گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
بەختیار زێباری
چەكەكێ كاریگەر د جیهانەكا پڕی ئاڵنگاری دا دڕۆنێن مەدەنی نە. ئەڤرۆ ژمارەیا وان پترە ژ دڕۆنێن سەربازی. د سالا 2015ێ دا ژمارا دڕۆنێن مەدەنی پتر ژ 1 ملیۆنان بوو.
فرۆكەیێن بێ فرۆكەڤان یان (دڕۆن) ب زمانێ ئینگلیزی دبێژنێ Vehicle Unmanned Aerial، بۆ ب كارئینانا ڤان فرۆكەیان چ پێدڤی ب فرۆكەڤانی نینە و دشیاندایە ژ دوورڤە بهێنە ئاراستەكرن یان ژی ل گوڕی پرۆگرامەكێ پێش دەم بهێنە ئاراستەكرن بۆ گەهشتن ب ئارمانجا خوە، ئەڤرۆ ژمارەیەكا ئێكجار مەزن یا دڕۆنان بۆ مەرەمێن سەربازی دهێنە بكارئینان، ب تایبەت د بیاڤێن هێرشكرن و چاڤدێریكرنێ.
ب هەڤبەركرن ل گەل فرۆكەیێن جەنگی یێن سادە، د بنەرەت دا دڕۆن بۆ ئەنجامدانا وی ئەركی گەلەك د خراب و مەترسیدار و ب كرێتی دهێنەبكارئینان.
هەرچەندە پرانییا دڕۆنان د بیاڤێ شەریدا دهێنە بكارئینان لێ ل گەل هندێ ژی بلەز شێوازێ بكارئینانا وان د بیاڤێن بازرگانی، زانستی، چاندن، دەم بوراندن و بیاڤێن دی ژی ڤەگرتن، وەكی پاراستنا ئاشتیێ و چاڤدێركرن و وێنەگرتنا ئەسمانی و لێكگوهارتنا ماددە و كەرەستەیان و كارێ قاچاخیێ.
د نوكە دا ژمارەیا دڕۆنێن مەدەنی ژ دڕۆنێن سەربازی پترە د سالا 2015ێ دا ژمارا دڕۆنێن مەدەنی پتر ژ 1 ملیۆنان بوو.
ئێكەم تاقیكرنا پراكتیكی یا دڕۆنان ل سالا 1917ێ ل بەریتانیا بوو و ل سالا 1924ێ پتر گرنگی پێ هاتەدان، ل دەستپێكێ بیروكەیا ب كارئینانا دڕۆنان بۆ ئەنجامدانا هندەك ئۆپەراسیونان بوو. ل سالا 1960ێ دەمێ فرۆكەیا سیخورییا ئەمریكی ژ جورێ (U-2) ل ئەسمانێ ڕۆسیا كەفتییە خوارێ، ڕویدانەكا دی ڕۆلێ دڕۆنان مەزنتر و كاریگەرتركر ئەو ژی ئاریشەیا مووشەكێن ئەتۆمی بوو ل كوبا ل سالا 1962ێ. د ڕاستیدا ئێكەم بكارئینانا دڕۆنان د شەرێ (ڤێتنام)ێ دا بوو، هەروەسا د شەرێ ئوكتوبەرا سالا 1973ێ دناڤبەرا ئیسرائیل و وەلاتێن عەرەبی دا دڕۆن هاتنە بكارئینان، لێ ئەو ئارمانجا وان ژێ دخواست نەهاتە بجهئینان، ئەو ژی ب سەدەما لاوازییا شیانێن تەكنیكی یێن سەربازی د وی سەردەمیدا، هەروەسا ب سەدەما سیستەمێ بەرگریێ یێ موشەكان ژ لایێ وەلاتێ مسرێ ڤە دڕۆنان نەشیا ئەركێن خوە بجهبینیت.
ئێكەم پشكدارییا كارا یا دڕۆنان د شەرێ (دەشتا بیقاعێ)دا بوو دناڤبەرا سوریا و ئیسرائیل كو د ئەنجام دا (82) فرۆكەیێن سوریێ كەفتنە خوارێ و د بەرامبەر دا چ فرۆكەیێن ئیسرائیل نەكەفتن.
بكارئینانا فرۆكەیێن دڕۆن:
1 – پشكنین و چاڤدێریكرن:
ب هەمی شیانێن خوەڤە سات بۆ سات چاڤدێرییا شەڕی دكەت ل سەر ئەردی و دشێت وێنەیێن ئێك ب ئێك دەربارەی ڕەوشا شەڕی بهنێریت، كو ئەو وێنە هاریكارییا فەرماندە و سەرۆكان دكەت هەتا كو بریارێن گونجای بدەن.
