گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
كرمانجێ چالی
عرفان ئەو بزاڤا لێگەریان و دووڤچۆنا ھزری و ئیمانی یە كو كەسێن عارف، بزاڤێ ژ بۆ ناسینا بوون و نەبوونێ ددەن.
ژ بۆ ب دەستخستنا زانین و پەنیێن بوون و نەبوونێ، مرۆڤ ب دو ڕێیان د گەھن ھندەك ژ حەقیقەتێ (راستیێ) ئان ئەنجام و حەقیقەتێ ب خوە، ئەو ژی ب ڕێیا ناسینێ (عرفان) و زانستێ (علم).
لەوما ئەگەر ئەم بنێرین جیھان پارڤە بوویە ب سەر ڤان دو ڕێیان، ئو ھەوڵ و خەبتین ژی د بەردەوامن ژ بۆ زێدەتر ناسین و زانینێ.
ئەگەر ئەم ببێژین ھەردو (ناسین و زانین) یەكن، شاشیەكە ژ بەر، كو ب دو رەنگێن ل یەك جودا ھەوڵا زێدەتر ددەن ژ بۆ گەھشتن ب ئەنجام ئان راستیێ (حەقیقەتێ)، ھەرچەند چ ناسین بت ئان زانین بت، وەك تەمامكارێن یەك ژ بۆ ب ئەنجام گەھشتنا ھزرێ ئو گەھشتن ب حەقیقەتێ د ھێنە دیتن، ئو ئەنجامێ وان ژی د بیتە یەك، كو ناساندن و دانەزانا بابەتەكی یە، ئان داھێنان و دیاركرنا كەدەكێ یە.
ب دیتنا من راستی راستی یە و رەھایە، لێ ئاستێ تێگەھشتن و پەی پێبرنا مرۆڤی ژ بۆ راستیێ ( حەقیقەتێ) ڕێژەیی یە و لەوما ژی ب ناسین و زانینا بەر دەست مرۆڤ نەشێت بگەھیت حەقیقەتا رەھا و تەنێ پەیبرنەكا ڕێژەیی ب دەست مرۆڤی د كەڤیت، لەوما ژی فرەھزری و فرە باوەری د ناڤ مرۆڤان دا چێ بوویە.
عرفان ھەوڵ ددەت بگەھیتە حەقیقەتا رەھا، وەك دھێتە گۆتن، مرۆڤێن كامل دگەھن حەقیقەتێ، لێ نەشێن ب زمان ببینن، لەوما ب رەنگێ وەكاندن ب تشتەكێ مادی و ھێما و پەنی و سیمبولیك دەربڕینێ ژ وێ حەقیقەتێ د كەن كو گەھشتینێ، ئان خودێ پێبەخشیی.
چونكی د ئیمانداریێ دا، بەخشینا زانین و ناسینا خودایی ژ بۆ مرۆڤی، ب سێ رەنگانە، ئەو ژی :
– وەحی: ژ بۆ پێغەمبەران ھاتیە و د دینێ مە موسڵمانان دا دووماھی ب پێغەمبەراتیێ و ھاتنا پێغەمبەران ھاتی یە، ئێدی وەحی ژ بۆ ھیچ كەسەكی ناھێت.
– وەجد: ژ بۆ كەسێن پاك و چاك و خودایی و عارف د ھێت ب ڕێكا، كو د بێژین كەرەما خودایی، لێ كێم جاران مرۆڤێ عارف وێ وەجدێ بەرچاڤ و ئاشكرا دكەت، رێژەیا ھەری مەزن ب نھێنی د ھێڵن.
– ئیلھام: ژ بۆ كەسێن زانا و شاعر و فەیلەسۆفان زێدەتر د ھێت، لێ گەر كەسەكێ ئاسایی ژی د جیھانا فكری دا بخەبتیت، دێ ئیلھامێ ژ ئەنجامێ وێ خەبتینێ وەرگریت.
