گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
2 – 2
محمد یوسف موسی
وەرگێڕان ژ عەرەبی: هزرڤان
ئەڤ بابەتە پشکا چارێ یا پەرتووکا (بین الدین و الفلسفة) یە، هەر چەندە نڤیسەرێ هێژا بێئالی نەبوویە د بەرژەوەندا غەزالی دا، بەلێ ب دیتنا من- بابەت گەلەک گرنگە.
(3) پرسێن ھەڤڕکیێ:
(1-3) کەڤنییا گەردوونێ:
نە تشتەکی پڕبێژییە گەر بێژین، ئەڤ بابەتە ژ گرنگترین وان بابەتانە یێن ھینگی و ھێشتا ئەگەرا ھەڤڕکییا د ناڤبەرا فەیلەسۆف و ئۆلزانان دا، ئەو دبینن، گۆتنا کەڤنارییا گەردوونێ ب ھەر رەنگەکی ھەبیت، پەیدابوونا پێدڤیەکا خودایی بوویە د ناڤبەرا ئەنجامی و ھۆکاری دا، ھەڤدەمییا وان د چاخی دا نەرێکرنا ئافرینەرییە و ھەڤدژییا ھەبوونا خودایێ ئێکانەیە د ھەردەمیێ دا!
ئەوە، ئەو دبینن ئافراندن و پەیدابوون ژ نەبوونێنە، ئەو ھزر ناکن گەردوون چێکریەک خودایە، ژ بلی ئەگەر ھات پاشی ئەو تێدا نەیی پەیداکەر بیت، بەلی خودا ب تنێ ھەبوو.
بەلێ فەیلەسۆف گۆتنا کەڤناریێ ب نەرێکرنا خودایی نابینن، نە ھەڤدژی ھەرھەبینەکا خودایی دبینن، ئەو دبینن گەلەک زەحمەتە براستی ھزر بکی «ئافراندن و پەیداکرن»ا گەردوونێ ھەبیت، بێی بەری وێ «نەبوون» نەبیت یان ب گۆتنەکا دی، بێی بەری ھەبوونا گەردوونی «چاخ» تێدا نەبیت.
بەلێ ئەو دبینن، یا گرێدایی ب نەبوونی، تێرا ھەیە ھش بزانیت، د شیاندا نینە گەردوون ب خوە ھەبیت، گەر خودا نەبا، ئەڤ ھەبوونە بێی وی رامانا وێ نینە، ئەگەر ھۆ و ئەگەرێن وی نەبان. ھەر وەسا راکرنا چاخی د ناڤبەرا ھەبوونا خودای و ھەبوونا گەردوونێ ژ وێ، نە تێتە راکرن، کو ئەڤە ژ وی پەیدابوویە، بابەت ھەمی ئەوە؛ یا چەتنە ھزر ل ناڤبەرا ھەبوونا پێشین یا خودای و ھەبوونا گەردوونی ژ وی پاشی بھێتە کرن، بەلێ بابەتێ ئافراندن و پەیدابوون و چەسپاندنا ڤی کاری ژ خودێ، تێرا ھەیە د ڤێرە دا بێتە گۆتن، ئافراندی ئەوە، ژ ئافرینەری پەیدابووی، ھەتا کو بکەر ب چاخەکی ل پێش نەبیت.
فەیلەسۆفێ ئەندەلوسێ، ھەکو بەرەڤانیێ ژ بۆچوونا فەیلەسۆفان د وێ ئارێشێ دا دکەت، ئەوا ژ بۆ خوە د بەرەڤانی و بەلگەکرنا خوە دا ھەلبژارتی ئەوە، ئەم دکارین ھوسا کورت بکەین:
(ڕ) پەسندکرنا وان بەلگەیێن وی راست دیتین، یێن غەزالی د پەرتووکا خوە ھەلوەشیانێ دا پێشکێش کرین، دبێژت ئەو بەلگەیێن فەیلەسۆفێن رێبازا وانن، ئەوێ دبینیت نەراستن پەسند ناکەت.
(ب) بەرسڤا غەزالی ل سەر رەخنا وان بەلگەیان ددەت.
(ج) ھێشتا بەلگەیا بۆ پشتەڤانییا فەیلەسۆفان پێشکێش دکەت.
(د) دیار دکەت، کو پەرتووکا وی «ھەلوەشیانا ھەلوەشیانێ» نە ژ بۆ گرۆڤان تەرخانکری یە، بەلێ بەرسڤا ھێرشا غەزالی و دیارکرنا وێ یە، کو پترییا ئەوا تێدا ھاتی بۆ لۆکا (پلەیا) گرەڤکرن (ئیمان) و باوەریێ بلند نابیت.
ب دیتنا مە، ئەڤە نە دەولەمەندی یە و نە ژی پێدڤییە، کو ل ڤێرە زنجیرا درێژا گەنگەشا ڤی بابەتێ ل ناڤبەرا ئبن روشدی و ھەڤڕکێ دژوار ھەمیێ ڤەگێرین، تێرا ھەیە، ئەم ب کورتیەک ھووربین، گرنگترین وان پالپشتیێن فەیلەسۆفێ ئەندەلوسێ، پشتا خوە پێ گەرمکری ژ بۆ پاشدابرنا رێبازا ئۆلزانان ل بیربینین، ئەو پەیدابوونا گەردوونی یە، پشتی وی چاخێ ئەو نەبوو، چەسپاندنا، کو ئەو یا کەڤنارە ب گۆرەی رێککەفتنی و مەرەما وی پەرتووکا خوە ژ پێخەمەت وێ نڤێسییە.
(١) فەیلەسۆف دبینن، نابیت پەیدابووی ژ کەڤناری دەرکەڤیت، ئەو ژی، مگرتی مە ھزر کر، چاخەکی گەردوون د شیان دا بوو ھەبیت، بەلی پا نەبوو؛ چونکو ھەبوونا وێ ژ نەبوونا وێ پێشبینیکریتر بوو، ئەگەر ھەبیت. ئەم ب پرسین: ئەرێ پێشبینیکرنێ پێدڤی ب ھەبوونا وێ دکر، ھەکو دیتی، یان نا؟ ئەگەر یا دویێ بیت، پێدڤی بوو ھەبوونا گەردوونێ نەبا، چونکو چ تشتێ بێ پێشبینیکرن نینە، ئەگەر ھات و بەراھیێ مە پسیار ژ ئەگەرا پێشبینیکریکر، یێ نھا ھەیی نە بەری نھا ھەبوو، د گەل دا دێ خودا بیتە جھێ گوھارتنێ، ژ ئەگەرا ڤێ پێشبینیکرنا پەیدابووی و ب ئەگەرا وێ گەردوون پەیدا بیت، کو ئەو بەرێ نەبوو.
ئەڤ گۆتن، ئەوا غەزالی وەک بەلگە ژ بۆ فەیلەسۆفان گۆتی، ئبن روشد ژ بلی گەنگەشەکا بلند ناھژمریت، نا گەھیتە لۆکا باوەرێ.
ژ بەر کو غەزالی دژی ڤی گرۆڤی دەردکەڤیت، دبێژیت: دێ چ رێکێ ل مە گریت ئەم ھزر بکین، کو خودای ژ سەرمەدێ ڤیا گەردوون د ھەموو دەمێ نەبوونا خوە دا نەبیت، ھەتا پشتی ڤی چاخی دیار بووی، ل گاڤا کو پەیدابووی، ل وێ گاڤێ ھەبوونا وێ بەرێ نە مەرەم بوو نە پەیدابوو، پاشی پەیدابوو، پشتی دەمی خودای ب حەزکرنا خوە یا کەڤن، چاخ بۆ پەیدابوونا وێ دەستنیشانکری، ئۆ خودا ژ ھەمی گوھارتنا پاکژ ماییە.
ب دیتنا مە ئەڤە ژ ئالیێ غەزالی ڤە چارەسەریەکا بابەتی یا گونجایە، بەلێ ئبن روشد دبینیت -ژ بێخەمەت رەخنا خوە رادەست نەبوون پێ- ئۆلزانان دڤێت ل وی دەمی رادەست ببن، کو رەوشا بکەری د دەمێ نەکریاری دا، نە رەوشا وی یا د کاودانێ کریارێ دایە. بەلێ پێنەڤێت دەمی کریارێ د فەرمانا رژد یان د بکەری بخوە یان کارتێکەری دایە، ھەلبەت ئەڤ رەوشا نووی دڤێت بکەرەک ھەبیت، ئەڤە یان یەکی دی ژ بلی وییە، پەیداکەر ب پەیداکرنا د (خود-ذات)ێ خوە ب تنێ دا ناراوەستیت یان ئەو ب خوە یە، گەردوون نابیتە ئێکەم ئافرینا وی، بەلێ ئێکەم ئافرین دێ ئەو رەوش بیت، ئەوا پێکھاتن ل سەر، گەردوون ئێکەم ئافراندنا خودایە.