2 – شەرێ ئەلكترۆنی (ئەرێنی) و (نەرێنی):
فرۆكەیێن دڕۆن دبیاڤێ شەرێ ئەلكترۆنی و تەكتیكی دا ڕۆلەكێ بلند دگێریت و ب هویری ئارمانجان دیاردكەت، بۆ نموونە وەك ڤەدیتنا كوگەهێن نەرێنیێن پەكخستی یان ژی ئاشكراكرنا وان مووشەكێن كو تایبەتمەندن د بیاڤێ بەلاڤكرن و چاندنا كەپسولاندا.
3 – ڤەدیتنا ئارمانجان:
دەربارەی ئاگرێ تۆپهاڤێژان و ئاشكراكرنا ژێدەرێ بۆردومانكرنێ ب ڕێیا تۆپهاڤێژان دڕۆن كارێ خۆ دكەن و هەم ئاراستەی دیاردكەن و هەم ژی زیانان دیاردكەن. هەروەسا كاردكەن لسەر دەستپێكرنا پەخشێ وێستگەهێن هنارتن و ئاراستەكرنا زانیارییان و زانینا پلەیێن گەرمێ و ڕێژا بای و زریانان ل وی جهێ بۆ دهێتەئاراستەكرن. هەروەسا دڕۆن دهێتە بكارئینان وەك موشەكەكا خۆ كوژی، دەما كو د ئەركێ خۆ دا شكەستنێ د ئینیت یان ژی دەما ئارمانجەكا دیاركری هەبیت بۆ پەقاندنێ.
4 – دڕۆن و ڤەدیتنا هەسارەیا مەریخێ:
بۆ گەهشتن ب هەسارەیا مەریخێ مە پێدڤی ب نیڤ ملیۆن یەكە و بڕینا (144) ملیۆن كیلۆمەتران هەیە و دەربارەی هنارتنا زانیارییان لسەر ئەردی بۆ هەیڤێن دەستكرد و بەرۆڤاژی دهێتە بكارئینان.
زانا دەربارەی شێوازێ هەلدان و ئاراستەكرن و گرتنەبەرا چاكترین پلانا پێشنیاركری شەپرزە ببوون، دوماهییێ گەهشتنە وی ئەنجامی كو ب ڕێیا كەپسولەكێ چەترەكا فڕی هەلبدەن و پاشی جوداببیت و شێوەیێ فرۆكەیەكێ وەرگریت و د ڤالاهییا ئەسمانیدا ب سانەهی بفریت و تیشكا بن سوری تێدا بهێتەبكارئینان بۆ ڤەدیتنا ستێرا مەریخێ.
ئێكەم تاقیكرن د ڤی بیاڤی دا ل (23)ێ دیسەمبەرا سالا(2003)ێ دەستپێكر ب هەلكەفتا دەربازبوونا (100) سالان بسەر ڕۆیدانا (برایانی ڕایت)دا.
5 – ڤەمراندنا ئاگری:
فرۆكەیێن دڕۆن ئەركەكێ دی ژی هەیە، ئەو ژی ڤەمراندنا ئاگری دهێتە بكارئینان ب ڕەنگەكێ، هەسارەیا دەستكرد دویماهیی زانیارییان ددەتێ و پاشی ئاراستە دكەت بۆ ڤەمراندنا ئەو ئاگرێ هەیی، ئەڤەژی دبیتە سەدەم ئاستێ زیانان و مەترسیان كێمبكەت ئەوێن كو د ڕۆیدانەكا ب ڤی ڕەنگیدا دكەڤنە هەمبەر فرۆكەڤانان.
جورێن فرۆكەیێن دڕۆن:
ژ رویێ ئاراستەكرنێ ڤە دوو جورێن فرۆكەیێن بێ فرۆكەڤان هەنە:
1 – فرۆكەیێن ژ دوورڤە دهێنە كونترۆلكرن:
ئەڤ جورێ فرۆكەیان ل جهێ ئاراستەكرنا وان كونترۆلا وێ دهێتەكرن وەكی ڕافچیەكێ دهێتە ئاراستەكرن و ئارمانجێن خوە بجهدئینیت.
