لێڕامانا شعرى، … لێڕامان پێنگاڤا ئێکێ یە بەر ب ڕزگاركرنا ئاشۆپێ…

ئازاد دارتاش

(2-1)

“ لێڕامان دیاردەیەكا ڕۆحى سرۆشتى یە، بۆ هەڤسەنگی یا دەروونى زۆر یا ب مفایە.”

گاستۆن باشلار

لێڕامان چالاكیەكا مرۆڤینى/ هزرى/ مەعرفى یە، وێ ژى مینا هەر بزاڤتنەكا دى سەدەم و مەرجێن خۆ هەنە، پرۆسێسەكا وژدانى و هشى یە، ژ بۆى د ژیانێ و هەبوونێ بگەهین و ڕاستییان ڤەبینین و سەرهەلى نەهێنیان بین، پێدڤی یە مرۆڤ ب هویرى تەماشەى هەر دیاردەیەكێ بكەت، داكو د سروشت و ماهییەتا تشتان بگەهیت.

هەنە دبێژن لێڕامان هەڤبەند و ئاڤاكرنا وێ ل سەر ستراكچەرێ عەقل و لۆژیكێ ئاڤاكری یە و گۆتارەكا عەقلانی و فەلسەفی (لوگوس) یا رێكخستى بەرهەمدئینیت و دبنەکۆکێ دا ل سەر بیردانك و ئەزموونێ چێدبیت، د. مونیس بخصرە دبێژیت: (یۆنانیان ژ چاخێن كەڤنار ڤە گۆتى یە؛ كو لێڕامان نێڕینەكا عەقلى یا پاكژە ژ بۆى وان مژارێن دكەڤنە دویر ژ چاڤدێرییا هەستان)⁽¹⁾.

مرۆڤێ دەسپێكى ژى دەما ژ چاخێ قویناغا هۆڤاتیێ دەرباز بووى و خێزان پێكئیناى و کۆمێن جڤاكى درۆستكرین و دەمێ بەرهەڤى سەرسۆرمان و حەژێكرنێ بووى و هەست ب دودلیێ كرى، نوزعا لێڕامانا ئاسایی ب ئاوایەك هەرى سڤك ل جەم وى جهگیر بوویە، بەلكو هەر وەك (د. فاتح ئەلعەلاق) دبێژیت: (لێڕامان دیاردەیەكا مرۆڤینی یە،

دەما مرۆڤی جارا ئێکێ پێن خۆ ل سەر ئەڤى ئەردى داناین، لێڕامانێ دەست پێ كرى یە و ب درێژاهییا قویناغێن دیرۆكێ ئەزموونا وى د ڤێ بیاڤێ دا كویرو بەرفرەهتر بوویە)⁽²⁾.

مرۆڤ جودا ژ گیانەوەرێن دی، هەڤریشى سەرسوڕمان و هەنگاڤتنێ بوویە و وى تێبینى و پڕسیارێن خۆ هەنە و ل دەسپێكى ب رێیا هەستان جیهانا دەرەكى ناسكرییە و پێزانین ل سەر تشتان کۆم كرینە و گرنگی یا وان ڤاڤارتى یە، حەزا زانینێ د هشێ وى دا هەمیشە د لڤینەك دومدار دا بوویە، ئەڤێ حەزێ ئەو پالدایە ژ بۆى ناسكرنا تشتان و ئاشكرەكرنا نەهێنیان و تێپەڕاندنێ ل سەرەدانێن کەتواری بكەت، وەها نوزعەیا لێڕامانێ ل جەم وى جهگیر بوویە، لێڕامان د سرۆشتى و دیاردەیێن پۆست سرۆشتى و هەبوونێ و ژیانێ و مرنێ دا كرییە، هەول دایە ژ هەر تشتەكێ ڤەگڕێدایی ب ژیانێ و هەبوونێ ڤە بزانیت و پەردێ ل سەر نەهێنیان لابدەت و خۆیندنان د دیاردەیێن سادە و ئالۆز دا بكەت، ل سەر کۆمەكا پرسان ڕاوەستیایە و ژ وانا پرسا مرنێ، مرن ل جەم وى (بەلكو هەتا نها ژى) پڕسیارەكا هەرى ئالزی و هەستیار بوویە، ئەو ژی ب ئاوایەكێ سڤك و سادە هەڤریشى دوودلى و گۆمانێ بوویە و گۆمانێ د هشێ وی دا پڕسیار درۆستكرینە و هزر د ئەلترناتیڤان دا كرییە، بەلكو گۆمان بخۆ پالدەرێ سەرەكى یێ لێڕامانێ بوویە.

جڤاكێن دەسپێكى ژى ل پەى رێژەیا وەرار و گەشەیا سەردەمی و گاڤ و قویناغێن دیرۆكێ، خودی ئەنتلجنسیا بوویە یان پۆختەیەك تێدا هەبوویە و هزركرى یە، مرۆڤێن هزرتیژ هەبووینە، ئەو ژى هەڤریشى سەرسۆرمانێ بووینە و وان ژى هەولدایە، دیاردەیێن سرۆشتى ڕاڤە بكەن و هەبوونێ پێناسە بكەن، پۆختەیا هەنێ ژى پڕسیار هەبووینە و ب عەقلێ خۆ یێن سادە لێگەر بووینە و كار كریە ژ بۆى ڤەدیتنا بەرسڤ و ڕاڤەكرنا هەر دیاردەیەكێ، وان ژى خواستا تێگەهشتن و هێزا لێڕامانێ هەبوویە، گۆمانێ و لێڕامانێن هەنێ عەقلێ وان هەژاندى یە و دەرگەهێن ئەنالیزەكرن و ئاشۆپگەرایێ ل هەمبەرى وان ڤەكرینە، هزر د چەند مژاران دا كرییە، تەوەرێ سەرەكى یێ پڕسیارێن وان ل دۆر مژارێن هەڤبەند ب هەبوون و مرۆڤى و تێكهەلی و هەڤگەهشتنا وى ب جیهانا دەرەكى ڤە بووینە، ل دەستپێكێ هزر د دیاردەیێن سرۆشتى دا كرییە و هەروەها دووئالیزیمیا (ژیان/ مڕن) تەوەرێ سەرەكى یێ پڕسیارێن وان بوویە، لێ ل دۆیڤ دا کۆمەكا پڕسیار و مژارێن دى د هشێ وى دا جهگیر بووینە، وەها بەردەوام ئەو هەڤریشى سەرسۆمانێ بووینە و د قەیرانێن هزرى دا ژیاینە، ل گۆر بنگەهێ هەڤركى یا دیالێكتیكا هەبوون و تۆنەبوونێ، تێز و تێگەه و نێڕین جهگیر بووینە و هزرا ئەفسانەیی و میتولۆژى و ئایینى و پاشان یا فەلسەفى و چەندین زانستێن دى درۆست بووینە، ب درێژەهییا دیرۆكێ كەلەكەبوون د بۆارێن هەنێ دا چێبووینە، باژێر و شارستانى ب پێناسەیا خۆ یا چاندى و ماتریالى ڤە چێبووینە، ئەڤ جیهانا نها ئەم تێدا دژین، ب تەڤ دەستكەفت و سەركەفتنێن خۆڤە ئەنجامێن كەلەكەبوونێن مەعرفى و زانستى و ئەدەبى و هونەرى یێن دیرۆكى نە، هەر قویناغەكا دیرۆكى بەرهەم و بەركارێن خۆ هەبووینە و هەڤركى د نێڤبەرا نوى/ كەڤن، زانین / نەزانینێ دا هەبوویە و هەر ئەو هەڤركى بوویە داینامۆیا رێڤەچوون و وەرچەرخان و هەژاندنێن دیرۆكى.