پاشی چەوا ھزرا کرنا پەیداکرنەکی ژ حەزکرنەکا کەڤن بکەن، بێی رەوشا بکەری، دەما کریارێ ژ رەوشا بەری وێ بھێتە گوھاڕتن، حەزکرنا وی د ئەنجامدانا کریارێ دا پتر لێ دھێت، ئەڤە دێ ب کێمانی سەبارەت خودایێ مەزن ھژمار بیت.
ئەم نزانین دێ چەوا ئەڤا ئبن روشدی سەبارەت خودایێ مەزن یا راست بیت، ئەو یا درستە سەبارەت مرۆڤێ ڤیایی کارەکی پشتی سالەکێ بکەت، پێنەڤێت ئەو بخوە، دێ ئەوا وی بەری سالەکێ ڤیایی بکەت دەستپێکەت، وی چاخی دێ بێژن رەوشەکا نوو بۆ وی پەیدا بوو.
بەلێ چێکەرێ گەردوونێ، ئانکو: خودا، پێشتر غەزالی دەربڕین ژ بۆچوونا ئۆلزانان کرییە، ھەکو دەربری؛ کو خودایی ژ سەرمەدێ ڤیایە گەردوون د چاخەک ھۆسا دا پەیدا بیت، د ڤێ دەمی دا ھۆکارا حەزا خوە یا کەڤن، بێی رەوشا بکەری -ئانکۆ: خودایی- بھێتە گوھاڕتن، د ھەردو رەوشا دا: رەوشا نەکرنی و رەوشا کرنێ دیتییە.
لێ دژاتییەکا دی یا فەیلەسۆفان ل سەر چارەیا غەزالی یێ لێڤەگەڕی موسلمانان ب خوە پێشکێشکری ھەیە، ئەو ژ دژاتییا ئبن روشدی دژوارترە، ب ڤێ درست یا گونجایە، د وێ دا دھێتە کورتکرن، کو نابیت رویدانەک و ئەگەرەک بێ ھۆکار ھەبیت، نابیت ھەبوونا ھۆکاری ژ ھۆیێ ب ھەمی مەرجێن پەیداکرنا چێکرنێ گیرۆ بیت، خودا ژ بەرێ و ھێشتا ھەر ھەیە، حەزکرنا وی ھەیە، پالدەرێ مەرەمی ھەیە و نەگۆرە، دێ چەوا ھەبوونا گەردوونێ ژ ھەبوونا خودای، یێ ئەو ھۆکارێ وێ یێ گشتی و ئەگەرێ ب تەڤایی یە گیرۆ بیت!
ئەڤە دێ گۆتنا بەغدادی، پشتی ھینگێ ل سەر خودانێن گۆتنا کەڤنترییا گەردوونێ دبێژیت ل بیرا مە ئینیت، کو د چەسپینن، ئەگەر خودا ھەمیشە ھەبوویە و ھەمیزانێ ب شیانە، پێنەڤێت دا گەردوون ژی سەرمەدی ھەبیت، نەبەرھۆشە دەما ژ بەری ھەبوونا گەردوونێ خودا تێدا بێکار، نە ئافرینەر و نەبووی بیت.
مە بەری نھا گۆتی، ئبن روشد ب درستی وێ بەرسڤا غەزالی ژ بۆ فەیلەسۆفان پێشکێشکری پەسند دکەت، ئەڤە وی رادەست ناکەت، بەلێ کویر چوویە د ناڤ ھەڤڕکی یێ دا، ئەو ژ فەیلەسۆفان دخوازیت، نە گونجانا گیرۆبوونا ھەبوونا پەیدای ژ پەیداکەری مەرجێ تەڤاڤێ ئافراندن و چێکەری یە، کارەک باش ناسکری یە یان بەلگەیێ چەسپاندنێ ل سەر ئاڤا بکەت، ئەگەر نە ژ ناسکریێن بەراھیکێ بیت، ژ بەر کو ئەوێن دبێژن پەیدابوونا گەردوونێ ژ حەزکرنەکا کەڤنارە، گەلەک پترن ژ فەیلەسۆفێن ھەڤدژ، د بەرسڤا ڤێ ھەڤڕکی یێ دا ئبن روشد دبینیت، براستی ئەو بخوە نە مەرجەکی بنەجھە، کو پترییا خەلکی دانپێدانێ پێ دکەن، ئەگەر مەرەم پێ ئەو ناڤدارە.
ھەر چەندە غەزالی ڤیایە پشتی ڤێ فەیلەسۆفان نەچار بکەت، باوەرێ ب ئەوا نەبەرھش (دیتی ژ کەڤناری پەیدابووی) بینن، ئەو دبێژیت؛ یا دیارە و پێکھاتن ل سەر ھەیە؛ دیارە تشت د جیھانێ دا ھەنە نوونە، دبینی ئەز ئەزم، بێگومان ئەڤ بابەتێن ھە، ئەگەر ژێ پەیدا دبن، ھەلبەت ئەڤ ئەگەرێن ھە، ئەگەر ل داوی یێ د نووبن رامانا وی ئەوە، دەستا ژ ئافرینەرێ کەڤنار بەردەن، ئەگەر ئەڤ ئافرینەرە بدوماھی ھات، رامانا وێ نوو ژ کەڤنی دەرکەتییە، ما بۆچی ئەڤ بابەت سەبارەت گەردوونێ نابیت.
ل ڤێرە ئبن روشد – وەک پرانییا پشتەڤانێن گۆتنا کەڤنارییا گەردوونێ، مینا فارابی و ئبن سینایی- دبینیت، ئەڤ بابەتێن پەیدابوونێ ل دوماھیێ ب ھۆکاری کەڤنار ب دوماھیک دھێن، بەلێ پەیدابوونا پشکا نڤشێن سەرمەدینە، پێدڤی ناکەت بێژین نووچێبووی ژ نڤشێ خوە یێ کەڤنار پەیدابوویە، ئەڤ شێلیبوونا ئەم ل نک فەیلەسۆفێ ئەندەلوسێ د ڤێ بەرسڤێ دا دبینین، بەغدادی زەلال دکەت، ھەکۆ رێبازا پشتەڤانێن کەڤنارییا گەردوونێ د چەوانییا چێبوونا پەیدای ژ کەڤناری دا شرۆڤەدکەت.
ئەو سەبارەت ڤێ دبێژیت؛ کەڤنار ب (خود)ێ خوە ژ سەرمەدی ھەیە، لڤینەکا بەردەوامە، بەردەوام ڤێ لڤینێ پەیدابوون ژێ دبن، ئەوێن ژ ئەگەرێن کەڤنار ھندەک ل دویڤ ھندەکان دھێن، پەیدابوونا ئەگەرا ب لڤینێن وی، ئەوێن ژ وێ ھەردەم نوو دبن، رەوش دبیت ئەگەرا پەیدابوونێ، ئەو وەکی رۆژێ بخوە یا کەڤنە، شەڤ و رۆژ و ھەر چار وەرز نینن، بەلێ ئەو چەند ژ بەر بزاڤا وێ یا درێژ و پان پەیدا دبیت.
ب دیتنا مە، ئەڤە و ئەوا ھە، بۆ گۆتنا فەیلەسۆفا یا ناڤدار ڤەدگەریت، ھەکو گۆتین؛ گەردوون یا کەڤنارە، دڤیان ھندەکێ کەڤنار بکەن، ئانکۆ: دڤیان تنێ ھشێن ئەسمانی، جانێن فەلەکی، فەلەکان بخوە بێی لڤێن وان، رەگەزان ب کەرستێن وان، نە ب وێنەیێ دیار کەڤنار بکەن، ب باوەرییا وان ب ڤێ رێگری نینە، کو پەیدابوون ژ کەڤنارێ ڤان تشتان، نە ژ خودایێ کەڤنار پەیدابیت.
(٢) پشتی ڤی بەلگەیێ غەزالی د پەرتووکا خوە ھەلوەشیانا فەیلەسۆفان دا دیارکری، بۆ بەرئەنجامکرنا ئەوا ب کەڤنارییا گەردوونێ دبینن، پاشی مەزانی؛ ئەو دژاتیێن پەیدا بوین و بەرسڤێن ڤان دژاتییان، دوبارە بەلگەیەک ئینایە و پاشی بەرسڤ ل سەر دایە.
