایە. دبت ڕھا پەیڤێ گریكی بت، كو ژ دو برگەیان پێك دھێت و واتایا «ڤەگەراندنا ئێشانا گرێدای خەریبییا وەلاتی» ددت، ئەڤە راڤەیەكا تەمامە بۆ وێ مژارا گشتییا زاراڤ ھلدگرت.
لێ نھۆ ئەم قەردارێن «سڤیتلانا بۆیم»ێنە كو وێنەیەكێ وەسا دایە مە ئەم پتر د وێ نۆستالجیایێ بگەھن ئەوا نھۆ د دەستێ مەدا، ئەو ژی ژ بەر پێكۆلا وێ بۆ ب دەستڤەئینانەكا زانستییا زاراڤی ژ ناڤ كێلبێن دەروونشێكارییێ و ئێشێن سایكۆلۆجی و ھلكۆلینا ئالییێن دییێن كوورتر ژ بەر گرێدانا خەلكی ب وێنەیێن دەمێ بۆری، ئەو ژی د كتێبا وێیا بھاگراندا «پاشەرۆژا نۆستالجیایێ»(2001).
ل پەی بۆیمێ، نۆستالجیا خەریبییە بۆ مالەكێ، یان بۆ رەوشەكا پێشینا نەمایی یان نە ل بەردەست، یانژی ھەر نەبوویە، ئەڤە وێ واتایێ دگەھینت كو تەماشەكرن ب خەریبی وكەلەژان بۆ دەمێ بۆری نە مەرجە كو واتایا بیرئینانا دەمێ بۆری بدت كا ب دورستی چاوا بوو، بەلكی دوبارە پێكئینانەكا وێیا تەڤاییە، وەك ژێبرن و نخافتن و گوھارتن و تێكدان، بەلكی چێكرنەكە، ل بەر رۆناھییا شارەزاییا مەیا ژیارێ ژ ھینگێ وەرە، دا ئەنجام وەكی یۆتۆپیایێ بت پتر ژ ھندێ كو لێگەریان بت ل شوونوارێن كو ب خوە ھەیین… بۆرییەكێ نەیێ زێرین ھندی كو بۆرییەكێ زێركری.
تشتێ بالكێش ل دۆر ئەنجامێن بۆیم گەھشتییێ، ئەو گرێدانا موكوم و ئەو ھەڤدەمییەیە ئەوا دەربازی بیاڤێ كۆرەییێ دبت د ناڤبەرا نۆستالجیا و رۆخسارێن جودا جودایێن خەریبییا دەمێ بۆری و ئەو دەمێن جڤاكەكی دەستنیشانكری قووناغێن ژێكڤەبوونا جڤاكی و پارچەبوونا سیاسی و دەردسەرییێن ئابۆری ب خوەڤە دبینت؛ نۆستالجیا د فۆرمێ خوەیێ ژ ھەموویان پاشكەفتیتردا دیار دبت كو میكانیزمەكا بەرگرییێ ددتە مرۆڤێن بێھیڤی ل بەرانبەر ب لەزبوونا بەر ب زێدەیا ریتما ژیانێ و تێكدانێن سیاسی و نەبوونا تەناھییێ.
ل گەل ھندێ، پێدڤییە ل سەر مە ئەم ڤێ دیاردەیێ وەسا نە خوونن كو ھەستەكێ خوری پاشكەفتییە، بەلكی دبت ھلگرێ گوھۆرینەكا ب رھ و ریشال بت ب رێیا ئاراستەكرنا خەریبییێ بۆ بۆرییەكێ وەسا كو ھەكەر رەوشا نوكە نەبایە ئەو وەسا نە دبوو، ئانكۆ بۆرییەكە مرۆڤ بەر ب جھئینانا وی دچت وەكی ژیوارەك ل پاشەرۆژێ ب رێیا ڤیتۆكرنا نھۆ. وەسا؛ ل شوونا كو راڤەكرنا مە بۆ نۆستالجیایێ د كارێ ئەدەبیدا ب تنێ ل سەر ھندێ راوەستت كو پارێزگاری و ل خوەزڤرینە، ئەم پتر دشێن ئالییێن وەسا ھلێڤڕن كو دبت خوەیی سرۆشتەكێ گوھۆرین و شۆرشگێرانە بت. ئانكو دبت ئەدەب تێكەلی خەریبییا بۆری بت، سۆتەمەنی بت بۆ خوەھاڤێتنەكێ ب ئارمانجا گونجاندنا نھۆ بۆ خەونێ و بەرسینگگرتنا كۆلۆنیالییێ یان داگیركرنێ یان زۆردارییێ. ئەدوارد سەعید ئەڤ ئاوایە ل شوونێ دانا ب رێیا پرسیارێ ل دۆر:» دێ چاوا كولتۆرەكی تەخمین كی بزاڤێ بۆ سەرخوەبوونێ ژ ئیمپریالییێ و بۆرییێ وێ بكت» دیریك والكۆت – یێ ھەلبەستان و ھەلگرێ خەلاتێ نۆبل (Derek Alton Walcott) 1930 – 2017 – دترست بەرسڤێ ژ پێش سەعیدڤە بدت كو «ژ دەستدانا بیردانكێ دبتە دیرۆكا راست یا جیھانا نوویا پشتی سەرخوەبوونێ»