لێڕامان (Meditation): وەكو تێگەه چەندین پێناسە ژێڕا هاتینە داڕێژتن، لێ هەر هەموو د كوكن ل سەر وێ چەندێ، كو لێڕامان نوزعەیەكا زكماكى/ مرۆڤینى/ هەبوونى یە، گەڕیانە د نێف گەوهەرێ تشتان دا و نوقم بوونە دجیهانێن نە زەلال دا ژ بۆى گەهشتنا ڕاستى یێ⁽³⁾، دیسان هەنە وەها پێناسە دكەن، كو ریتوالەكا پراكتیزەیێ یە، تاك پێرادبیت، ژ بۆى ڕاهێنانا عەقلی و ئەكتیڤكرنا هوشمەندییا خۆ یا هوندرى و پیتاندنا مەوادیێن خەیالێ و هەر وەها دهێتە پێناسەكرن، وەكو ئاستەكێ هەرى بلندێ هزركرنێ⁽⁴⁾، هزركرنەكا كوویرە تا دگەهیتە ئاستێ پێدڤى ب فۆكەسكرنەكا هەرە خەست ل سەر تشەكێ دیاركرى، ل گۆر پێناسەیێن هەنێ دیار دبیت، كو نە هەر هەموو نێڕین لێڕامانن، لێ تەڤ لێڕامان جۆرەكێ بلندێ نێڕین و تێهزركرنێ نە.

كۆرتیەك ل دۆر جۆرێن لێڕامانێ.. لێڕامانا سۆفى، فەلسەفى، شعرى:

لێڕامانا سۆفى:

د لێڕامانا سۆفى دا، نەئاگابوون كۆنترۆلا عەقلێ لێڕامانەرى دكەت، د وێ گاڤێ دا هەست و نەست و حەز و بیردانكا وى دهێنە ئاڕاندن، ژ بۆی كو خەیالا وى ب ئاوایەكێ ڕەها ئازاد ببیت، ب دیدا سۆفی خەیال دەكەڤیتە دەرڤەى سینۆرێن پێشیێن عەقلى⁽⁵⁾، ل گۆر نێڕینا سۆفیزیمێ پیڤەڕێن عەقلانى و پەیرەۆێن لۆژیكى و دانێن ریالیستى ب گشتى دبنە ئاستەنگ د رێیا ئاشۆپێ دا و كار دكەت ژ بۆى خۆ ژ دیتنا دەرەكى و حەز و غەریزەیان قۆرتال بكەت و دەما مرۆڤ سۆفی بكاریت تێپەڕاندنێ ل سەر دان و حەز و پیڤەر و پەیرەۆێن هەنێ بكەت، دێ شیانێن ژ بن نەهاتى یێن ئاشۆپێ دەركەڤن و د وى دەمێ دا ب دیتنا سەرڤە و دەرەكى قایل نابیت، ئاڕمانجا وى ئەو نابیت هزرێ د دیاردەیان دا بكەت، مەبەستا لێڕامانەرێ سۆفی نە ئەوە، ب نێڕینێن خۆ خۆیندنێ د سرۆشتى و گەردۆنى دا بكەت یان بۆیەران ڕاڤە بكەت یان ل سەدەم و ئەگەڕان بگوهرێت، بەلكو تەڤدان دیاردەیان و بۆیەران ب دەرهاڤێژتەیێن وان ڤە پاشگۆه دكەت، هەتا بگەهیتە ئاستەكێ هەرى بلند و چرێ هزركرنێ، كو ئاگا ژ دەوروبەرێ خۆ نەمینیت و ل گەل ڕەهابوونێ تێكهەلببیت، ل پەى نێڕینا سۆفیزیمی ئامڕازێ ناسكرنا ڕاستى یا ڕەها نە پێنج هەست و عەقلن، بەلكو ئینتێزە (الحدس)، ئینتێزە دبیتە بنەمایێ ئیشراق و ڤەدیتنان⁽⁶⁾، دیسان چاخێ ئەوێ لێڕامانەر د پەیڤیت، مەبەستا وى ئەو نییە، ئەوێن دى ژ دیسكۆرسا وى بگەهن، بەلكو ب بێ ئاگابوون دكەڤیتە گێلەشۆكەكا دەروونى دا، ئەو هەست دكەت، كو ئەو جهێ ئەو تێدا دژیت و ئەو تشتێ ئەو دبینیت، خالێن هەرى بچویكن د گەردۆنەكا هەرى مەزن و بێ دووماهیك دا، د وێ گاڤێ دا فۆرم و ناڤەرۆكى ژ هەڤ جودا دكەت و ئاڕمانجا وى یا ئێکانە ژى ئەو نییە، مینا لێڕامانا فەلسەفى د خۆ بگەهیت، بەلكو بەرهەمئینانا وێنەیێن مەجازى و سیمبۆلى نە، وەها لێڕامان دبیتە گەشتەك مرۆڤێ بەهرەمەند د قوولاتییا ناخێ خۆ دا دكەت، ژ بۆى نەهێنیێن گەردۆنى ناسبكەت و ڕامانا هەبوونێ ب گشتى و هەبوونا خۆ ب تایبەت ڤەببینیت، مەبەستا لێڕامانا سۆفیان بێدەنگكرنا عەقلى و ڕاوەستاندنا هزركرنێ یە د جیهانا دەرەكى دا، لێڕامانا سۆفی پێدڤی ب وێ چەندێ نییە، مینا یا فەلسەفى دەرئەنجاما ژ پێشەكییان دەربینیت، بەلكو سۆفی خۆ ل ژیانا جڤاكى ڤەدەر دكەت و خۆ ژ پرسگرێكێن دونیایى ڤەدكێشیت، (لێ جەم سۆفیان لێڕامان پلەیەكا هەرە بلندا زانینێ یە، ئازادكرنا دلی یە ژ بیركرنەڤێ د تشتێن هەستیار دا، هەتا ل دوماهیكێ بگەهیتە پێگەهەكێ بلندێ زانینێ)⁽⁷⁾، لێڕامانێ د سرۆشتى و ئەسمانى و گەردوونى دا بكەت، ب گۆتنەك دى تەڤ بیاڤ و سەمت و ئاڕاستە ل هەمبەر لێڕامانەرى د ڤەكرینە، لەوما ژى دەما د پەیڤیت تێپەڕندنێ ل سەر سیستەمێ زالێ ب كارئینانا زمانى دكەت، ب ئاماژە و جەڤەنگ و خوازە و خواستەیان دەربڕینێ ژ دید و دیتنێن خۆ دكەت، ب زمانەك جودا د ئاخڤیت و ئەو ب خۆ سیستەمێ خۆ یێ داڕێژتن و گۆتنێ چێدكەت و خەون د بنە ئەلترناتیڤێ دیتنان و ئەزموونا وى دبیتە ئەلترناتیڤێ سێبەڕێن کەتوارى⁽⁸⁾.