ئەڤ گرۆڤەیە کورت دبیت، کا پێشکەتنا خودایێ مەزن ژ گەردوونێ تنێ ب ئەگەری یە، کو گەردوون یا کەڤنە مینا بکەر و کارلێکەری د چاخی دا یان خودا د چاخی دا ب پێش گەردوونێ دکەڤیت، ئانکۆ بەری گەردوونێ چاخەک کەڤن ھەیە، خودا بێ گەردوون تێدایە، ئەگەر ھات و چاخ یێ کەڤن بیت، پێدڤییە لڤین ھەبیت یا بتنێ ئەو دزانت، پاشی پێدڤی لڤینەری ژی ھەیە.
بەلێ ئبن روشد ب ئەڤی گرۆڤێ راستێ فەیلەسۆفان رازی نەبوویە: ھەلبەت پێدڤی ناکەت ل سەر ب ئاخڤین، دا دەربازبین و ئاخڤتنا گرۆڤی داوی یێ ل سەر ئاریشا کەڤنییا گەردوونێ ب دوماھیک بینین.
(٣) پێنەڤێت بۆ ھەر پەیدابوونەکێ کەرستێ ئاڤاکرنێ دڤێت، ئەو چەند پێدڤییە ژ بەری پەیدابوونا وی، شیان پێدڤی ب بابەتەکی یە پێرابیت و ژ ھەژی وێیە، ھەلبەت ئەڤ بابەتە -یان مژارە یان درە- نابیت ئەو پەیدابووی بیت، ئەگەر دێ پێدڤی ب کەرستەکی دی بیت، ئۆ ھوسا بێدوماھی، دڤێت کەڤنار بیت، دێ پەیدابووی ژ ساخلەت و شێوێن جودا نەبەرھۆش بیت، ئەو یا پێدڤییە.
غەزالی ئەڤ گرۆڤە ئینایە و ھەڤدژی وی دکەت، ئەڤ تشتە د شیاندایە یان پێدڤیکرییە یان گوھارتنە، بابەت بۆ تێگەھێ ھشی ڤەدگەریت، ب رامانا ھش ھەبوونا وی دخوازیت، ئەوێ ھش ھەبوونا وی رەد ناکەت، مە ب د شیان دا ب ناڤکرییە، ئەوێ ھەبوونا وی رەد دکەت، مە ب نەدشیان دا ب ناڤکرییە، ئەوێ مە نکاری بزانین مە ب ئەرک ب ناڤکرییە، ئانکو ئەڤ بابەتێن ھشی پێدڤی ب ھەبوونا بەری خوە نینن سالۆخ بدەین. ئەگەر د شیاندابیت کەرستە تشتەکی بخوازیت ل سەر ئاڤا بیت، دێ کەرستە نەپەسندیێ ژی کەت، ھەر چەندە تشتەک نابیت رێگرییا کەرستەیی بکەت، چونکو نابیت ھەبیت.
ئبن روشد پویتەیی ب بەرسڤێ نادەت، ئەو تەکەز دکەت، تشتەک ئاشکرایە خواستنا کارینا کەرستەی پێرابوونا تشتەک دیارە، بۆ نموونە وەکی ھەر ئێک ژ مە دەما ڤی تشتی گوھلی دبیت، دبیت تێبگەھیت تشتەکە ئەڤ شیانە پێرا بیت، ھەر وەسا ئاستەنگە بابەتەکی بخوازی وەکی شیانێ دخوازی، ئەڤە ژی زەلالە وەکی ئاستەنگ د بەرامبەری شیانێدایە، ھەڤدژێن بەرامبەر پێدڤی ب ھەر ئێک ژ وانە و بێگومان بابەتە، ژ بەر کو وەنەکرن ژێستاندنا شیانێ یە ژ تشتەکی، وەکی ئەڤ شیانە پێدڤی ب بابەتییە، وەسا رێگری ژی بابەتەکی دخوازیت، شیانێن ھەبوونێ ژێ بستینیت، وەک گۆتنا مە: ڤالاھییا رێگریێ، بەرەڤ وی یە.
ئەڤە، ئەم ھزر دکەین ئەڤە تیرا ھەیە، نە ب ساناھییە، ئەم بۆچوونا ھەردو ھەڤڕکان ل سەر ئاریشەکێ بزانین، کو گرۆڤێن ھشی یێن ڤەبڕ ل سەر ھەبن، فەیلەسۆفێ ئەندەلوسێ دبینیت، گرۆڤێ ئۆلزانان ل سەر پەیدابوونا گەردوونێ، وەکی غەزالی ل سەر ئاخڤتی، ھەر وەسا ئەو بەلگەیێن د پەرتووکا خوە «ھەلوەشیانا فەیلەسۆفان» دا ژ بۆ گرۆڤکرنا کەڤنارییا وێ ئیناین، نەیێن دیار و باوەرێ نە، د گەل ڤێ ئەم دبینن، کو ئبن روشد ب خوە ژی بەلگەیەکی دیار و باوەرێ ل سەر ئەوا فەیلەسۆف ل سەر کەڤنییا گەردوونێ دبێژن پێکێشکێش نەکرییە.
ئەو ب خوە دیار دکەت، پەرتووکا وی «ھەلوەشیانا ھەلوەشیانێ» نەجھێ پێشکێشکرنا ڤان رەنگێن گرۆڤانە، ئەوێ دڤێت راستیێ دیار بکەت، دڤێت ل بابەتێن دی بنێریت.
ل دوماھیێ ئەم دبێژین، گۆتنا پەیدابوونێ باوەرکرنێ سەبارەت خودایی و گەردوونێ ب سانەھیتر دکەت، ئانکو: د ناڤبەرا چێکەری و چێکری دا، د گەل ڤێ ئەم دبێژین ژی، کو ئەگەر سرۆش ب پەیدابوونا گەردوونێ د چاخی دا ھاتییە، ژ ئالیێ ھشی ڤە، وەسا بەرھشە رێبدەت، نەکو پێدڤی بکەت -مینا ئبن روشد و میناکێن وی دبێژن- کو گەردوون یا کەڤنارە و چێکرییا خودایە.
ھەر وەسا ئەم دبێژین، ئەوا فەیلەسۆف بۆچوین، کو تشتەک پێدڤییە ھۆکارەک تەڤاڤ دڤێت، بەرکارێ وێ د ھەمان چاخی دا د گەل دا بیت، بۆ نموونە وەک ئاگری و تێھنێ، بێی حەزکرنا خوە، ھۆکاری کارتێکرنا خوە ھەبیت.
بەلێ بکەرێ خودان حەزکرن، ئەو ھۆکارێ تەڤاڤی تشتەکی یە، ئەوێ وی دڤێت دێ ل دەمێ وی دڤێت و مەرم پێ پەیداکەت، ب گۆتنەک ب تنێ ئەم نکارین رادەستی فەیلەسۆفان ببین، کو چێکری ھەر تم ل چاخ و ھەبوونا خوە ھۆکارە، ئەگەر یا تڤاڤ ژی بیت.
(2-3) ھەبوونا خودایی و پەیدابوونا گەردوونێ ژ وی
ل ڤێرە دێ ل سەر وێ ئاخڤین، یا غەزالی دڤییا ب چەسپینیت، کو فەیلەسۆفان راستی نەڤێت، چاخێ دبێژن؛ خودا چێکەرێ گەردوونێ یە، لێ ئەڤە ل نک وان شێلیکرنە، رامانا وێ ئەوە، فەیلەسۆف ب گۆرەیی نێڕینا خوە خودایی چێکەرێ گەردوونێ نابینن.
وەکی غەزالی دبێژیت؛ ب دیتنا وان و ل دویڤ نێرینا ئەو بۆچووین، گەردوون وەسا ناھێتە ھزرکرن، مینا خودایی چێکری. ئەو چەند ژ سێ ئالیانڤەیە: بکەرێ دڤێت حەزبکەت و ئازاد بیت، خودا ب نێرینا وان نە وەسایە، گەردوون یا کەڤنە، ئافرینەرەکی چێکری یە، خودا ژ تەڤا ئالیان ئێکە؛ ل نک وان نابیت ژ ئێکی پتر ژێ پەیدابیت، گەردوون تژی جوداھی یە و نا بیت ژ ھەمی ئالیانڤە ئێک بیت.
ئەڤ دیارکرنا غەزالی، دبیتە ئەگەرا بەرتەنگکرنا جوداھییا د ناڤبەرا ئۆلزان و فەیلەسۆفان دا، ب ڤی رەنگی: بکەر کی یە؟ کرن چییە؟ مەرم ب بۆچوونا فەیلەسۆفان چییە، کو ژ ئێکی پێڤە ژ ئێکی پەیدا نابیت؟
(ا) وەکی مە زانی غەزالی دبینیت، داکو بکەر بکەر بیت؛ دڤیت بزانیت کا ئەو چ دکەت، ب ھەلبژارتن حەزکرنا وی بیت، جوداھیێ د ناڤبەرا ئەگەرا تشتەکی، وەک کەسی ژ بۆ سیبەرێ و رۆژێ بۆ رۆناھی و گەرمێ، ئۆ ناڤبەرا ئەوا دبیتە ئەگەر ب رەنگەکی نەمازەیی، ئەوێ حەزکرنێ دا بکەت. ئێکەم نە بکەرە و نە ئافرینەرە، دووەم براستی بکەرە وەکی دزانیت چ دکەت و دڤێت، ئانکو ئێکەم ب مەجاز، نەراستی ب ناڤکریە بکەر، مینا یەکی ئێک ھاڤێتییە د ناڤ ئاگری دا و مری، ئەو بکوژە نەکو ئاگر، ئەوێ بوویە ئەگەر، نەکو بکەرێ ب راستی.