2 – فرۆكەیێن خۆ ئاراستەكرن:
بۆ نموونە وەكی پارادیگمایا زیرەكێ دەستكرد وەكی تۆرا ئاسپوونی ل جورێ (ئێكس- 45) یا سەر ب كومپانیا بۆینگ دهێتە بكارئینان.
ڤی جورێ فرۆكەیێ سەربەخویەكا پتر ژبو دانا بریاران هەیە و ب سەربەخویی دشێت ئارمانجێن خوە بجهبینیت.
بهایێن فرۆكەیێن بێ فرۆكەڤان (دڕۆن) چەندە؟
بهایێ فرۆكەیا (ئێف4 فانتووما دوویێ) ل سالا 1962ێ ب (6) ملیون دولاران بوو، هەروەسا تێچوویێ فرۆكەیا (ئێف – 15 ئیگڵ) ل سالا 1974ێ (25) ملیۆن دولار بوون. ب هەڤبەركرنەكا ساددە دیار دبیت كو بهایێ (1000) دڕۆنان هندی بهایێ ئێك فرۆكەیا (ئێف – 15 ئیگڵ)ە.
كێ فرۆكەیا بێ فرۆكەڤان داهێنا؟
ئەبراهام كەریم (Abraham Karem) پێشەنگ و داهێنەرێ دیزاینێ جورێ فرۆكەیێن بێ فرۆكەڤانە ئەوێن پەرێن وێ د جێگیر و لڤووكن، ئەو ب داهێنەرێ سەرەكی یێ تەكنەلوژیایا فرۆكەێن بێ فرۆكەڤان (دڕۆن) دهێتەدانان.
چەكەكێ نوی:
ئەمریكا بۆ ئێكەم جار ل سالا 2001ێ بۆ هێرشكرنا لسەر كاروانەكێ بزاڤا تالیبان ل ئەفغانستانێ بكارئینان كو وی دەمی پشكەكا ئەفغانستانێ كونترۆل كربوو.
ئەمریكا و ئیسرائیل پێكڤە ئێكەم وەلاتبوون ب سەدەما پێكەفتنا تەكنیكی بۆ ئەنجامدانا هێرشان و ئوپەراسیونێن سەربازی د ڤێ نافچەیێ دا فرۆكەیێن بێ فرۆكەڤان بەرهەمئینان و بكارئینان، وەلاتێ چینێ هەر زوی د ڤی بیاڤی دا پێشكەفت و ژمارەیەكا بەرچاڤ ژ دڕۆنان بەرهەمئینان و فروتنە وەلاتێن دن و د نوكەدا ب باشی چوویە دناڤا ڤێ پێشبركییێدا.
چینێ پشكداریەكا بەرچاڤ هەبوویە د بەلاڤبوونا دڕۆنان دا ل ڕۆژهەلاتا ناڤەراست و ب كێماسی دڕۆن داینە 6 وەلاتان، بكارئینانا دڕۆنان بۆ بیاڤێ مەدەنی ژی بەرەف پێش چوویە و هەمان تەكنەلوژیا بۆ بكارئینانا سەربازی ژی هاتیە بكارئینان.
بۆ بەرهەمئینانا فرۆكەیێن بێ فرۆكەڤان یێن ئاراستەكری پێدڤی ب تەكنەلوژیایەكا پێشكەفتی نینە و هندەك وەلاتێن وەكە ئیرانێ دشێن ب سانەهی بەرهەم بینن، دنوكەدا تا ڕادەیەكێ ئەڤ تەكنەلوژیایا پێشكەفتی هاتیە ڤەگوهاستن بۆ چەندین هێزێن چەكداری و گرۆپاندا بۆ نموونە وەكی حوسییان ل وەلاتێ یەمەنێ.
ئیران و بەرهەمئینانا فرۆكەیێن دڕۆن:
سەرەرای چەندین سزایان بسەر ئیرانێ دا، لێ حكومەتا تەهرانێ شیا دڕۆنان بەرهەمبینیت، كو دڕۆنێن ئەو بەرهەم دئینن شیانێن هەلگرتنا چەكێ گەلەك پێشكەفتی هەیە، تەهرانێ ل سالا 2012ێ دروستكرنا فرۆكەیا بێ فرۆكەڤان یا (شەهید 129) ڕاگەهاند كو بۆ ئەنجامدانا هێرشێن سەربازی ل دژی ڕێكخستیا داعش ل سوریا و ئیراقێ بكارئینایە، ئیرانێ ل سالا 2018ێ مودێلەكێ دی یێ دڕۆنان بەرهەمئینایە ب ناڤێ (مهاجر).