لێڕامانا فەلسەفى:

ل گۆر نێڕینا فەلسەفا كەڤنار، لێڕامان ئامرازێ ئێکانە د دەستێ مرۆڤى دا، ژ بۆى كو ڕامانا هەبوونێ بزانیت⁽⁹⁾، دیسان ئەرستو د وێ باوەرێ دابوو، سرۆشتەكێ نەلڤ هەیە و پێدڤى یە رێز لێ بهێتە گڕتن و كار ب یاسایێن وێ بهێتە كرن و عەقل ب ڕێیا لێڕامانێ، دێ كاریت گەوهەرێ سرۆشتى ناسبكەت، هەر وەها دبێژیت: مرۆڤ نكاریت ب رێیا عەقل و هەستان سرۆشتى ناسبكەت، بەلكو ب تنێ ب ڕێیا ئینتێزەیێ، دێ ب سەر نەهێنیێن وێ هەلبیت⁽¹⁰⁾، هەر چەندە دیكارتێ فەیلەسوف ڕەخنە ل تەڤ نوزعەیێن لێڕامانێ دكر، لێ د كتێبا خۆ (گۆتارەك ل سەر میتۆدێ) دا، ڤەگەریا و رێبازا خۆ یا گۆمانا میتۆدى ناڤلێنا (لێڕامان د فەلسەفێ دا)⁽¹¹⁾ ، ب ئاوایەكێ گشتى و هەر وەكو د. موئنیس بۆ خەزرە دبێژیت: دیكارت دبینیت، كو بنەمایێ لێڕامانێ (سەرسۆڕمان و گۆمان و ڤەدەربوون و دابڕان و هزركرنە د هەبوونێ دا).

 ل جەم هزرا فەلسەفی، هەر تشتەك هەتا یێ سادە ژى بیت، جهێ لێڕامان و پڕسیار سەرسۆڕمان و گۆمانێ یە، لێ گۆمان نە ب ڕامانا زێدەرەویێ؛ بەلكو ل شوینا دوویركەفتن و زێدەرەویێ، گۆمان ببیتە ئالاڤ و میكانیزمەك و بهێتە بكارئینان، ژ بۆى كو بزانیت، ئەو پێزانینێن ب رێیا هەستان دگەهنێ چەند دراستن، لێڕامانا فەلسەفى ژى مینا یا سۆفی و یا شعرى، دەرئەنجامێ سەرسۆمانێ یە، لێ ئەو یا ئاسایی نییە و یا دویرە ژ هزرا ئەفسانەیێ (میتوس)، بەلكو یا هەڤبەندە ب لوگۆس ڤە (عەقل) یان، كو ل پەى پێڤەرێن لۆژیكى كار دكەت، سەرسۆرمانی و پڕسیارێن لێڕامانا فەلسەفى ل دۆر مژارێن سرۆشتى و دیاردەیێن كەهى نییە، بەلكو تەكەزیێ ل سەر دیاردەیێن ئەنتولۆژى دکەت و گەڕیانە ل پشت تشتێن كەهى، بەلكو هزركرنە د هزركرنێ دا، لەوما پڕسیارێن وێ یێن گشتگیرن و پڕسیارێن مەزن ل دۆر ژیانێ و ژیارێ و هەبوونێ و مرۆڤى درۆست دكەت و ئەنجام و سەدەمان ب هەڤڕا گڕێددەت، ئەركێ وێ ئەوە مرۆڤى ژ هزرێن دوگما و یەقینی ڕزگار بكەت و هزرێ ل سەر رێیا تێگەهشتن و ڕۆشنگەریێ دابنێت.