غەزالی ب ڤێ ھەمیێ دڤێت بڕیارێ ب پێدڤییا رەگەزێ حەزکرن و ھەلبژارتنێ د کریارێ دا بدەت، ھەتا کو یا ژ وی دەردکەڤیت براستی ئەو بکەر بیت، وەکی ل نک فەیلەسۆفان گەردوون ب پێدڤیبوون ژ خودایە، دێ خودا نەحەزکەر بیت، ھەلبەت نە بکەر و ئافرینەرێ گەردوونێ بیت، دێ ب ناڤکرن و سالوخدانا «بکەر و چێکەر» ل سەر وی نە راستی بیت، وەکی ئەوا د ئیسلامێ دا ھاتی!
د بەرسڤدانا وێ ھەمیێ دا، ئبن روشد دەست ب بەرسڤێ دکەت، کو مەرجدارکرنا حەزکرن و ھەلبژارتنێ، مینا ئۆلزانان دڤێت، د بکەرێ گەردوونێ -ئانکو: خودایی- دا، ئەو ب خوە نە یا بەرنیاسە یان دانپێدایە، ژ بلی ئەگەر بەلگە ل سەر ئاڤا بیت یان ڤەگوھاژتنا بریارا دیدەڤانی تێدا بۆ نەدیاری سەلماندی بیت.
ئەڤە، ژ بەر کو بکەر د بابەتێن دیتنێ دا یان بکەر بخوەیە و خورسکێ وی تشتەک تنێ یە و بێ گوھارتنە، ئەم دکارین ب میناک ئاگرێ تێندار، بەفرا ب سەرما دیار بکەین، بەلێ بکەرێ ب زانین و نێڕین، بۆ نموونە ئەڤرۆ ڤێ دکەت و سوبەھی بەروڤاژی، خودا یێ دوورە، ژ کو ب رامانا یەکێ ئەو دیارە، ھەر وەسا ب رامانا دووەم ب گۆرەیێ ئەوا مرۆڤ سالوخ ددەت؛ چونکو حەزکرنا کریارا، خودا ژ وێ دوورە، خودانمەرەمی مەرەم ژێ کێمە، خودایی چ ژێ کێم نینە، گەر مەرەما خودانمەرەمێ ب جهھات، حەزکرنا وێ دراوەستیت، نابیت وەسا د خودایی بگەھین، باشە دێ چەوا بێژن بکەر راستە و ئەو ب حەزکرن و ھەلبژارتن کار دکەت، ئەڤ سنوورە بینەر و نەدیاری وەکھەڤ دوور دکەت!
بەلێ ئەگەر ھات و خودا نە ب خورسک بکەر بیت، نە ب حەزکرن و ھەلبژارتن، ب رەنگێ بەرنیاس ل بەر چاڤا بیت ، ھەلبەت ل نک فەیلەسۆفێ کورتەبە، ئەو ب چ ئاوایی بکەرە؟ د رێبازا وی و رێبازا فەیلەسۆفێن مینا وی دا، دەرھێنەرێ گەردوونێ یە ژ نەبوونێ، حەزکەرێ ھەبوونا وێ یە، پێزانێ وێ یە، ئەو ھەمی ب شێوازەک ھێژاترە ژ ئەوا د ناڤ مرۆڤی دا، ھەکو دڤێت تشتەکی ژ تشتا بکەت؛ ب رامانا کو گەردوون ژ وی پەیدابوویە بێی پێدڤیەک ژێگۆتی پێ ھەبیت، نە ژ (خود)ێ وی و نە ژ تشتەکی ژ دەرڤەی وی، بەلێ ب ئەگەرا ھەبوون و ژ بەر وی؛ ژ بەر ڤێ چ کێمانی ناگەھنێ یێن حەزکەر ب بینەری دگەھینیت. ئەھا ھۆسا یە ئەگەرا پەیدابوونا گەردوونێ، ئەگەر نەبا پەیدا نەدبوو، ھەر تشتێ پەیداکەرێ تشتەکی بیت، ئەو بکەرێ وی یە.
ژ چێکرن و پەیداکرنێن خودای ب ڤێ رەنگینە، ئەو ھەردەم ب جوانترین ئاوا دپارێزیت، ئەگەر ھەبوونا وی نەبا ب ئاوڕەکی نەدما، ژ بەر ڤێ ئەو ب تنێ ب رەھایی ھێژایە ب بکەر بھێتە سالۆخدان، ئەو چەندە، ژ بەر کو بکەر ھەنە، کو کرن پێدڤی وان نەبیت کەنگی پەیدابوو، وەک ھەبوونا خانی سەبارەت ھۆستایی، ئەوێ ھزر دکەت، کرن ھەردەم پێدڤی ب ھەبوون و پارستنا وی ھەیە، مینا گەردوونێ سەبارەت ئافرینەر و پەیدکەرێ وێ، ئەڤە جۆرەک دییە، ئەو ژ ھێژایی ناڤێ بکەرێ رەوایە.
رامانا ڤێ ھەمی یێ، کو خودا چێکەرێ گەردوونێ یە ب رەنگەکی وەسا، نە راستە ب خوڕسک و نە ژی ب ھەلبژارتن، مینا د بینەری دا بەرنیاسە ل سەر بێتە گۆتن، بەلێ ب حەزکرنەکێ، ب چ تشتەکێ نە وەکی حەزکرنا مرۆڤانە، مینا دبێژن ئەو تشتان ب شێوازەکی دزانت نە وەک زانینا مرۆڤانە.
(ب) ئەوا گرێدایی کریارێ یە، غەزالی دبینیت، کو رامانا وێ ئەوە، پەیداکرنا تشتەکی ژ نەبوونێ بەرەڤ ھەبوونێ ب پەیداکرنا خوەڤە، ئەگەر کو گەردوون ژ سەرمەدی ھەیە، ھزر ل سەر پەیداکرنا وێ ناھێتەکرن، چونکو پەیدا ناھێتە پەیداکرن، ژ بەر ھندێ نابیت گەردوون کریارا خودایی بیت.
ل ڤێرە دبینین، کو لێڤەگەرێ موسلمانان ھەر وەسا مەرج دکەت، بکەرێ براستی دڤێت حەز بکەت، ھەر وەسا مەرج دکەت، دڤێت ژ نەبوونێ بنیتە ھەبوونێ.
ئبن روشد د بەرسڤێ دا، ل سەر وێ چەندێ جوداھیێ ل ماڤبەرا بخوە کەڤنارێ د ھەبوونا خوە دا پێدڤی یێدی نە، ئەو خودایێ مەزنە یێ «رویدان»ێن یێن دی گرێدایی وی نینن، چونکو ئەو بخوە ھەیە و ناڤبەرا یێ نەوەسا وەک د گەردوونێ دا دکەت، ئەو (مەرەم گەردوونە) نە ل پەیدابوونا خوە یا ئێکەمینە، ژ بەر ڤێ یێ کەڤنارە، بەلێ دگەل ڤێ بەردەوام د پەیدابوون و نویبوونێ دایە و ئەڤ پەیدبوونە ھەردەم پێدڤی ب پەیداکەری یە.
ھەلبەت، ئەو ھەڤدژ نینە و یا سەیر نینە، کو گەردوون – ئەڤە ئەرکێ وێ یە ژ خودایی پەیدا ببیت، ئەوێ ھەردەم پەیداکرننان دکەت، مافدارترە ب پەسندانا ئافراندن و رویدانان ژ یێن مفایێ رویدانێن ژ ھەڤدابڕی کری، ئەڤە مینا ئاڤاھییە سەبارەت مالێ، رامانا ڤێ ئەوە، کو ئبن روشد «کریارا» ب ھەبوویەک ژ خودای بۆ گەردوونێ ددانت، ئەو ئافراندن یان رویدانا بەردەوامە، ئەگەر کو نە پشتی نەبوونێ بیت، ئانکو: ئەگەر بەراھیک ژی نەبت. ئەنجام دێ گەردوون «کرنا» خودایی بیت، دێ رەوش دگەل خودایی نە رەوشا چێکرییا بیت دگەل چێکەری، ئەڤ چێکریێن ھە، ئەگەر ھەبن سەرمەد پێ ناھێتە ھەڤبەرکرن، ژ پێخەمەت وێ پێدڤی بکەرەکی ھەیە، دا ھەبوونا وی بەردەوام بیت.