ئەڤ سێ خاڵ ژ بڵی خەبتینا ھزری و فكری و عەقلیێ مرۆڤی، كو ھەر مرۆڤەك لێ بەھرەدارە، ئان ژی ئەو ھەوڵ و خەبتینا مرۆڤی ژ بۆ ب دەستخستنا ئەنجامەكی ئان ژی حەقیقەتا تشتەك ئان گشت بوونێ د مینیت ل سەر وێ خەباتێ، كو مرۆڤ ژ بۆ ب دەستخستنێ ب پاكی و چاكی و جوانی ھەوڵ ژ بۆ ددەت، وی دەمی خودێ ژی دێ ب دلۆڤانی و ڕحم و كەرەما خوە ژ نۆرا زانینێ داڕێتە سەر بێدەرا وێ خەباتێ.
لەوما ژ بۆ ناسینا مەعریفەیا عرفانێ، د ڤێت چەند خاڵ بھێنە ڕۆنكرن، بەریا كو بەحس بھێتە سەر عرفانا كوردی، ئەو ژی، ئەڤ خاڵێن فەرن كو بھێنە پەژراندن:
– پتری یا دەستەواژەیێن دینداریێ و تەسەوفێ و عرفانێ ب یەك شكڵ دھێنە گۆتن و نڤیسین، لێ د واتەیا خوە یا دینداری د گەڵ تەسەوفێ ئو عرفانێ گەڵەك ل یەك جودانە، ژ بەر كو دنیایا دینداری ئەو دنیایە كو ئەم د بینین ھەم دنیاگەری ئو ھەم عیبادەتگەریێ ل خوە د گریت، ئو دنیایا سۆفیگەریێ ژی ئەو دنیایە كو دەست ل جیھانا مادی و دنیاگەریێ بەردایە و تەنێ ب پەرستش و خۆسپارتنە خودێ یە، لێ جیھانا عرفانی جیھانەكە كو ئیمان و عەقل پێكڤە د خەبتن كو بگەھن راستی یا بوونێ، ئان حەقیقەتا خودایی، واتە كاركرنەكا رەوا و پاك و چاك و جوان، كو ھەم خزمەتا گشت خولقیەتێ بكەت و ھەم خودایێ خوە ژ خوە رازی بكەت و بگەھیتە دیوانا خودێ، یانی واتەیێن وان دەستەواژەیان ژ بۆ دەربرینەكا دینداری د گەڵ دەربڕینەكا سۆفیگەریێ ئان دەربڕینەكا سۆفیگەریێ د گەڵ دەربڕینەكا عرفانی ل ھەڤ د جودانە، ژ بۆ میناك فەنا د دینداریێ دا مرنە، د سۆفیگەریێ دا خۆبھوژاندنە ژ بۆ گەھشتن ب خودێ، د عرفانێ دا گەھشتنە ب حەقیقەتا خودایی.
– خاڵا دوویێ كو عارفێن دیار و ھەیی، ل جھ و دەمێن ل یەك جودا دەربڕینەك ژ پەیڤەكێ ئان دەستەواژەیەكێ كر بیت، د ڤێت بزانین د چ گۆشە و رەھەندێ فكری و ئیمانی دا ئەو گۆتن كری یە، ژ بەر كو ب زمان ئینانا پەیڤێ ئان دەستەواژەیێ وێ چەندێ ناگەھینیت كو یەك واتە و مەعنا دایە، ئان ئەو كەسێ یەكێ یە گەھشتی وی ئەنجامی و یێن دیتر وەك شۆپھەڵگرێن وی نە، ژ بۆ میناك دەستەواژەیا عشق، دەما عارفەك بەحسێ عشقێ دكەت، چەند جۆر ژێ خەبەردان ھەنە، كو د ڤێ نڤیسینێ دا مە روناھی دایە سەر ل خوارتر.
– د ڤێت بزانین، كو ھیچ عارفەكێ جیھانا ئیسلامێ، ھێمایێن نەتەوەیی د دەربڕین ژ عرفانا خوە ب زمان نە ئینایە كو د دینێ ئیسلامێ دا ئەو ھێما بكار نەھاتبیت، لێ عارف و شاعرێ مەزنێ كورد جزیری ئەو رێچكە شكاندی یە و سومبولێن نەتەوەیی ب كار برنە ژ بۆ دەربڕین ژ عشقێ، ئو دەربڕینێن عرفا ئان شاعێرێن پێش خوە ب ڕەنگەكی لادانە و نوودەربڕینەك ژێ كری یە.