لێ ئەڤ نموونەیێ دییێ واتایا» نۆستالجیا» د كارێن ئەدەبی یێن ھەڤچەرخدا ئاوارتەیە نەكو رێسایە، چ ئەم چاڤدێرییا كولتۆرێ رۆژئاڤا بكن ( نەمازە دانەیا وێیا ئەنگلۆفۆنی) یان ھەتا بەرھەمێ ھزری و ھونەری ل جیھانا عەرەبی ژی كو كارێن ژ ھەموویان مللیتر ل دۆر بازنەیێ ڤەگەراندنا رەوشەكا ھەبوونا پێشوەختا نموونەیی دزڤرن، یان بۆرییەكێ زێرینێ جوامێرانە ب گەنیبوونا گاڤا نھۆ نەھاتییە پیس كرن. «نۆستالجیا» ئەڤرۆ، ب ھەموو ئالۆزییێن فۆرمێن خەریبییا بەرێ یێن كو دبت كراسگوھۆرینێ ل گەل بكت، ب ئاوایەكی زێدە وەكی ئالاڤەكی دھێتە پێش بۆ خزمەتكرنا ھزرێن ژ ھەموویان پاشكەفتیتر د سیاسەتا راسترەودا و نەخشەیەكێ سرۆشبەخش بۆ دوپاتكرن یان دوبارە دامەزرادنا ھەیكەلێن دەستھەلاتێ كو وەسا ھاتینە نیشادان ھەروەكی گەف لێ كری یان بەر ب ھلوەشیانێ.
دبت ڤەقەتیان د ناڤبەرا ھەردو روویێن نۆستالجیایێدا ڤەبر و رۆن نەبن، بەلكی دبت ھەستێن خەریبییێ بۆ دەمێ بۆری د ناڤبەرا بۆچوونەكا پاشكەفتی و ئێكا پێشكەفتیدا د ناڤ سیستەمەكێ دیالیكتیكیدا ھەڤركییێ بكن، كو نەھێتە دیتن ھەكەر د ناڤ شەرەنیخا دەربازبوونەكا سەقایێ دەمی/ جھی یێ دەستنیشانكریدا نەبت. گەلەك نا مینت بۆ ئاوایەكێ دی بھێتە گوھۆڕین دبت ب تەمامی ھەڤدژ بت دەمێ بۆ سەقایەكێ دی دھێتە گوھۆرین.
ھەكەر ئەم راڤەكرنێن گرێدای دەروونشیكارییێ ( تاك و كۆم) ژ بیر بكن ژی، ژ بەر وێ ھاریكارییا خەلك ژ نۆستالجیایێ وەردگرن یان دكەڤنە د بن دەستھەلاتا وێڤە، پرسیارەكا ناڤەندی ل ڤێرێ دمینت: بۆچی ئەم ھەوجەی ئالاڤەكینە ئیلھامێ ژ ئێشێن دەمێ بۆری د دەربڕینا ئەدەبی دا وەرگرت وەكی پرەنسیپ؟
ئەڤ پرسیارا ئەڤرۆ ئەم بەرچاڤ دكن گاڤا باسێ دەرۆنشیكارییێ دكن ل دەمێ «نووخوازییا رۆژئاڤا» سەرھلدایی پرسەكا بنگەھین بوو، كو ل سەر بنیاتێ خوە نەرازیكرنێ ل سەر تیتالان سەرھلدا و سەركێشییا گوھۆرینەكا ب مەبەست كر دژی ھەر خەریبییەكێ بۆ دەمێ بۆری و ھەر كەسێ خوە ب وێنەیێن وێڤە گرێدای ب پاشڤەرۆییێ و دۆگما و دژە شۆرەش ھاتە گونەھبار كرن. نووخوازییێ ب وی بەرھەمێ ئەدەبی و ھونەری و بیناسازییێ ژێ دەركەفتی بزاڤ كر وان زنجیرێن ھەرەمییێن زكماكێن د جڤاكاندا بھەلوەشینت كو د بەرژەوەندییا بنیاتەكی نوودا، پتر گرێدایی ئاقلخوازی و پێشڤەچوونا زانینان و بەرفرەھبوونا ئاسۆیان. ل گەل ھندێ، بزاڤێن نووخوازییێ یێن رۆژئاڤا بۆ ئافراندنا نوویاتییێ ب رەنگەكی نە یێ دی ژ داخوازكرنا كەڤناتییێ پەیدا بوون دا بھەلوەشینت. وەسا مژوولبوونا وێ ب پاشەرۆژێڤە ھەردەم ب سەرەكانی و خالێن دەستپێكرنا بۆریڤە پیس بوو و نەرازیبوونا وێ یا دیار ل سەر كەڤنەشووپییێ بوو پێشوازییەكا نە ئێكراست بۆ وێ وەكی پێكھاتەیەكا دامەزرێنەر بۆ جیھانا نوو.
