گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
عه‌بدوڵا جه‌عفه‌ر كۆڤلی
پێشەکی
ل دویڤ ژێدەرێن دیرۆکی مللەتێ کورد کەڤنترین نەتەوەیە ل دەڤەرا رۆژهەلاتا ناڤەراست، هژمارا ئەوان دگەهیتە پێنجی ملیۆن مرۆڤان و مللەتەکێ ناسیارە ب جوامێری، مێرچاکی، زانا، دلسۆز و پڕی سەربۆر و هەمی ساخلەتێن باشیێ ل دەف کوردان هەنە و داهێنان کرینە، هاریکار بووینە ژ بۆ ڤەژاندنا ژیانێ ل سەر ئەردی، کوردان د درێژاهییا دیرۆکێ دا هەڤخەم، هەڤال و دۆست بووینە دگەل هەمی مللەت، ئایین، کۆمەلان و بووینە فاکتەرێ بهێز یێ باشیێ و ئەگەرێن بەلاڤبوونا باشیێ و مرۆڤایەتیێ ل هەمی کوژییێن جیهانێ دویر ژ هەمی شێوازێن توندوتیژی و خرابکاری و توندڕەویێ .
بەلێ ژ ئەنجامێ چەندین رێککەفتنامه‌یێن نیڤدەولەتی د ناڤبەرا دەولەتێن زلهێز ل سەر دەمێن جودا دا؛ کوردستان هاتییە دابەشکرن و کرینە پارچە پارچە، ژ ئەوان چالدێران 1514ێ و لۆزان 1923ێ. ژ بۆ بەرسینگرتنا داگیرکاریێ و بدەستڤەئینانا مافێن مللەتێ کورد و ئاڤاکرنا کیانەکێ سیاسی یێ سەربەخۆ، مللەتێ کورد بەردەوام شۆرەش و سەرهلدان دژی رژێمێن داگیرکەر کرینە.
ل دویڤ رێککەفتنا لۆزان یا سالا 1923ێ باشوورێ کوردستانێ ب ئیراقێ ڤە هاتە گرێدان؛ بێی حەز و ڤیانا خەلکێ کوردستانێ پشتی دەولەتێن زلهێز و سەرکەفتی د شەڕێ جیهانی یێ ئێکێ دا رێککەفتین دەولەتا ئوسمانی دابەش بوو، دەولەتا عیراقێ ل سالا 1921ێ هاتییە دامەزراندن.
ئیمزاکرنا رێککەفتنا د ناڤبەرا دو ئالیان دا، یان زێدەتر نیشانا هەبوونا ئالۆزیانە د ناڤبەرا ئەوان ئالیان دا، ئەڤ گرفتە پێدڤی چارەسەریێ یە، رێککەفتن دهێتە ئیمزا کرن پشتی چەندین کۆمبوونێن درێژ و جوراوجور ژ بەر کو هەر لایەکێ دڤێت پتر مافان بدەستڤە بینیت، بەری ئەو رێککەفتنە ببیتە بەڵگەنامەکا مێژوویی و یاسایی، کو ل پاشەرۆژێ دا پشتبەستن ل سەر بهێتە کرن ل ناڤەندێن نیڤدەولەتی، گه‌له‌ك جورێن رێککەفتنان هەنە.
پێناسا رێککەفتنا 11 ئادارا
سالا 1970ێ:
یا خویایە کو مللەتێ کورد ناسیارە ب ڤیانا ئاشتیێ، پێکڤەژیانێ و مەردینیێ و خەباتا بەردەوام بۆ بدەستڤەئینانا مافێن رەوا .