مە گۆت، كو لێڕامانا فەلسەفی، ل گۆر پیڤانێن لۆژیكى و پەیرەۆەكی دیاركرى كار دكەت و تەكەزیێ ل سەر هزر و عەقلى دكەت، گرنگى یا لێڕامانێ ل گۆر دیدا فەلسەفی د وێ ئێکێ دا یە، كو چالاكیەكا عەقلی یە، نەمازە فەلسەفا عەقلانى و یا ماتریالی، رۆلێ وێ د دیاركرنا پەیرەو و پێناسەكرنا میتۆدان دا، ژ بۆى ب دەستڤەئینا پێزانینان و پەرەپێدانا زانستان دهێتە دیتن، مەرما فەیلەسۆفی ئەوە؛ ب ئالاڤێن هەنێ خۆیندنێن كویر د پرس و تێكستان دا بكەت و بگەهتە ڕاستییان، ب گشتى فەیلەسوفان و ل گۆر پەیرەوێ وان یێ عەقلى و لۆژیكى، لێڕامانێ وەكو چالاكیەكا هزرى و ئاڕستەیێن تازە ل هەمبەر ئاشۆپێ ڤەدكەت، لێ عەقل هەر سەنتەر دمینیت و خەیال دویڤكەتییا عەقلى یە⁽¹²⁾.

لێڕامانا شعرى:

لێڕامانا شعرى، یا دویر نییە ژ لێڕامانا فەلسەفى و دیسان خالێن وێ یێن هەڤپشك ل گەل لێڕامانا سۆفی هەنە، هەر سێ ژ دەرئەنجامێن حێبەتگرتن و سەرسۆرمانا مرۆڤاتى جهگیر دبن، چێبوویێن تنگژین و خەیال و خۆیندن و نێڕینێن كویر و هویرن، هەلبەت ئامڕاز و پەیرەو و فەرهەنگ ..هتد یێن خۆ هەنە و هەر ئێک ژ وانا ب ستایلەكێ جودا یێن گەڕیان و ئەنالیزە و لێكدانەڤیێن خۆ ئەنجام ددەن و ئەزموونا خۆ ڤەدگۆهێزن.

مێدیتەیشنا شعرى، مینا یا سۆفی كێمتر تێكهەلی ب جیهانا بەرجەستە و ماتریالى و هەستپێكرى هەیە، یا شعرى ژ چەند بنگەهێن سەرەكى پێكدهێت، ژ وانا: ( بەهرە، پاشخانەیا چاندى و هزرى، كویراتییا تێگەهشتن و دیتن و سۆز و دلینى یێ، زەنگینى یا ئاشۆپێ)، د پرۆسێسا پێكئینانا كارێ شعرى دا، هەر ئێک ژ وانا ب ئەرکەكى ڕادبن، لێ ستراكچەڕێن هەنێ ب هێسانى جهگیر نابن یان بەهرە و سرۆش ب تنێ بۆ چێبوونا هەلبەستڤانەكێ داهێنەر تێڕا ناكەن، بەلكو پێدڤییە ئەو بەهرە بهێتە تیژكرن، پێدڤی ب خۆیندن و ڕاهێنان و ڤەدەربوونێ هەیە، فەرە كار بكەت، ژ بۆى كو ئەزا خۆ یا كویر ڤەبینیت، چونكە هەلبەست تەڤگەرەكە، ژ خۆدێ شاعری بەر ب جیهانا بابەتى دەردكەڤیت، ب خۆیندن و ئەزموونێ ئەو بەهرە زەنگین دبیت و مەودایێن ئاشۆپگەهێ كویرتر دبن، بەلكو بەهرە ب خۆە تشتەك زكماكى یە و ب تنێ بەس نییە، ژ بۆى پرۆسیسێن داهێنان و ئافراندنێ. گەلەك بەهرە ژ ناڤچووینە، چونكە پۆیتە پێ نەدایە و ب ئەزموونێن بەرێ و نها نەهاتینە تێندان، بەهرە سەردەریێ ل گەل سرۆشتى كەهی ب ئالاڤێن كەهى دكەت، لێ شارەزابوون سەرەدەرى ل گەل هەمان تشت دكەت، لێ ب ئامرازێن نە كەهى، دیسان ب خۆیندن و ڕاهێنان و دویر كەفتن ژ میناك و هزرێن نەلڤ خەیال ئازاد دبیت، بەهرە هەتا بگەهیتە قویناغا پێگەهشتنێ د چەندین گاڤان دا دەرباز دبیت و هەتا هەر گاڤەكێ ژى تێپەرینیت، پێدڤى یە بەهرەمەند د حالەتێ دوودلى و نەسەقامگیریێ دا بژیت، چونكو ژ بۆى وێ دەربازبوون و تێپەڕاندنێ پێدڤی یە تەكنیك و ئالاڤێن خۆ یێن دەربڕینێ و داڕێژتنێ چ ل سەر ئاستێ فورمى یان ناڤەرۆكى نویژەن بكەت، هەر وەكو نڤیسكار و هونەرمەند خالد ئەلجابرى دبێژیت: (بەهرە چریسكا دەستپێكێ یە و ب ئەزموونێ گەشەى دكەت)⁽¹³⁾.

وەها بەهرە و ڕاهێنان و ئەزموون و شارەزابوونا كەلەكەبوویی، شیانێن لێڕامانێ ل جەم بەهرەمەندى دگەهینتە ئاستێ لێڕامانا ئاڕاستەكرى، د ئاستێ هەنێ دا، رامانکەر دكاریت، هەر تشتەك دى ژ بلى ئەو تشت یان وێنە یان وێنەیێ لێڕامانێ ژێڕا دكەت پاشگۆه بكەت، هەتا بكاریت ب هویرى تەماشەى وى تشتى بكەت و بكاریت تیڤلا ب سەرڤە یا وێ بسمیت و خۆ داهێلیتە د هوندرى مژارێ دا، ئەو دەر یان ئەو كۆیراهیێ وێنەیەكێ هۆنەرى د هشێ بەهرەمەندى دا دخۆلقینیت، هەلبەت دێ یێ ژ میناكێ ریالیستى دویر بیت، لەوما دێ هەلبەستڤان دێ ب زمانەكێ نە كەهى پەیڤیت.