ئیران هەتا نوكەژی د پێشڤەبرنا فرۆكەیێن بێ فرۆكەڤان سەركەفتی بوویە د فرۆشتن یان ڤەگوهاستنا تەكنەلوژیایا دبیاڤێ دڕۆنان دا بۆ هەڤپەیمانێن خوە ل وەلاتێن دی وەكی حزبولایا لوبنانی.
ئیمارات:
خۆدانا ژمارەیەك فرۆكەیێن بێ فرۆكەڤان (دڕۆن)انە ژ بەرهەمێ چینی و بۆ ئوپەراسیونێن سەربازی ل یەمەن و لیبیا بكار دئینیت.
توركیا:
فرۆكەیێن بێ فرۆكەڤان بۆ پشتەڤانیكرنا حكومەتا لیبیا بكارئینان، توركیا فەشەل ئینایە ژبۆ بدەستڤەئینانا دڕۆنان ژلایێ ئەمریكاڤە و نەچاربوو ئەو بخوە بەرهەمبینیت و بۆ ئوپەراسیونێن لەشكەری ل دژی ئامانجێن ئیراق و سوریا و شەرڤانێن كورد ل دەما هێرشا توركیا بۆ سەر باكۆرێ ڕۆژهەلاتێ سوریا ل سالا 2018ێ.
هەر وەسا هەر ئێك ژ ئیراق و ئوردن و جەزائیر فرۆكەیێن بێ فرۆكەڤان ل چینێ كرینە.
دڕۆن و گرۆپێن چەكداری:
دەمەكە حوسییان ل یەمەنێ زورترین بكارهێنەرێن دڕۆنان بوونە بۆ سەر ئارمانجێن سعوودیێ، كەسێن شارەزا دناڤا نەتەویێن ئێكگرتیدا وەسا ددەنە دیاركرن كو حوسی مودێلێن نوو یێن دڕۆنان بكاردئینن و ئەڤ چەندەژی ب ڕێیا ئیرانێ دگەهیتەوان ل گوری لێكولینان حوسییان فرۆكەیێن بێ فرۆكەڤان ژ جورێ (قاسم 1) د هێرشێن خوەدا بكارئینانە كو ئەڤ جورە نموونەیەكە ژ مودێلێ بەرهەمئینانا تەكنەلوژیایا ئیرانی.
هەر وەسا حزبۆلا یا لوبنانی ژمارەیەك فرۆكەیێن بێ فرۆكەڤان بكارئینانە كو ژلایێ ئیرانێ ڤە د سالێن شەرێ سوریادا گەهشتینە دەستێ وان.
گرۆپێن چەكداری ل سوریا ژی دڕۆن بكارئینانە ژبۆی هێرشكرنێ لسەر بارەگەهێن حكومەتێ بۆ دەربازكرنا سیستەمێ بەرگریا ئەسمانی، د ئێك ژ گرنگترین هێرشێن گرۆپێن چەكداری ب ڕێیا دڕۆنان بۆ سەر بنگەهێ ئەسمانی یێ همیمیم بوو كو فرۆكەیێن جەنگی و بنگەهێن دی یێن ڕووسیا تێدانە.
تەكنەلۆژیایا بەرهەمئینانا دڕۆنان گەلەك بلەز لسەرانسەرێ جیهانێ یا بەلاڤدبیت، هەر چەندە ئەمریكا خوە دوردكەت ژ فروتنا دڕۆنان ب هەڤپەیمانێن خوە لێ ڕێگر ژی نینە د بەرهەمئینان و بەلاڤبوونا وان د نافچەیێدا، ب سەدەما ڤێ ئێكێ بازارەك بۆ چینێ پەیدابوو و هەر وەلاتەكێ خواست سەر هەی د فروشیتێ.
بەرهەمئینان دڕۆنان:
بۆ بەرهەمئینان دڕۆنان ئەمریكا د ڕێزا ئێكێ دا دهێت و پشتی ئەمریكا (چین و ئیسرائیل و توركیا) د پلەیا دوویێ دا دهێن، ئێدی بالا دەستیا هێزێ ل هەر دەڤەرەكێ نوكە دڕۆن بووینە پیڤەر، شەرەك ب تەكنەلوژیا سەردەم و ب دوراتیاكە مەزن ژ سەنگەرێن شەری، لەوما نوكە چین و توركیا و ئیسرائیل هەڤڕكییێ دكەن كانێ كیژان دەولەت دێ پلەیا دوویێ گریت.
ژێدەر:
www.bbc.com
www.scientificamerican.com