(ج) ل داویێ، سەبارەت بنەمایێ، یەک ژ ھەمی ئالییانڤە نا بیت ژ ئێکی پتر ژێ پەیدا بیت، ئەو خالا داویێ یە، ژ خالێن گرنگییا ھەڤدژی یێ د ڤی بابەتی دا، ئەم دبینن غەزالی بڕیارێ ددەت نە گونجایە، کو گەردوون ژ خودایی پەیدا ببیت، ب گۆرەیی ڤی بنیاتی ب ئەگەرا ھەڤپشکی د ناڤبەرا بکەری و کرنێ دا ھەبیت، ئەو ژی خودا ژ ھەمی ئالییان ڤە ئێکە، گەردوون ژ تشتێن ژ ھەڤجودا پێکدھێت، ھەلبەت ئەو ھزر ناکەن، کو کرنا خودایی بیت، ب گۆرەیی بنەمایێ ڤان فەیلەسۆفان.
ل ڤێرە ئەم دبینین، د ناڤبەرا لێڤەگەرێ ئیسلامێ و فەیلەسۆفێ کورتبێ دا، ھەڤدژی نێزیکی نەمانێ د بیت، ئەوێ بڕیارێ ددەت، کو «ئەگەر ئەڤ بنەمایە یێ درست پێگیر بیت، دێ بەرسڤ ل سەر ب سانەھی بیت، بەلێ ئەو تشتەکە ل درەنگ نەبیت، ژ نک فەیلەسۆفێن ئیسلامێ ڤە نە ھاتییە گۆتن.» رامانا ڤێ ئەوە، ئبن روشد ڤی بنەمایی راست نابینیت، ھەلبەت چ رێگری ژ ڤی ئالیڤە نینە، ب راستی گەردوون ژ خودایی پەیدا ببیت، کو ئافرینەرێ وێ یە.
براستی ئبن روشد دبێژیت، ئەو دانپێدانێ ب ئەوا فەیلەسۆفێن کەڤن ل سەر ل ھەڤھاتین ناکەت، کو «ژ ئێکی پێڤە ژ ئێکی پەیدا نابیت.» و وی چاخی ل سەر دیارکرنا گەلەک ژ کویڤەھاتن و راڤەکرنا وێ ژ ھەڤجودا بوون، پاشی دبێژیت، ئەوا نھو بەربەلاڤ دژی ڤێ یە، ئانکو ژ ھەبوویی ئێکێ ل بەراھیکێ، ھەمی ھەبوویێن ژ ھەڤجودا پەیدابوون. ئەو ژ بەر ڤێ چەندێ ب دژواری رەخنەیا بۆچوونا ئبن سینایی و ئەوێن ژ وی وەرگرتی دکەت، ھەتا ھەمی پەیدابوونا ھەبوویان ژ خودای برەنگەک تایبەتی، کو ژ ھشێ ئێکەمین پێڤە ژ وی پەیدا نابیت، پاشی تشتێن دی ھندەک ژ ھندەکێن دی پەیدا دبن، مینا ب گۆرەی تیۆرا دەه ھشان یا بەرنیاسە.
پشتی ئبن روشد رەخنێ ل ئبن سینایی دکەت، کو غەزالی ژ بەر بۆچوونا وی یا شاش ل دژی فەیلەسۆفان ئاراندییە، ژ بیر نەکرییە د «ھەلوەشیانا ھەلوەشیانێ» دا نیشانێ ب چەوانییا تێگەھشتنا پەیدابوونا گەلەکێ ژ خودایی بکەت، ئەو ب سرۆشا ژ ئەرستوویی دبینیت، کو پرتێن وێ بھەڤڤە گرێداینە، ئۆ ھەبوونا وی پێوەندی ڤێ گرێدانێیە یا د ناڤبەرا ھەمی پرتێن وێ دا، ئەڤ پێڤەندە یە یا د بیتە ئەگەرا ب ھەڤگەھاندنا پرتان «کارلێککەران ب ئێک و دو، ھەمی بھەڤرا (کارلێکری) ژ بنەمایێ ئێکەمین، ئەو ناھێتە تێگەھشتن، کی بکەر و کارلێکەر و ئافرینەر و ئافراندییە د وێ ھەبوونێ دا، ژ بلی ڤێ رامانێ».
ئەگەر ھات و بابەت ھۆسا بیت، دێ یا درست بیت بێتە گۆتن؛ کو گەردوون ب ھەمی پرتێن خوە یێن جودا ڤە کارێ خودایە، ژ وی پەیدابوویە، چونکو ئەو ئافرینەرە، ئەوی پەیوەندی یا ھەمی پرتان بھەڤدگەھینیت درستکریە و ئەو کرییە یەکەیەکا ھندەک ب ھندەکان کارلێکەر، «ئەو پێدەرێ ھەڤبەدیێ و پێدەرێ ھەبوونێ یە» وەکی فەیلەسۆفێ ئەندەلوسێ دبێژیت، ب ڤێ رامانێ ئەم کارتێکرنا ئەرستوی، ژ بەر کو «گەردوون ئێکە و ژ ئێکی پەیدابوویە» تێدگەھین، نە مینا فارابی و ئبن سینا تێگەھشتین و ژ ھەژی رەخنەیا دژوارا غەزالی بووین.
ھا ھۆسا ئبن روشد دبینیت، یا درستە ئەو بێژیت خودا ب حەزکرن و ھەلبژارتنا خوە ئافرینەرە، راستی نە ڤەشار و نە نخافتییە، ئەگەر ھات و گەردوون یا کەڤنار و دگەل خودایێ مەزن ھەبیت، ھەر وەسا ئەگەر پشکێن ژ ھەڤجودا ژی بن.
(3-3) زانینا خودایی
غەزالی دبینیت، ئاخڤتنا ل سەر ڤی بابەتی دێ ب سێ قووناغان بیت: گەنگەشا ئبن سینایی، کو خودا خوە و ژ بلی خوە دنیاسیت، لاوازییا فەیلەسۆفان د چەسپاندنا، کو خودا خوە دنیاسیت، ب گۆرەی بۆچوونا وان، د چەوابوونا پەیدابوونا گەردوونێ دا ژ وی، گۆتنا وان یا دبێژیت خودا ھویرھویرکا نزانیت رەدکەت.
(ا) ل بەراھیێ لێڤەگەرێ ئیسلامێ دیار دکەت، کو ھەمی موسلمان، ژ بلی فەیلەسۆفان، ئێکباوەرن، کو خودا ھەر تشتی دزانیت؛ ژ بەر کو دبینن ھەمی ھەبووی ب حەزکرنا وی پەیدابووینە، ئۆ ھەر تشتێ د گەردوونێ ژی دا پەیدا ببیت ب حەزکرنا وی یە، یا سروشتییە، دێ ھەمی پێزانین ھەبن، چونکو پێنەڤێت، مەرەم دێ بۆ مەرەمداری دیار بیت.
بەلێ فەیلەسۆفان، کریارا حەزکرنا خودایی نەرێکرن، مینا ئەو بۆ کەڤنارییا گەردوونێ چوین و پەیدابوونا وێ ژ خودایی پەیدابوونا کارلێکەری ژ پەیداکەرێ خوە، ئەو نکارن زانینا خودایی ب چەسپینن. بەلێ بۆچوونا ئبن سینایی، کو خودا ھشێ خوڕییە (عقل محض) یا پێدڤی و ھێسانە، ژ بلی خوە ژی ھشدار بکەت؛ چونکو کەرستەیە یێ حەزکرنا تشتان بەنددکەت، نەیا ھێسانە، ئەگەر نە، بەری وی فارابی دژ نەدەردکەت، پاشی پشتی ڤی چ بەلگە ل سەر نینن.
ل ڤێرە ئبن روشد ب روھنکرن بەرسڤ ددەت، کو دڤێت ھەبووی -وەکی ب بەلگە دیار- ل ناڤ گەوھەرێ رویت ژ کەرستەیی ب داوی بێن و ئەو کرنا ھەمیشەیی یە، ئانکو بۆ گەوھەری ئەو کرنا خوڕی یە، ژ بەر کو ئەگەرا زانینێ ئەو راستییە ژ کەرستەیی نەبیت، ھەلبەت دێ ئەڤ گەوھەرە خودایێ مەزن ھشێ خوڕی بیت، دی ھشێ ب (خود)ێ خوە بیت، رامانا وێ، دێ ھشێ ھەر تشتەکی ژ وی پەیدابیت. ژ بەر کو وەکی ئبن سینا ژی بەری ئبن روشدی دبێژیت؛ ھێشتا ژی خودا بکەرە و ب رەنگەکی ھێژاتر ژ ئەوا د مرۆڤی دا، ئۆ پێنەڤێت ھەر بکەرەک ب کریارا خوە زانایە.