پشتی رێککەفتنا سیڤەر ل سالا 1920ێ هاتییە ئیمزا کرن و دانپێدان ب مافێن مللەتێ کورد هاتییە کرن بۆ ئاڤاکرنا کیانەکێ سەربەخۆ، بەلێ ل رێککەفتنا لۆزان یا سالا 1923ێ هەمی هیڤی و ئومێدێن ئەڤی مللەتی بنئاخ کرن و بێی حەز و ڤیان هاتنە دابەشکرن، پارچا باشوورێ کوردستانێ ب ئیراقێ ڤە هاتە گرێدان و شۆرەش و سەرهلدان بوونە تاکە رێکا سەرەکی بۆ بەرگریێ ژ مافێن خوە بکەت. هەمی دەما دەرگەهێن بزاڤا رزگاریخوازا کوردستانێ بۆ دانوستاندنێ دگەل رژێمێن عیراقێ چ ل دەمێ پاشایەتیێ دا، یان ژی کۆماری د هەمی قۆوناغان دا د ڤەکری بوون ژ بەر باوەرییا سەرکردایەتییا سیاسییا کوردستانێ ب ئاشتیێ و دانوستاندنان بۆ چارەسەرکرنا ئالۆزیان، د بەرامبەر دا هەر دەمێ رژێمێن ئیراقێ دەرگەهێ دانوستاندن ڤەکری بوو، مەرەما خۆ رێکخستنێ بوویە و ژ لاوازیێ بوویە، کوشتنا دەمی بوویە، ئانکۆ وان چ باوەری ب دانوستاندنا نەبوویە، چ رێز ل ئیمزا خوە نەگرتینە ل سەر کاغەزەکێ مافێن مللەتێ کورد تێدا بیت.
رێککەفتنا 11 ئادارا سالا 1970ێ ئەوا هاتییە ئیمزا کرن د ناڤبەرا بزاڤا رزگاریخوازا کوردستانێ ب سەرپەرشتییا پارتی دیموکراتی کوردستان و ب سەرۆکاتییا (مەلا مستەفا بارزانی) و رژێما ئیراقێ دا، پشتی چەندین سالێن خەبات و قوربانیدانێ د شۆڕەشا ئیلوونا مەزن دا؛ ژ سالا 1961ێ حه‌تا سالا 1970ێ ئەو شۆڕەشا هەمی خەلکێ کوردستانێ کرییە ئێکدەست، ئێكدل و ئێکرێز ژ خانەقینێ حه‌تا زاخۆ، ئەڤ رێککەفتنە هەر ژ دامەزراندنا دەولەتا ئیراقێ ل سالا 1921ێ، مەزنترین دەستکەفتێ مێژوویی بوویە.
دهێتە هژمارتن ئێکەم بەلگەناما یاسایی و دیرۆکی، کو بەندێن وێ هەمی کێشه‌یێن سەرەکی چارەسەر کرینە و دانپێدانەکا فەرمی بوویە ب مافێن مللەتێ کورد یێن نەتەوەیی و رەوشەنبیری، ژ ئەنجامێ چەندین قۆناغێن دانوستاندنان بوویە کو رژێما ئیراقێ نەچار کرییە دانپێدانێ ب مافێن خەلکێ کوردستانێ بکەت.
ئەڤێ رێککەفتنێ رەهەندێن سیاسی، نەتەوەیی، ئابۆری، کۆمەلایەتی، رەوشەنبیری و … هتد هەبووینە و کارتێکرنەکا ئەرێنی ل سەر ژین و ژیارا خەلکێ کوردستانێ هەبوویە و پێشکەفتنێن مەزن بخوڤە دیتینە.
ئەڤ رێککەفتنە بوویە بنیات بۆ هەمی دانوستاندنێن خەلکێ کوردستانێ دگەل رژێمێن ئیراقێ چ ل سالێن هەشتیان و پشتی سەرهلدانا پیرۆز ل سالا 1991ێ حه‌تا شەڕێ ئازادییا ئیراقێ ل سالا 2003ێ حه‌تا نوکە .
نڤێسەر، رەوشەنبیر، کەسێن ئەکادیمی ل سەر هەمی رەهەندێن ئەڤێ رێککەفتنێ نڤیسینە و شرۆڤە کرینە، ب رێککەفتنەکا زۆر یا گرنگ و کاریگەر ل قەلەم داینە، لێ چ ئاماژە ب رەهەندێن ئێمناهیێ نەهاتینە کرن .
رەهەندێن ئێمناهیێ و رێککەفتنا
11 ئادارا سالا 1970ێ :
1- گرنگیدانا سەرکردایەتییا سیاسی یا کوردستانێ ب بوارێن ئێمناهیێ و تایبەت جەنابێ (مەلا مستەفا بارزانی)، ژ بەر باوەرییا وی ب هەبوونا ئیمناهیێ، کو بنیاتە بۆ ژیانەکا پێشکەفتی و ئەڤ چەندە دیار دبیت د ئەوان نامێن دهاتنە هنارتن ژ لایێ بارزانیێ نەمر ڤە بۆ سەرکردایەتییا رژێما ئیراقێ بەری ئیمزاکرنا رێککەفتنێ و بەرسڤا ئەوان ل سەر نامێن بارزانیێ نەمر. بۆ نموونە ناما پارێزگارێ هەولێرێ (خالد عه‌بدولحه‌لیم) بۆ بارزانی ل 7/3/1970ێ دبێژیت: «هیڤیدارم جەنابێ هەوە و هەمی برادەر دباش بن و هوین خەباتێ دکەن بۆ گەلێ کورد یێ ڤیانا وی بۆ ئارامیێ و ئاشتیێ بێ سنوورە، گرنگییا ب دویماهیک ئینانا شەڕێ براکوژیێ ب شێوەکێ هیڤییا گەلێ کورد و خەونا وی بجهـ بینیت».