ل ڤان سێ خالێن سەری ژ بۆ مە دیار دبیت كو مەلایێ جزیری، ب عرفانا خوەیا كوردانە شیایە دەرگەھەكێ مەزنتر و پایەیەكا بڵندتر ژ عرفانێ بێخیت بەردەستێ مە، كو ئەو ژی عشقسەنتەری یە، ب ڕەنگێ سێكوچكەیا (عشق، ئیمان، عەقڵ).
ژ بۆ عرفانێ، دابەشكاریەك عرفانی ھاتیە د ڕۆژەڤا عرفانێ دا و ھەر چی ڕێبازێن عرفانی ئان عارفێن ناڤدار پێ دھێنەڤ ناسین و ل یەك جودا كرن، ژ وان ژی :
– عرفانا عاشقانەیی ئیمانی: وەك ژێخەبەردانا ئبن عەرەبی و مەولانایێ رۆمی و حافزێ شیرازی.
– عرفانا زوھدی ئیمانی: وەك ژێخەبەردانا شێخێن تەریقەتێن قادری و نەخشبەندی.
– عرفانا زەوقی ئیمانی: وەك ژێخەبەردانا تەریقەتێن كو سەما و مۆزیكێ بكار دئینن.
– عرفانا عەقلی: وەك ژێ خەبەردانا ئبن سینای.
ئەرێ عرفانا كوردی بوونەكا خۆسەر ھەیە؟
ژ بۆ بەرسڤا ڤێ پرسێ دڤێت ڤەگەرین ژ بۆ مەلایێ جزیری، كو بەرسڤەكا راست و درست ب دەست مە بكەڤیت.
ئەگەر ئەم بنێرین دێ بینین كو مەلایێ جزیری عرفانەكا كوردانە ب زمان ئینایە و ھێما و بوونەكا عرفانیا كوردانە د ھەڵبەستێن خوەدا ڤەھاندی یە.
لێ خاڵا گرنگا كو جزیری ژ عرفانا، كو د دێرێن ھەڵبەستێن خوەدا ب زمان دئینیت پێك دھێت ژ عرفانەكا ( ئیمانی – عەقلی) كو ل سەر بنەمایێ ڤەڕێژا نۆرا خودایی سەرڕێژ دبیت ب (جوانیێ، پاكیێ، چاكیێ) و وەك عشق د ڕۆحا مرۆڤێ خودایی دا بەرجەستە د بیت، كو دبیتە تیوریا سێكوچكەیا ( عشق، ئیمان، عەقڵ).
ھەرەمێ ڤێ سێكوچكەیێ عشقە و گرێدایی یە ب ھەمی بوون و نەبوونێ ڤە، ژ بۆ مرۆڤێ عارف و خودایی، ژ بەر كو مەلایێ جزیری عشقێ(= ڤیانێ) دابەشی سەر سێ رەنگێن عشقێ د كەت:
– عشقا پووچگەرایی: كو ھەمی ئەو حەز و ڤیانێن مادی و دونیایی نە، كو ژیانەكا بێ مفا و ورج، ژ بۆ ژینگەیێ جڤاكی و سروشتی (خولقیەتێ) ھەی.
– عشقا مەجازی: ئەو ھەمی ڤیان و حەزێن مادی و دونیایی نە كو ژیانەكا ب ڕوومەت و پاك و چاك و جوان ژ بۆ ژینگەیێ جڤاكی و سروشتی ھەی.
– عشقا حەقیقی (راستین): ئەو عشقە كو ب جوانی و پاكی و چاكی ژ بۆ ژینگەیێ جڤاكی و سروشتی و خودێ ھەی.