تی ئێس ئیلیۆت ڤێ تێكەلبوونا دیالیكتیكی د ناڤبەرا نووخوازییێ و تیتالاندا د كتێبا خوەدا (كەڤنەشووپی و بەھرەیا تاكەكەسی 1919) وەسف دكت كو بەرگرییێ ژ «حسێ دیرۆكی» دكت، دەمێ بۆری نا بینت ب تنێ وەكی دەمەكێ ب سەرڤەچوویی، بەلكی وەكی درێژەدان ب بۆری تێ دگەت، «واتایا دیرۆكی مرۆڤی نەچار دكت دەربازی زیندانا نڤیسینێ ببت ل گەل ھەڤبەرەبابێن خوە بەر ب وێ ھەستێ كو ھەموو ئەدەبێ ئۆرۆپا ژ ھۆمیرۆس ھەتا ئەدەبێ ھەر وەلاتەكی و رەوشەنبیرییا وییا ھەڤچەرخ ھەبوونەكا ھەڤدەم ھەیە و پێكڤە سیستەمەكی ھەڤدەم پێكدئینت» و بەرھەمێ ئەدەبی كۆنترۆل دكت.
پێدڤییە كارێن رۆماننڤیسێ ئێرلەندی جێمس جوێس، ژ بەر مژوولبوونا وی ب گرتنا ساتا نھۆ ل باژێرەكی ھەڤچەرخ، ژ گرێیێن «نۆستالجییایێ» و» بۆرییێ زێرین» ئازادتر بن، لێ ژیوار دبێژت كو ئەو باشترین نوونەرە بۆ ڤی حسێ دیرۆكی یێ د ناڤ دەقێن نووخوازدا ڤەشارتی ئەوێ ئێلیۆت وەسف كری؛ كارێن وی گەلەك ژ تیتالێن ئەدەبی یێن ئێرلەندی و ئۆرۆپی دوور نا كەڤن وەكی چارچووڤەیەكێ گشتی، ھەر ئێك ژ وان رەنگڤەدانەكا ب مەبەستە بۆ سۆزا خەریبییا دەمێ بۆری یان بۆ دەمەكێ ب سەرڤەچووی ژ ھینگێ وەرە.
دووڤڕا دەورێ «نۆستالجیایێ» د «ئەدەبێ پۆست مۆدرنیزمێدا» ژ پێگەھێ دامەزراندنێ بۆ چارگۆشەیا لھەڤكەتنا راستەوخۆیا رەخنەیی ھاتە گۆھارتن ژ بەر ھۆشیارییا مەیا زێدە ب سرۆشتێ ھەڤدژێ بیردانكا دیرۆكی، كو ب ساناھی بیاڤی بۆ تەزویرێ و داكەفتنێن خەلەت و خۆیەتی و ساتا نوكە خوەش دكت. «نۆستالجیا» نھۆ پتر وەكی رەنگڤەدان و بەرسڤدانا رەوشا مەیا نھۆ دئێتە پێش و دشێت وێ رێیا ئەم پێ بۆرییێ خوە و نھۆیا خوە دبینن بگوھۆڕت بێی وێ شیانێ بدتە مە كو بۆرییێ خوە ب تەمامی ڤەگەرینن داكو ھەر رەنجەك د ڤی سەمتیدا بمینت وەكی لێگەریانەكا بەردەوام ل «رۆژگارێ بەرزە» ب گۆتنا رۆماننڤیسێ فرەنسی مارسێل برۆست.
ژێدەر: الشرق الاوسط11/4/2023 ژمارە 16205