 ئەنجامێن درێژەدانا ب لێڕامانێ، هەر تشتەك ژ وانا ژى ئەو وێنە یان دیاردەیا لێڕامانێ تێدا دكەت، وەكو خۆ نامینیت، بەلكو هەژاندن پێ دكەڤن و ب هێزا خەیالێ، لایەنێ ڤەشارتى یێ وێنەى و دیاردێ ڤەدبینیت، لایەنێن دیار دهێنە هەلۆەشاندن و سەروبن دبن و ل دویماهیكێ ل بەر چاڤێن وى وەندا دبیت، دیمەنەكێ دی چێ دبیت، چونكە د وێ گاڤێ دا، رێژەیەكا زۆرتر ژ گاڤا نێڕینا ب ئاگابوون شانەیێن مێشكى ئەكتیڤ دبن و دكەڤنە كار و بیردانكا مرۆڤى ئازاد دبیت و چارچووڤەیێن دەرەكى (ب گۆتنەك دى یێن دروستكرى) هەلدوەشیێن، بیردانك و دیدگا بەر ب رەهابوونێ ڤە دچن و هزر و خەیال ئەكتیڤ دبن، كێرفا تێكهەلیێن روحى و دلینى و سۆزدارى بلند دبیت و تشتێن نوى ڤەدبینیت و ئەو ڤەدیتن ژى یێن هەڤبەندن ب خۆیندن و ڕاهێنان و پڕاكتیزەكرنا ریتۆالێن لێڕامانێ ڤە، شعر و گشت هونەرێن دی یێن جوان، بەرهەمێن لێڕامانا مرۆڤێ بەهرەمەندە، د هوویركاریێن ژیان و هەبوونێ دا، بەرهەمێ خەیال و مەودایێن وێ یە، مەودایێ ئاشۆپێ ب چەند ستراكچەڕان ڤە هەڤبەندە، بەهرە و هزر و باگڕاوەندێ ئەپستى، خالا هەرە گرنگ ژى رزگاركرنا خۆدێ خەیالێ یە، چونكە خەیال ژى مینا عەقلى و عەردى هەڤریشى دەستەسەرگڕتن و داگیركرنێ ژ ئالیێ میراتێ باب و كالان دبیت، خەیالا هەلبەستڤانێ هەڤچەرخ، نابیت وەكو خەیالا جزیرى، نالى، خانى، جەگەرخۆینى یان گۆرانى ..هتد بیت، ژ بەر كو ل وى چاخى دێ وى لێڤەگەر هەبیت و ئەو لێڤەگەر ب تەڤ میناكێن خۆڤە دێ داگیركارەك بیت، عەقلێ داگیركرى نكاریت ببیتە خودی خەیالەك ئازاد، دەربارەى ئەڤێ هەڤكێشێ و تێكهەلیێن د نێڤبەرا ئاشۆپ و ئازادیێ دا، نڤیسكار و ڤەكۆلەر (یوسف سامی الیوسف) دبێژیت:( تێكهەلى د نێڤبەرا ئاشۆپێ و ئازادیێ دا، تێكهەلیەك بازنەیی یە، لینكێ كارتێكرن و كارلێكرنا بەرانبەرە)⁽¹⁴⁾، هەر وەها پێكهاتەیا مرۆڤى یا دەروونى ستۆینەكا گرنگە د وێ پرۆسێسا ئاشۆپگەڕایێ دا، ل جەم مرۆڤێ سادە تاگیرییا لێڕامانێ یا لاوازە، چونكە ئاستێ هۆشمەندییا وى نەگەهایە وێ پلەیێ، كو هەست ب دوودلى و نەسەقامگیرییا دەروونى بیت، لێ ل جەم تاكێ خودی بەهرە و داهێنانێن ئەدەبى و هونەرى، ئەو حالەت و تاگیری یا ب هێزە و ئەو پتر حەز ل تنێبوونێ دكەت، هەول ددەت، دەمێ خۆ بۆ هزركرن د مژارێن جیاواز دا تەرخان بكەت، هەلبەت زانیاری و ئەزموون فاكتەرێن هاریكارن، نە ب تنێ بۆ خۆیندن و ڕاڤەكرنێ، بەلكو مەودایێن خەیالێ پان و بەرین و بەرفرە دكەن و خەیال هێز و ئەستاتیكی یێ ب تێكستێن وان دبەخشیت.