بەرسڤا بارزانیێ نەمر بۆ پارێزگارێ هەولێرێ ل 7/3/1970ێ:
«داخوازا ساخلەمی و سەرکەفتنێ بۆ هەوە دکەین، ئەم دئامادەینە لگەل هەمی برادەرێن دلسؤز کار بکەین بۆ ڤەگەراندنا ئاشتی و ئارامیێ بۆ وەلاتێ مە یێ خوشتڤی و هەمی گرفت و ئالۆزیان ب شێوەکێ ب دویماهیک بهێن د خزمەتا هەمی گەلێن ئیراقێ دا بن».
2- ژ ئەنجامێ ئیمزاکرنا ئەڤێ رێککەفتنێ، هەمی خەلک، گۆند و باژێرێن کوردستانێ ژ تۆپبارانکرن، خرابکرن و کوشتنێ قورتال بوون و بوونە دەستپێکەکا نوى بۆ ژیانەکا ئارام و بەختەوەریێ، پشتی چەندین سالێن ترسێ و برسێ، ژ بەر شۆرەشا ئیلۆلا مەزن ژ سالا 1961ێ تا 1970ێ، کو هەمی دەما رژێمێن ئیراقێ بزاڤ دکرن ب رێکا فرۆکە و تۆپان؛ ترسێ پەیدا بکەن و خەلکێ سڤیل و بێگونەهـ بکەنە قوربانی، ئابۆر و ژینگەها کوردستانێ تێکبدەن.
پشتی ئەڤێ رێککەفتنێ ئاشتی بەرقرار بوو، ترس نەما و ژیانەکا ئارام دەستپێکر، ئەڤ چەندە بوویە بنیات بۆ چەندین رەهەندێن دی ژ بەر کو ئێمناهی دەستپێکەکە بۆ وەرار، پێشکەفتن و ژیانەکا بەختەوەر.
3- ئەڤ رێککەفتنامە بوویە چارچۆڤەکێ ئەمنی بۆ پاراستنا مافێن خەلکێ کوردستانێ، ژ بەر کو پڕانییا بەندێن ئەڤێ رێککەفتنامێ، داکۆکیێ ل پاراستنا ئێمناهییا چاندنێ، کارکرنێ، دامەزراندنێ و ڤەگەراندنا فەرمانبەرێن سڤیل و لەشکەری؛ ئەوێن هاتینە دویرئێخستن ژ ئەنجامێ شۆڕەشێ. دیارە پاراستنا ئێمناهییا زانینێ، زانستێ و ئاڤاکرنا ئێمناهییا جڤاکی بابەتێن سەرەکی بوون د ئەڤێ رێککەفتنێ دا زێدەباری گرنگیدانێ ب ئاڤاکرنا قوتابخانان.
4- پشتی ئیمزاکرنا ئەڤێ رێککەفتنامێ رێک بۆ قۆتابیێن ژ نەتەوا کورد هاتەدان بهێنە وەرگرتن ل کۆلیژێن سەربازی و بهێنە هنارتن بۆ دەرڤەی ئیراقێ بۆ خاندنێ، کو بەری ئەڤێ رێککەفتنامێ قەدەغە بوو چ کەسێن نەتەوا کورد ل کولیژا سەربازی بهێنە وەرگرتن کو ل پاشەرۆژێ ببنە ئەفسەر.
5- داکۆکییا سەرکردایەتییا سیاسی یا کوردستانێ، ب تایبەت بارزانیێ نەمر ل سەر هەبوونا هێزا پێشمەرگەی وەک تاکە هێز بۆ پاراستنا ئێمناهییا کوردستانێ، سەرەرای بزاڤێن بەردەوام ژ لایێ رژێما ئیراقێ ڤە ل هەمی قۆناغێن دانوستاندنان ل سەر نەهێلانا ئەڤێ هێزێ، ژ بەر باوەرییا بارزانیێ نەمر ب هێزا پێشمەرگەی و رۆلێ ئەوان بۆ پاراستنا ئارامییا کوردستانێ و به‌رهه‌ڤییا ئەوان بۆ قوربانیدانێ، پێخەمەت ئاخ و ئالایێ کوردستانێ و لژێر ناڤێ زێرەڤانێن سنووری هاتنە رێکخستن.