بەلێ ئەبا حامد ڤێ بەرئەنجامێ، بێی دژاتی ناھێلت، یا راستە دڤێت بکەر ب کریارا خوە بزانت، ئەگەر ئەڤە ب حەزکرن و ھەلبژارتنا وی بیت، بەلێ ھوون گرۆپا فەیلەسۆفان دبینن یان پێدڤییە ببینن، کو خودا «ب رێکا حەزکرنێ ژ (خود)ێ خوە ب خورسک و پێدڤی» بکەرە، مینا روناھی و تێھن ژ ئاگری نە، ئەرێ ما خودا براستی نە بکەرە، نە د وێ دا ب ھەموو ھەبوویان دزانت.
فەیلەسۆفێ کورتبە بەرسڤا ڤێ ددەت و پارڤەکرنا «کرنێ» رەد دکەت، کو ب حەزکرن و ھەلبژارتنە یان ب خورسک و نەچاری ب تنێ یە، ئەو دبینیت، ئەڤ پارڤەکرنە د دو بکەران دا ژ بلی خودایی راستە، بەلێ کرنا خودایی ل نک فەیلەسۆفان ب چ رەنگەکی ژ رەنگان نە خورسکی یە، بەلێ ئەو ب حەزکرنەکا پاکە ژ کێمانیێن حەزکرنا مرۆڤان، وی دڤێت بێژیت، کو حەزکرنا د مرۆڤی دا ھەلچوون و کارتێکەرە ژ مەرەمێ، خودا یێ پاکە ژ کو ساخلەتێ کارلێکرنێ ل نک ھەبیت.
ھەلبەت حەزکرن، ئەگەر مە ل سەر خودایی ئاخڤت، ھەڤبەرکرن ب زانستی یا راست نینە، ژ بلی دەرکرنا کریارێ ژ وی تێبگەھین. پاشی خودا کرنێن ھەڤدژ ب ھەڤرا ناکت، ئەو ھەمییان فێردکەت، گرۆڤە ل سەر ھەلبژارتنا وی، ئانکو: وی ساخلەتەک دی ژ بلی حەزکرنێ ھەیە.
ھوسا ئبن روشد بەرسڤا غەزالی ددەت، دا بگەھیت زانینا خودای ب «خود»ێ خوە و ژ بلی خوە، ل سەر مەیە ئەم ببینین، وی ھەول دا ژ پێخەمەت ڤێ بەرسڤێ ب چەسپینیت، کو خودا حەزکرن و ھەلبژارتنە، دا ڤێ بکەتە بنیاتێ گۆتنا، کو خودا ب ئەوا ل نک وی ب حەزکرن و ھەلبژارتنێ ژی ھەیە دزانیت، ئەوی کرییە بەرئەنجامێن حەزکرنێ دیار ببن، «کو خودا ھەڤدژان دزانت» بابەتەک کەھی یە، ھەر چەندە ئەو ئالیەکی پرسا بابەتێ ھەڤرکی یێ یە!
دگەل ڤێ، ب تنێ غەزالی دژاتییەک دی مایە، ئەو دبینیت، ھەر چەند ئەو رادەست بوویە، کو کرنا خودایی ب رەنگێ فەیلەسۆف بۆدچن، پێدڤی زانینێیە ب ئەوا ژ وی دەردکەڤیت، ل سەر مەیە ئەم بێژین، د باوەرییا فەیلەسۆفان دا، چ ئێکسەر ژ خودایی نەدەرکەتییە ژ بلی ھشێ ئێکەمین، پێدڤی یە ژ بلی وێ نزانیت.
ل سەر ڤێ دژدەرکەتنێ، ئبن روشد ب سانەھی و زەلالی بەرسڤێ ددەت، ئەو دبینیت، کو زانینا خودایی ژ بەرێ دیارە، ئەو ژێدەرێ وێ یە، نە وەک زانینا مرۆڤی یە، ئەو پشتی دیاری و کارتێکەرێ وییە، ھەلبەت زانینا خودای د ھێژاترین تەڤاڤی و تەکۆزیێ دایە، ھەر وەسا پێکھاتییە ژ ھەمی وان تشتێن راستەوخوە یان نەراستەوخوە ژ وی پەیدابووین.
(ب) د ڤێ دا، دوبارە دبینین پەیڤین ب راستی سانەھی یە، غەزالی دوبارە ڤەدگەریت بۆ ئەوا بەرێ گۆتی، کو فەیلەسۆف نا بینن، خودا ب ھەلبژارتن بکەرە، بەلێ ب خورسکێ خوە بکەرە. ھەلبەت ئەو چ رەھەندە، خودا بخوە (خود)ەک بیت، کو کارتێکەرێ ئێکێ ژێ پەیدا بیت، ئۆ ئەڤی تشت ژێ پەیدا ببن و بەردەوام، بێی ھەست ب خوە بکەت، وەکی ئەم ھەست ب وی ئاگری ناکەین، یێ گەرم ژێ پەیدا دبیت، وەکی ئەم ھەست ب وێ رۆژێ ناکەین یا گەرم و رۆناھی ژێ پەیدا دبن!
ل ڤێرە غەزالی وەکی ل بەرێ دژ دەرکەتی دوبارە دکەت، ئبن روشدی چ نەدیتییە ژ بلی یا بەرێ گۆتی دوبارە کەت، ئانکو: یا دیارە کریارا خودای ب رەنگەکی دییە و نە ب رەنگێ خورسکییە، نە وەکی وێ یە، یا ئەم ژ شیانا مرۆڤی دزانین، ئانکو چ رامان د درێژکرنا گۆتنا ل سەر وێ چەندێ دا نینە.
(ج) ل دوماھیکێ، ئەڤە قووناغا سێیەمە، غەزالی بڕیارێ ددەت، ھەتا ئەوا ئبن سینا ژی بۆچووی، کو خودا ب (خود)ێ خوە و ژ بلی خوە ژی ب رەنگەکی تەڤایی دزانیت، ئەو ب تەڤایی راکرنا رێسایانە، ژ بەر کو ئەڤە بەرێ مە ددەت وێرێ، خودایێ مەزن ب وان ئەگەران دزانت، ئەوێن تشتێن ڤێ گەردوونێ و رەوشا وێ پەیدا دکەن، بەلێ ئەو بابەتێ پشکی یێن وەکی ملکەچییا مرۆڤی یان ڤارێبوونا وی و باوەری و گاوربوونا وی نزانیت.
غەزالی ژ بیر نەکرییە، کو ب زەلالی ئەگەرا ژ بەر وێ ئبن سینا و ھەڤمیناکێن وی بەرەڤ ڤێ بۆچوونێ بچن دیار بکەت، وەکی لێڤەگەرێ ئیسلامێ دیار دکەت، ئەو دبینن، کو جوداھییا زانستی دڤێت گوھارتنێ د جیھانێ دا بکەت، ئەڤە ددەرباوەری خودایی دا نەیا رەوایە.
دا ئەم نموونەکێ ژ بۆ ڤێ بینین؛ ئەگەر ئەم بابەتێ رۆژگرتنێ تێرا ببینن، کو ئەم ھزر بکەین خودا ب تەڤاڤی دزانیت؛ چونکو ئەو ب ھەبوونا رۆژ و ھەیڤێ دزانت و ئەو دلڤن، ئۆ ژ بەر ئەگەرێن بەرنیاس ب درستی دزانیت، کەلەخێ ھەیڤێ دکەڤیتە د ناڤبەرا رۆژێ و ئەردی دا، کا دێ ئەڤ رۆژھندابوونە تەڤایی یان پشکەک بیت و دەمێ وێ ل بێڤان چاخی بیت، ھەما دێ زانینا وی ب ڤێ ھەمیێ، بەری رۆژگرتنێ و ل دەما وێ و پشتی وێ، ھەر ئەو بیت و ناگوھریت و پێدڤی نابیت، خودێ وی بگوھۆریت؛ ژ بەر کو ئەو تنێ ب ئەگەران دزانت، نە ب رەوشێن پەیدا دبن و ژ گاڤەکێ بۆ ئێکا دی دھێنە گوھاڕتن.