ب ڤی ڕەنگی مرۆڤ دێ شێت ڤێ دیار بكەت كا چەوا مەلایێ جزیری شیایە عرفانەكا (عشق، ئیمان، عەقل) ب ئافرینیت ئو عشقسەنتەریێ ئاڤا بكەت، وەك تیۆریەكا كوردی د عرفانێ و جیھانا ھزری و خودێ ناسیێ دا، چونكی مەلایێ جزیری ڤیایە ب ڤێ عشقسەنتەریێ سێكوچكەیا (خۆناسیێ، خودێ ناسیێ، خولقیەتناسیێ) د كوچكەیێ ئیمانی دا وەك ڕێبازەك بدەتە پێشیا مە، ھەروەھا د كوچكەیێ عەقلی دا (خۆ بوون، بوون، نەبوون)ێ وەك بزاڤەك خۆناسیانە ژ بۆ (خۆناسیێ، خودێ ناسیێ، خولقیەتناسیێ) بكەتە تیۆریا خۆڤەدیتن و دووڤچۆن و لێكۆلین ژ حەقیقەتا بوونێ.
شرۆڤەیەكا كورت ژ بۆ ڤی بەشێ ھێلكاریێ:
عشق ژ ڤەڕێژا نۆرا خودێ ب رەنگێ (جوانی، پاكی، چاكی) دادرژیێتە ناخێن جوان و پاك و پاكژ.
ژیان ب عاشقانە، ب ھەبوونا ئیمانەكا راست و درست و خەبتینەكا عاقلانە، د بیتە جھێ پێ ناسین و بەختەوەریا مرۆڤان.
چونكی عشق بێ ئیمان، مرۆڤی ل جیھانا ڕۆحی دادبڕینیت و بەرەڤ عشقا پۆچگەرایی د بەت، ئو ل عشقا حەقیقی دوور دكەت، ھەروەھا عشق بێ عەقل دیسان مرۆڤی ل عشقا مەجازی دوور دكەت و بەرەڤ عشقا پووچ گەرایی د بەت، ھەروەھا ئیمان بێ عەقل توندكاریێ و خۆسەپاندنێ بەرھەم دئینیت كو مرۆڤی لارێ دكەت ژ عشقا ئیلاھی و تەنێ ھەستێن وەك عشق ب خودێ ژ مرۆڤی دیار د بیت، ھەروەھا عەقلێ بێ ئیمان مرۆڤی بەرەڤ گۆمراھی و خۆپەرێسیێ د بەت و دبیتەڤ ئەگەرێ بەرەڤ لارێ بوونێ.
د كوچكەیا ئیمانێ دا مرۆڤ بەرەڤ سێكوچكەیا پەی برن ب مەزناھیا ئافراندنێ دبەت و ھەوڵ ددەت خوە ئاڤا بكەت و خوە بناسیت، د خوەناسینێ دا پەی ب ناسینا خودێ و خولقیەتێ دبەت و ئێدی دبیتە سەرێژبوونا ناسینەكا مەعریفی ژ بۆ بوونێ، د ڤێ سێكوچكەیێ ژی دا، دیار دكەت كو ئەگەر مرۆڤ خوە ناس نەكەت، خوەدایێ خوە ژی ناس ناكەت، ئو ئەگەر خوەدایێ خوە ناس نەكەت، پەی ب ناسینا خولقیەتێ و مافداری د ناڤ خولقیەتێ و ئەركداری ژ بۆ پاراستنا خولقیەتێ ناكەت و نەشێت خوەدێ ژ خۆ رازی بكەت.
ھەروەھا د كوچكەیێ عەقل ژی دا مرۆڤ پەی ب خۆبوونا خوە د بەت و خۆناسیەك وجودی پەیدا دبیت كو بوون و نەبوون ژ بۆ مرۆڤی خۆیا دبیت كو د ئەسڵێ خوە دا ھەیە و نیەیە، كو بوون و نەبوون وەك یەك دھێنە دیتن د جیھانا بوون و خولقیەتێ دا وەك عرفان، د ڤێ خۆبوونێ دا خۆپەریسی یا تاك د رحا مرۆڤی دا نامینیت و دبیتە مرۆڤەكێ جوان و پاك و چاك.