6- پشتی ئەڤێ رێککەفتنامێ، وەرگرتنا وەلاتییێن نەتەوا کورد د ناڤ دەزگەهێن ئێمناهیا ئیراقێ دا دەستپێکر، وەک (پۆلیسێن هاتنوچوونێ) و پشکداری د پاراستنا ژیانا وەلاتییان دا کر، ئانکو دەرگەهێ وەرگرتنێ بۆ کوردان هاتە ڤەکرن دا رۆلێ خۆ بگێرن بۆ رێکوپێک کرن و پاراستنا خەلکی و سامانێن ئەوان و سنوورەک بۆ کوشتن، گرتن و سەرکۆتکرنا وەلاتییان ژ لایێ دەزگەهێن ئێمناهیێ ڤە هاتە دانان.
7- رێککەفتنامێ داکۆکی ل مافێن کێمنەتەوا ل کوردستانێ کر، دەمێ سەرکردایەتییا سیاسی یا کوردستانێ، گرنگی ب دابینکرنا مافێن ئەوان دای ژ بەر باوەرییا ئەوان، کو بۆ پاراستنا کوردستانێ پێدڤییە مافێن هەمی وەلاتییان بهێتە پاراستن دویر ژ نەتەوە، ئایین، د رەنگ و دەنگان دا .
ئەنجام :
رێککەفتناما 11 ئادارا سالا 1970ێ ئێکەم بەلگەناما یاسایی و دیرۆکی یە ژ لایێ رژێما ئیراقێ یا وی سەردەمی هاتییە ئیمزا کرن، کو دانپێدانێ ب مافێن خەلکێ کوردستانێ بکەت، سەرەرای باوەرییا سەرکردایەتییا سیاسی یا کوردستانێ و تایبەت بارزانیێ نەمر، کو ب ئیمزاکرنا ئەڤێ رێککەفتنامێ گرفتا کوردان چارەسەر نابیت، ژ بەر کو رژێما ئیراقێ جهێ باوەریێ نینە و ژ نەچاریێ پەنا برییە بەر ئەڤێ رێککەفتنامێ، بۆ دوبارە خۆ رێکخستنێ و بدەستڤەئینانا دەمی یە بۆ ب هێزکرنا پێگەهێ خوە ل ئیراقێ.
یا گرنگ ئەوە ئەڤ رێککەفتنە ژ چارچوڤێ نڤیسینێ دەرکەڤیت و ببیتە پراکتیک و بهێتە بجهئینان و پێشبینیا بارزانی راست دەرچوو، کو پشتی چەند سالان رژێما ئیراقێ رێککەفتنا 6 ئادارێ ل جەزایرێ ل سالا 1975ێ ل گەل شاهێ ئیرانێ ئیمزا کر و ب ئامادەبوونا ئەمریکا و سەرۆکێ جەزائیرێ (بومیدیەن) و بزاڤا تیرۆرکرنا (ئیدریس بارزانی) ل بەغدا.
ل هەمی قۆناغێن خەباتێ و بەرخودانێ پێخەمەت مافێن خەلکێ کوردستانێ، سەرکردایەتییا سیاسی باوەری ب دانوستاندنان هەبوویە، بەلێ رژێمێن ئیراقێ ب باوەرییەکا دەمکی پەنایێ دبەتە بەر رێککەفتنێ لگەل خەلکێ کوردستانێ، سەرەرای رۆلێ خەلکێ کوردستانێ د ئاڤاکرنا ئیراقێ دا و تا نوکە ئەڤ زنجیرە یا بەردەوامە.
دیارە مێژوویا سیاسی یا ئیراقێ، یا پڕە ژ دانوستاندن و ئیمزاکرنا رێککەفتنان، بەلێ لاوازییەکا بەرجاڤ هەیە د بجهئینانێ دا، ئەڤە ئەگەرێ سەرەکی یە بۆ مانا ئاریشە و گرفتان وەک خۆ و ئەڤ سیستەمە یێ بەردەوامە.