مێدیتەیشنا شعرى كارێ وێ ئەو نییە ڕاستییان ڤەبینیت، بەلكو نێڕینەكا ئەستاتیكى یە و دەركەفتنەكا تەمامە ژ زانینێن سینۆردایی و تێپەڕاندنە ل جیهانا هەستپێكرى، مێدیەتێشنا هەلبەستى، مینا یا فەلسەفی دەرئەنجامێ سەرسۆرمانێ یە، لێ یا هەلبەستى بەروڤاژی یا فەلسەفى پڕسیارەك نییە و پێدڤى ب گۆمان و تێگەهشتن و ڤەكۆلین و گەڕیان و بەلگە و دەستپێك و پەیرەو و دەرئەنجامان بیت، بەلكو ئەو سەرسۆمان هەستا هاڤیبوونێ د ناخێ وى دا جهگیر دكەت، وى هەڤریشى دوودلى و تنگژینان دكەت، داهێنەر دەما لێڕامانێ د دیاردەیەكێ یان جه و دیمەنەكێ سرۆشتى دا دكەت، ب بێ ئاگابوون هەست دكەت، كو د ڤێ دیاردەیێ یان دیمەن و تشتێ هەنێ دا، كێماسى هەنە، لەوما جارەك دى هەول ددەت، ب رێیا خۆلقاندنا هونەرى وان كێماسیان دابگریت و تەڤاڤ بكەت، ئەو پتر كار د نێڤ زمانى دا بكەت، ل سەر ئینتێزێ (الحدس) كاردكەت، د لێڕامانا ئەدەبى دا، تۆرەڤان خۆ ژ پڕس و ژیانا جڤاكى ڤەدەر ناكەت، لێ ژ نوزعەیا سۆفی نیزیك دبیت، دەما پتر ژ تێهزركرن و كارێن عەقلی تەكەزێ ل سەر ئینتێزیۆن و ئاشۆپێ دكەت، وەها دێ كارین بێژین؛ ئینتێزەیا شعرى، نەمازە د هەلبەستا نوى دا د كەڤیتە قادا ناڤێن د نێڤبەرا لێڕامانا فەلسەفى و یا سۆفی دا، نڤیسكار (صابر عبدالدایم) ل دۆر ئەزموونا لێڕامانا ئەدەبى دبێژیت: (ئەزموونا لێڕامانا ئەدەبى ژ پایەبلندترین ئەزموونێن ئەدەبى یە، چونكى هێزێن مرۆڤى یێن عەقلى و روحی و ئەستاتیكى و هەستكرنێ، ب هەڤڕا هاریكار دبن و كەرستەیەكێ تێكهەل ژ شیانێن بەرێ ژێدەردكەڤن)⁽¹⁵⁾، دبیت هەلبەستڤان لێڕامانێ د هەر تشتەكى یان بۆیەرەكا کەتواری دا بكەت، لێ ئەو د وێ گاڤێ دا، وێ بۆیەرێ ب فۆرمێ خۆ یێ ڕاستەوخۆ و چاپبونیزم (أنطباعی) تێز ناكەت، بەلكو روویدان کەتوارى ب گشتى چر دكەت و ژ بۆى وێ خەستكرنێ دڤێت سیمبۆلان بئافرینیت، چونكە فۆرمێ چاپبونیزم پتر دەرئەنجامێ كارتێكرنا ڕاستەڕاستە و پەیدابوویێ هەنگافتنا وێ گاڤێ یە و هەلچوونەكە ژ نشكاڤە و وەها دێ پیڤانێن ناڤەرۆكى یێن بەرتەسك بن، لێ ئەو فۆرم و ناڤەرۆكێ ب رێیا لێڕامانا شعرى جهگیر دبن، دەربڕینێ ژ هاڤیبوونا مرۆڤێ بەهرەمەند و دابڕانا وى ل گەل بها و نرخێن زال دكەت، دەربڕینێ ژ رەوش و قەیرانێن وى دەروونى دكەن، ڕەگڤەدانێن هۆشیاربوونا وى یا ڕوحى یە، وەها پڕانییا شانەیێن مێشكێ وى ئەكتیڤ دبن و چەند هێز و شیان تێكهەلى هەڤدوو دبن، وێنەیەكێ هونەرى یێ فرەه ڕەهەند و پیڤان بەرجەستەدكەن و دیدگا كویرتردبیت.

دەما ئەم دبێژین لێڕامانا شعرى نە ڕامانێ وێ ئەوە، كو ئەم ب تنێ وێ تاگیریێ د هەلبەستێ دا دبینین، بەلكو د تەڤ ژانڕێن ئەدەبى و هونەرێن دى یێن جوان ژى نوزعەیا لێڕامانا شعرى دهێتە ڤەدیتن، د ڕۆمانێ دا وەكو میناك پرگەیێن مێدیتەیشنێ شعرى هەنە، ڕۆمانڤیس ب نێرینەكا كویر تا دگەهتە ئاستێ لێڕامانا فەلسەفى تەماشەى ئەزموونێن ژیانێ كرییە و خۆ ژ تشت سادە و ئاسایی، ئەوێن خۆیندەڤان د ژیانا رۆژانە دا دبینیت دویر ئێخستى یە، كویر خۆ داهێلایە پشت بۆیەر و رویدانان، ژ بۆى بونیاتێ وان یێ ڤەشارتى ڤەبینیت و ب دیدەكا نە یاكەهی تەماشەى لایەنێ وان یێ نەلڤ و نەگوهۆر و ڤەشارتى دكەت، هەلبەت دێ وێ گاڤێ خەیال ئەكتیڤ بیت، هەلبەت دەما رۆمانڤیس وى كارى دكەت، ئەو یێ ل دویڤ ئەزموونا خۆ یا نەمازەیێ دگەڕهێت، یێ ل ڕامانێ هەبوونێ دگەڕهێت، دبیتە گەشتا ل خۆ گەریانێ (البحث عن الذات)، دیسان دێ ئەزموونێن دى خۆینیت و هەلبەت دێ تێكهەلیێن نوى ڤەبینیت و دانێن تازە ئاشكرا كەت، چونكە دێ سەرهەلى ئەزموونێن ڤەشارتى بیت، دێ بینیت، كو زمانێ سادە یێ ڤەگێڕانێ نكاریت هەمبێزا وان وەرگوهێزان بكەت.

نابێژین كو پێدڤی یە، د ڕۆمانێ دا یاریێن زمانەڤانى هەبن، بەلكو هەر وەكو روبرت ئیگلستون دبێژیت: (ڕۆمانا خۆجه گرنگی یێ ب هزران ددەت و خۆ ژ یاریێن زمانەڤانى دویر دیێخیت)⁽¹⁶⁾، لێ ئەو ب زمانەكێ تێندایی ب حیبەتى و تنگژینێ د نڤیسیت و ب كود و شیفرەیا دەربڕینێ ژ نێڕین ئەزموونا خۆ دكەت، لەوما دێ تێكهەلیێن نوى د نێڤبەرا پەیڤان دا دئافرینیت و ب زمانەك باركرى ب شیانێن تازە ڕستەیێن خۆ داڕێژیت، دێ د وان ڕستەیان دا لادان و ڤارێبوون هەبن و ب وى شێۆازێ ڕستە پێ دهێتە داڕێژتن و نڤیسن، دێ بیاڤێن ڤالا د هوندری دەقێ دا هەبن و ئەو ڤالاتی دێ وزە و هێز و تێنەك ژ بننەهاتى ب دیسكۆرسێ بەخشن، چونكە ڕاستە ڕۆمان نڤیس تیمە و بیرۆكەیا خۆ ژ کەتواری وەردگڕیت، لێ ل پەى فەلسەفەك دیار كرى و ئەزموونا خۆ یا هزركرنێ لێڕامانێ د مژارا دیرۆكا کەتواری دا دكەت و د دەرئەنجامێن وێ لێڕامانێ بیردانك و بۆیەر، ڕابردوو و نها و سرۆش و شارەزایی، پڕسیار و بەرسڤ، نێڕین و بیرۆكە و خۆیندن، دید و نێرینێن گشتى و نەمازەیی، دەربارەى هەبوون و مڕن و وەرارا جڤاكى و سەقامگیرییا نێڤخۆیی، دەم و جه (ب پیڤانێن فیزیكى و فەلسەفى و ئاشۆپگەڕایی ڤە)، دانێن کەتوارى و پێشبینى، هەست و نەست، هزرا میتولۆژى و فەلسەفى و زانستى، پیرۆز و هەرمى، سەنتەر …هتد، ئەڤ هەموو بەش تێكهەلى هەڤدوو دبن، وەها جووداهى د نێڤبەڕا زمانێ ئاخفتنێ و نڤیسینێ دا جهگیر بن و د چاخێ ڤەگێڕانێ دا، ڤەگێڕ دێ سینۆرێن سادە و ئاسایی تێپەرینیت، حیبەتى و سەرسۆڕمان و پرسیارێن خۆ كەتە هونەر، وەها پویەتیكا د ئاڤاهیێ وێ دا بەرجەستەبیت، هەول ددەت ئەزموونا مرۆڤینى بەرۆڤاژى یان ب فۆرمەك جودا، جارەك دى بەرهەم بینیت، وەها ڕۆمان دبیتە خالا هەڤگەهشتنا لێڕامانا سۆفی و فەلسەفى و شعرى، ب وێ ئێکێ ژى ڕۆمان ژ پێدڤیەكا مەعرفى بەر ب كیانەكێ ئەستاتیكى هونەرى ڤە دچیت.