دبێژین: ئەگەر ب ڤی رەنگێ زانینا خودایی تێرا مە نەبیت، بەلێ بۆ وێ بچین، کو براستی خودا ژ بەری رۆژگرتنی دزانیت و ئەو دێ ل بێڤان رۆژێ دیار بیت و ب راستی دزانیت، ڤێ رۆژێ رویدا و پشتی وێ دزانیت ئەو دەرباز بوو، ئەو ئەم دچەسپینین خودا زانینەک نویکەر و جیاوازە، ئەو چەند جوداھیێ د (خود)ێ خودای بخوە دا و گوھارتنێ تێدا پەیدا دکەت، ئەگەر نە، چ رامانا گوھارتنێ نینە، ژ بلی گوھارتنا زانینێ، ئۆ نابیت ئەڤە ل سەر خودایی بھێتە گۆتن.
پشتی ڤێ راپۆرتێ، غەزالی ھەڤدژییا خوە سەبارەت فەیلەسۆفان و بۆچوونا وان دیار دکەت و دبێژیت: «ھوون ب چ نەرێ دکەن، کو ئێک دبێژیت خودای زانین ھەیە، د چاخەک دیارکری دا رۆژگرتن ھەیە، ئەو زانین بەری پەیدابوونا وێ زانینە، ئەوا دێ بیت، ھەر ب خوە یە ل دەمێ ھەبوونا زانینێ ب گەردوونێ، ھەر ئەو ب خوە یە پشتی دیاربوونا زانینا نەمانێ، ئۆ ئەڤ جوداھییە بۆ زێدەکرنێن وان ڤەدگەریت و نابیت گوھارتن ب سەر زانینێ ب خوە دا بێن و نابیت گوھارتن د زانایی ب خوە دا ببن..»
خودانێ «ھەلوەشیانا ھەلوەشیانێ» ژی پشتی ڤێ دیار دکەت، وەکی فەیلەسۆف دبینن، کو خودا ب نڤشێن ھەبوویان و ھەمی جۆرێن وان دزانیت -ئەگەر ئەڤا ئەو دبێژن ب شێوەکی تەڤایی یە- نا بیت ئەڤە جوداھی بیت ل سەر زانینا وی و نە ژی گوھارتن بیت د (خود)ێ وی دا، بۆچی نابیت، خودا رەوش و بابەتێن پرتی یێن تشتی ژی بزانیت، بێی ئەڤە بەرەڤ ترسا وان ژ پڕ ھژماری و نە ژی گوھارتنا د (خود)ی دا بچیت، نەمازە وی ب بەلگە چەسپاندییە، کو جوداھییا تشتەکی ب جوداھییا دەمان ژ جوداھییا نفشان و جۆران کێمترە.
ئەڤ دژدەرکەتنا ب ھێزا غەزالی یا ب ساناھی، پشتبەستنێ ب گەلەک ئایاتێن قورئانێ دکەت، دبیت کەدەکە نەکێم ژ ئبن روشدی را پەیداکرییە، ژ پێجەمەت پویچکرن و پالدانا وێ ، یا پێدڤی یە ل بەراھیکێ ئەم جوداھیێ ل ناڤبەرا زانینا خودای ب تەڤان، ب ئەوان را ھش و ناڤبەرا زانینا مرۆڤی ب بابەتێن پرتان و ب ھەستەوەران بکەین، ئەڤە ژ ئالیەکی ڤە، ژ ئالیەک دی ڤە، ئەم جوداھیێ ل ناڤبەرا زانینا خودایی، یێ ئەو ئەگەرا ھەبوونا ھەبوویانە و ناڤبەرا زانینا مرۆڤی یێ ئەو ژ ئەنجامێ ھەبوونا ھەبوویانە بکەین، ئانکو: کارتێکری ژ کارتێکری بخوە، ئەو جوداکرنەیە مە ژ شاشیەک مەزن و ھەڤڕکیەک مەزن دوور دکەت.
کەنگی ئەم د ڤێ جوداکرنێ ب ھەردو ئالیێن وێ گەھشتین، مە زانینا خودایی ب زانینا خوە نە پیڤا، د شیان دا نەبیت فەیلەسۆفان نەچار بکەین، بریارا زانینا خودایی ب کەسان و رەوشێن جودا بدەن، وەکی وان بریارا خودایی ب نفش و جۆرێن مشە دایە، ئەو چەند، کو زانینا پرتان ب ھەستانە، پێدڤییە -دگەل پربوونا زانینێ- گوھارتنا ھایداریێ ب گوھارتنا رەوشا پێھایبووی بیت! ژ بەر کو زانینا ب تەڤاییان (نڤش و جۆران)، نا بیت گەردوونێ بگوھۆریت، ژ بەر وێ زانینا وی ب ئەگەرا پێزانییا وی ب ئەگەرێن وانێن گشتی و نەگۆڕە یێن ناھێنە گوھاڕتن.
ئەم ب زۆری د ڤێ دگەھین، کو فەیلەسۆفێ قورتبێ بابەتێ ئازادییا مرۆڤی د کارێن خوە دا ب ھشیاری وەردگریت، ھەر چەندە ئەو پشتەڤانێ ئازادییا مرۆڤی یە د کریارێن وی دا، داکۆ ژ ئەوا دکەت یێ بەرپرسیار بیت. دبینیت، ئەو کریارا ژ مرۆڤی دبیت ژ ئەنجامێ یان ئەگەرا حەزکرنا وییە، یا پێدڤییە دگەل بابەتێ حەزکرنا خودایی یا ژ سەرمەدێ چەسپایی ل ھەڤھاتی بیت.
ھەر چەوا بیت؛ ئبن روشد دانپێدانێ دکەت، کو غەزالی سەبارەت تێبینییا خوە ژ پر ھژمارییا نڤش و جۆران، پێدڤییە د زانینێ دا پرھژمار بیت راستە، ئەڤە یە یا ئبن سینا و ھەڤمیناکێن وی ھایداریێ ددەن، ژ بەر ڤێ ل داویێ بڕیار ددەت، «کو ڤەکۆلەرێن فەیلەسۆف زانینا خودایێ مەزن ب ھەبوویان، نە ب گشتی و نە ب پرتی سالۆخ نادەن». تنێ ئەڤە ژ زانینا کویرچوویێن د زانینێ دایە، نا بیت بھێتە نڤێساندن و خەلکی پالنادەن وێ باوەر بکەن.
ل دوماھیێ ئەڤ دو ھزرێن ھە: کو زانینا خودایی ئەگەرا پەیدابوونا ھەبوویانە و زانینا مرۆڤی ژێ پەیدابوویە، ئۆ نە درستە زانینا خودایی ب گشتی یان پرتی بھێتە سالۆخدان، ئەم دبینن؛ ئبن روشد د گەلەک جھان ژ ھلوەشیانا خوە دا ب زەلالی وەردگریت؛ ژ بەر ڤێ ئەم دبینن، تەکەز دکەت، کو زانینا فەیلەسۆف ل سەر خودایی رەد دکەن، ئەوە یا مرۆڤ ژ ئەنجامێ پێزانینێ فێربوویێ، ھۆکارا وی نینە، پشتی ڤێ چ بەربەندان نابینن، کو بێژن خودا ھەر تشتی دزانت، ھەتا بابەتێن پرتی ژی، ژ ئالیەک دن ئەو ھۆکارە ژێرا، وەکی د گۆتنا خودایی دا ھاتی، د سورە الملک دا: آَلا ێعْڵمُ مَنْ خَڵقَ وهو اللَّطیفُ الْخَبِیرُ.
کی د ئەڤێ جوداھییا د ناڤبەرا زانینا خودایی و زانینا مرۆڤی دگەھیت، د رامانا گۆتنا خودایی مەزن: (لا ێعْزُبُ عَنْەُ مِپْقَالُ ژَرَّەٍ فِی السَّمَاۆاتِ ۆڵا فِی الْڕَرْض ۆڵا ڕَێْغَرُ مِنْ ژَلِکَ ۆڵا ڕَکْبَرُ إِلَّا فِی کِتَابٍ مُبِینٍ) و ئایاتێن دن، یێن ل سەر ڤێ رامانێ ھاتین دگەھیت.
ھا ھۆسا فەیلەسۆفێ ئەندەلوسێ، ب دیارکرنەکێ ژ پرسا زانینا خودایی ب داوی دھێت، کو فەیلەسۆف بەروڤاژی غەزالی دبینن، خودا ب ھەر تشتی دزانیت، بەلێ ب شێوەکی نەمازەیێ بەرەڤاژی زانینا مرۆڤان، ئانکو: ب رەنگەک گراڤیتر، وەکی زانینا خودایی ئەگەرێ پەیدابوونا تشتایە، نە ئەو یێ ب وان کارتێکرییە مینا رەوشا زانینا مرۆڤان یا کێم و سنووردارە.