 لێڕامانا فەلەسەفی و شعرى د نێڤ ڕۆمانێن گڕان دا دهێنە دیتن، وەكو میناك رۆمانا (دەروزەكەر –  الشحاذ) یا رۆماننڤیسێ مسرى نەجیب مەحفوزى، ڕۆماننڤیس بیاڤا ئەستاتیكی و یا هزرى ژ هەڤ جوودا ناكەت، لێڕامانا عەقلانى و خۆیندن و تیۆرێن هزرى و ڕاڤكرن و دەریێخستن و دەرئەنجام تێكهەل ل گەل ئەلیمێنتا خەیالێ سپاتیومەكێ ڤەكرى چێدكەن، كارەكتەرێ سەرەكى (عمر)، هەر چەندە د كارێ خۆ دا پارێزەرەكێ سەركەفتى یە و خۆدان ئوفیسەكا مەزن و سكرتێرە، چەند فەرمانبەر تێدا كار دكەن و خێزاندارە ب ئاسۆدەیی و بێگرفت دژیت، بەلكو گرفتا وى ئەوە یێ بێ ئاریشە و گرفتە، وەكو مرۆڤەكێ هوشمەند هەست دكەت، كو وى د هەڤركیێن ژیانێ دا چ رۆل نییە و یێ بێ هەلوێستە، هەستا هەنێ تەشەنەی دكەت، دەما هەڤالەكێ خۆ یێ گەنجییاتیێ دبینیت، كو بۆ دەمێ بیست سالان، وەكو زیندانیەكێ سیاسى د زیندانێ دا بوویە و پشتى ئازاد بووى، ئەو یێ رژدە ل سەر هەلۆێستێن خۆ و خۆ ددەتە نیاسین، وەكو مرۆڤەكێ خۆدان دۆز، ئەو چەند پتر باندۆرەكا دەروونى ل ناخێ عومەرى دكەت، هەست دكەت، ئەو یێ بێ دۆزە و مرۆڤێ بێ دۆز یێ بێ شۆناس و ناسنامەیە، وەها پتر هەست ب نەئارامیەكا دەروونى و هاڤیبوون و دابڕانێ ل گەل ژیانا کەتواری دكەت، لەوما ب گەشتەكێ ڕادبیت، گەشتا هەنێ د چەند قویناغان دا دبۆریت، سەرەدانا پزیشكێن دەروونى دكەت و چارەسەر نابیت و پاشان بەر ب یانەیێن شەڤان ڤە دچیت و تێكهەلى یا ل گەل كچێن وێ دەرێ كار دكەن چێدكەت، لێ دبینیت؛ كو چارەسەرى ل ڤان جهان دا ژى ناهێتە ڤەدیتن یان ڕاست ئەوە، گەشتەكا روحى د نێڤ خودی خۆ دا بكەت، كار دكەت، ژ بۆى یاسا و پرەنسیپێن ژیانێ و سرۆشتێ مرۆڤى نوى ناسبكەت و د ڕامانا هەبوونا خۆ بگەهیت، دبینیت؛ كو چارەسەر د لێڕامانا سۆفی دایە و خۆ ژ مالبات و جڤاكى ڤەدەر و ب تنێ دژیت، مەبەستا وى ئەوە، كو خۆ ب ناسیت و ل خۆ گەریان دبیتە ئاڕمانجا وی یا سەرەكى و ئێکانە، نەجیب مەحفوزێ رۆماننڤیس، لێڕامانەكا كویر د ناخێ ئەتلجنسیا رۆژهەلاتى دا كرییە، ل گۆر فەلسەفا ریالیستى، لێڕامانێ د هەبوونا جڤاكى و سەرسۆڕمان و حیبەتى یا تاكەكێ هۆشمەند دا دكەت و دخوازیت بێژیت؛ ڕامانا هەبوونێ و ل خۆ گەریان و پڕسێن هەبوونگەڕایی یێن مەزن، ب تنێ د ناخێ مرۆڤێن خۆدان هش و هەستێن بلند دا بەرجەستەدبن.

د ڤێ ڕۆمانێ، سەربارى وێ چەندێ، قالا و پڕس و مژارێن هزرى و فەلسەفی كرییە، لێ فەزایێ خەیالێ تێدا یێ بەرفرەهە و گۆنجاندنەك د نێڤبەڕا نێڕینا وژدان و عەقلى و ڕەهەندێن خەیالێ دا چێكرییە و كارێ خۆ یێ ئەستاتیكى كرییە ئینكوباتۆرەك (حاضنە) بۆ بیرۆكە و هزرێن خۆ یێن فەلسەفی.

د رۆمانێ و دیسان د ژانڕێن دی یێن ئەدەبى و هونەرى دا، لێڕامان د چاخێ هەنگاڤتنان دا چێدبیت، هنگاڤتنێن دەرئەنجامێن خەریبیێ و شەر و جەنگان (نەمازە د دەمێ دووڕاندنان دا) یان ژى پشتى كارەساتێن سرۆشتى یان بەربەلاڤبوونا پەتا و نەساخیان ..هتد دا، د چاخێن هەنێ دا، وژدان و عەقل هەڤریشی هەژاندنێ دبن، چ تشتەك وەكو خۆ نامینیت، ژ وانا ئەو حیكایەتێن مەزن، ئەوێن ل سەر ستراكچەرێ هزرا یەقینی جهگیر بووین، ئەو هەنگافتن سەمت و بیاڤێن تازە ل گەل خۆ ڤەدكەن، جهێن دایێخستى ڤەدكەن و یێن كیڤی كەهى دكەن، بەلكو داهێنەر هەست ب بەرتەسكییا زمانی و ئالاڤێن دەربڕینێ دكەت، دیسان مەودایێ خەیالێ پان و بەڕین دكەن و هەر تشتەك دبیتە جهێ گۆمانێ و وەها لێڕامان و ئینتێزە دبنە ئەلترناتیڤێ نێرین و هەستان، وەكو میناك ل گەل بەربەلاڤبوونا پەتایا كورۆنایێ بۆ مە دیار بوو، كو ئەم د جیهانەكا یوتوبیایی دا ناژین، ئەو بایێ ئەم هەناسە دكەین و ئەو ژینگەها ئەم جوان دبینین، یێن پیس و هەرمى نە، بەلكو جیهانەكا دیستوبیایە یا رەشە، وەها د پڕانییا بەركارێن وێ قویناغێ دا هاتینە نڤیسین، لێڕامان و خۆیندن بووینە د دەرهاڤێژتەیێن وێ گاڤا تڕسناك، رۆماننڤیس و هەلبەستڤانان لێڕامان د گاڤا هەنێ دا كرییە و هەول دایە، جارەك دن جیهانێ و تێكهەلیێن جڤاكی و تێگەهێ دەستهەلاتێ و سیستەمێ رێڤەبڕنێ ب دیدەكا فەلسەفی/ ئەدەبى بخۆینن، چونكە دەما كارێ ئەدەبى هەمبێزا مژار و پرسێن هەنێ، یێن هەستیار بكەت، دێ ل وێ گاڤێ پتر ژ هەر گاڤەك دى، داهێنەری پێدڤی ب پەیرەۆەكێ نێرین و ئەنالیزەكرنێ هەبیت، ب مەرەما ڕاڤەكرنا دان و دیاردەیان، دێ پێدڤى ب رێبازەكا فەلسەفى بیت، د هەمان دەم دا دێ پێدڤى ب تەكنیك و ئالاڤێن هونەرى بیت، ژ بۆى كو بكەتە كارەكێ ئەستاتیكی.

ئەگەر تەماشەى وان خۆیندن و ڤەكۆلینێن رەخنەیی بكەین، ئەوێن ل دۆر ڕۆمانا (نامۆ/ الغریب) یا ڕۆماننڤیسێ فرەنسى یێ ناڤدار ئەلبێر كامۆی هاتینە نڤیسین، دێ بینین؛ گشت ئەو خۆیندن ل سەر وێ چەندێ د كوكن، رۆماننڤیسی گشت ئەنجامێن لێڕامانێن خۆ یێن فەلسەفى (بێهودەیی) د چارچۆڤەیێ وێ ڕۆمانێ دا تێز كرینە.

ژێده‌ر:

 ١- التأمل الفلسفي في ما وراء المنهج/ محاولة منهج المنهج/ د. مونيس بخصرة/ مجلة انثروبولوجية الأديان ص 182/ في 15/6/ 2013

٢- النزعة التأملية في الشعر العربى الحديث، الرابطة القلمية نموذجا/ أ.د. فاتح علاق/ دار نينوى للدراسات و النشر و التوزيع، 2015

٣- مجلة البحث العلمي/ جامعة القاسمية، كلية الاداب و العلوم الانسانية، النزعة التأملية في شعر حكام الجاهلية/ د. شمس الأسلام حالو، يوليو 2020 ص 3.

٤- التأمل الفلسفى … الصوفي / خالد الغنامي/ صحيفة الأتحاد/ في 16/2/ 2019

٥- قراءات في الفكر العربي و الأسلامى، مفهوم الخيال و أبعاده في الثقافة العربية الأسلامية/ كامل الشياع، دار المدى/ 2019، ص157

٦- التأمل الفلسفى … الصوفي / خالد الغنامي/ صحيفة الأتحاد/ في 16/2/ 2019

٧- لتأمل الفلسفى … الصوفي / خالد الغنامي/ صحيفة الأتحاد/ في 16/2/ 2019

٨-  الصورة الشعرية عند أدونيس/ أ.د. طالب خليف/ مجلة كلية التربية الأساسية، بابل ، العراق/ العدد 9/ ايلول 2012/ ص 7

٩- التأمل الفلسفي في ما وراء المنهج/ محاولة منهج المنهج/ د. مونيس بخصرة/ مجلة انثروبولوجية الأديان/ ص181/ 15/6/ 2013

١٠- هةمان ذيَدةر ل 183

١١- هةمان ذيَدةر ل 184

١٢- قراءات في الفكر العربي و الأسلامى، مفهوم الخيال و أبعاده في الثقافة العربية الأسلامية/ كامل الشياع، دار المدى/ 2019، ص157

١٣- الموهبة المصقولة بالخبرة، طريق الأبداع الأدبي المتميز/ البيان، مؤسسة دبي للأعلام في 5/6/ 2020

١٤-  تقديم الناشر لكتاب ( الخيال و الحرية، مساهمة في نظرية الأدب/ يوسف سامي اليوسف/ الناشر.. دار كنعان للدراسات و النشر والخدمات الأعلامية.

١٥-  أدب المهجر/صابر عبدالدايم/ دار المعرف للنشر، مصر/ القاهرة/ ط1 1993/ ص41

١٦- الرواية المعاصرة/ مقدمة قصيرة جدا، روبرت ئيغلستون، ترجمة و تقديم: لطيفة الدليمي، دار المدى/ الطبعة الأولى 2017 / ص 10