(4-3) ئارێشا ھۆکاریێ
مە د پشکا یەکێ یا ڤی وەرزی دا بۆچوونا غەزالی د ڤێ ئارێشێ دا خویاکر، ئەڤ بۆچوونا دبیت د وێ دا بێتە کورتکرن، ئەم نەرێ بکەین، کو پەیوەندیەک پێدڤی د ناڤبەرا ئەوا بەھراپتر ھزر دھێتەکرن ئەگەرە و ناڤبەرا یا ھزر دھێتەکرن ژ ئەگەرێ یە دا ھەیە. ھەلبەت گرنگیپێدانا لێڤەگەرێ ئیسلامێ ب ڤی بابەتی بۆ وێ ڤەدگەریت، کو گۆتنا ئەگەری یێ نەرێکرنا وان فلیانە (معجزان)، ئەوێن دڤێت ھەبن، دا چەسپاندنا پەیامبەری یێ ببیت، ئەڤ فلییە ل سەر نەھشتنا ئەوا پەیوەندییا پێدڤی ل ناڤبەرا ھۆکاری و کارتێکەری ئاڤا دبیت، مینا «گۆپال دبیتە مار و ساخکرنا مریان و دەرزینا ھەیڤێ.».
ئبن روشد دبینیت، یا پێدڤییە ژ بەری چوونا د ناڤ بابەتی دا دو تشت بێنە تەکەزکرن: ژ بەر کو فەیلەسۆفێن کەڤن ل سەر فلیان نە ئاخڤتینە، چونکو ئەو ب بنەمایێن وان رێسایان ھژمارتینە، یێن نابیت بێنە باسکرن و گومانکەر ل سەر دھێنە سزادان، ھەر وەھا فلی نە تشتەکە رێگریێ ل ھەبوونا ھشی بکەت، بەلێ ئەو د (خود)ێ خوە دا د شیاندایە، چونکو ھۆکار ھەیە، بەلێ ئەو بۆ مرۆڤێن ئاسایی نابیت و تنێ بۆ پێخەمبەرانە، مینا ئەو د بابەتی قورئانی دا، فلیا پێخەمبەرێ مەیە.
بەلێ پا ئەم نزانین، چەوا دبیت فەیلەسۆفێ مە بێژیت، کو «فەیلەسۆفێن کەڤنار» وەکی ئەم دزانین؛ مەرەما وی پێ فەیلەسۆفێن یۆنانن، باسێ فلیان نەکرییە؛ ژ بەر ئەگەرا وی پێشچاڤکری! کو ل نک ئەوان پەیامێن خودایی نەبوون، نە ژی رێسایێن ئەسمانی د چەسپاندنا خوە دا پێدڤی ب فلیان بوون؛ ما د گەل ڤێ چەوا ببینن و ل سەر فلیان نە ئاخڤن، سەبارەت وان بابەت نینە، ھێشتا د گەل دا ئەم دکارین بێژین؛ ھندەک فلی وەک قورعانێ بخوە بابەتەک د شیاندانە، ژ بلی پێخەمبەری بۆ یێن دی نابیت، بەلێ ھندەکێن دی وەک ساخکرنا مریان و گوھارتنا گۆپالی ژ بۆ ماری، نابیت ئەم بۆچوونا خوە ل سەر بێژین، ئەو د ناڤ خوە دا بەر ھۆشە!
ئەڤە، خودانێ «ھەلوەشیانا ھەلوەشیانێ» بەرسڤا خوە ل سەر غەزالی د ڤێ ئارێشێ دا ل سەر وێ ئاڤا دکەت، کو تشت د ناڤبەرا خوە دا جودانە، ھەر تشتەکی (خود)ێ خوە و خورسکێ خوە ھەیە، ب وی کریارەک تایبەت ژ وی پەیدا دبیت، ب رامانا، کو ئاڤ کەرستەک روھنە و ئاڤدان و شلی پێ دبن، ھەمان چاخی ئاگر جەستەک زەلالە و سۆتن و رۆناھی پێ دبن، وەکی ئەو دبێژیت، ئەو تشتەک ئاساییە، چونکو ھەکە ھەر تشتەکی ھەیی کرنەک تایبەت ب خوە نەبا، ئەگەر خورسکێ تایبەت ب خوە نەبا، ناڤێ تایبەت بخوە و سنوورێ خوە نەبا، دا ھەموو تشت یەک بن.
ئەنجامێ پێدڤی ب ڤێ ئەوە، سەفسەتەیە، کو نەیکرنا ھۆکاران بھێتەکرن، یێن کریارێن خوە یێن تایبەت ھەنە، وەکی ئەم د تشتێن ھەستپێکری دا دبینین، بەلێ ھش وەکی فەیلەسۆفێ مە ژی دبێژیت «نە تشتەکە پتر ژ ھای ب ھۆکارێ ھەبوویان بکەت، ب وێ (ئانکو: ب ڤێ ھایبوونێ» ژ ھەموو ھێزێن ھایوەر جودا دبیت، ئەوێ ھۆکاران لادەت ھشی لاددەت». بەلێ کو ئەڤ ھۆکارە کریارا خوە یا تایبەت ب خوە ڤە و خوسەر ھەیە یان ل داویێ بەرەڤ ھۆکارەک ب تنێ ژ دەرڤەیی خوە دزڤریت؛ بابەت بخوە نەیێ دیارە و پێدڤی ب پتر ڤەکۆلینێ ھەیە.
پشتی ڤێ ئبن روشدی ژ بیر نەکرییە، کو ئەو فەیلەسۆفەک باوەردارە؛ ژ بەر ڤێ ئەم دبینن، ئەو بۆ مە تەکەز دکەت، نا بیت یەک گومان بکەت، ھۆکار ب تنێ تێرا ناکەن، کو کارتێکەر ژ وان ببن، لێ بەلێ دڤێت دڤێ دا «بکەرەک ژ دەرڤەی کریارا خوە مەرجێ کریارێ، ئەرێ د ھەبوونێ دا زێدەباری کریارێ ھەبیت.» بەلێ گەوھەرێ ڤێ کریارێ بخوە، ئەرێ ئەو خودایێ مەزن بخوەیە یان ھەبوویەک دی د ناڤبەرا وی و ھەبوویێن دن دا ھەیە؟ ژ بەر کو ئەڤە جھێ پشکنینا ڤێ پرسێ یە، وەک فەیلەسۆفێ مە دبێژیت.
د بت ئەڤە باوەرپێکەر بیت، بەلی غەزالی ل سەر بێدەنگ نەبوویە، ئەو مگرتی دکەت؛ ھەر تشتەکی خورسکێ خوسەر ھەیە، ب وی دبیتە ئەگەر یێ دی ژ وی پەیدا ببیت، بەلێ د بیت وەک پرانییا کەسانێن زانستێ ئاخڤتنێ، کو پەیامبەری پاڤێنە د ئاگری دا و نە سوژیت، مینا ب سەرێ سەروەرێ مە ئیبراھیمی ھاتی، ئەڤا ھەنێ ب وێ دبیت یان ساخلەتێ ئاگری بھێتە گوھارتن یان ساخلەتێ پێخەمبەری، ئەوا ھە خودا بخوە دکەت یان ب رێکا فریشتەکی ساخلەتێ ئاگری دگهۆریت و گەرماتییا وی وەلێ دکەت، تەنێ د ناڤ خوە دا نەسوژیت یان د ڤی جەستەیی دا ساخلەتەک پەیدا بیت کارتێکرنا ئاگری ژێ دوور بکەت.
سەبارەت ب فلیێن دی دبینیت، کو کەرستە بەرھەڤە بۆ ھەمی گوھارتنێن د شێوەیی دا ژ بەر ھەڤ پەیدا دبن، بەلێ چما نابیت کەرستە وێنەیەک دی یێ بەرێ دگرت د ناڤ وێنێن دی دا بگریت، یێن بەرێ دگرتن، ئەو وەک گوھارتنا ئاخێ بۆ گیانەوەری، ل شوونا ل بەراھیێ بھوژینا وی د ناڤ گیایی دا و پاشی بوون بخوارنا گیانەوەری و ب وی ب رێکا گونێ تا دبیت گیانەوەرەک؟ ب ڤێ گوھارتنا گۆپالی بۆ ماری د بیتە فلیا مووسای. مەرەم ژ ڤی بابەتی ئەڤ نەرێکرنە بۆ بەردەوامییا بەرەڤاژی وێ یە.
دا کو ئبن روشد بەرسڤا ڤێ بدەت، دیار دکەت، کو فەیلەسۆف باوەرپێبوونا خوە دوور نابینن، بەھراپترێ ھۆکار ژ ئەوا دبیتە ئەگەر جودایە، ئەگەر رێگرەک ژ دەرڤە ببیتە رێگرێ ژێ پەیدابوونێ، مینا ئەگەر کەرستەک ھەبیت، ئەگەر جەستەکی بھێتە سۆتن ب کارتێنەکرنا ئاگری ھەڤبەر بکەی. بەلێ ل ڤێرە ئەم دبینن، کو ئەم تێبینی دکەین، ئەڤ کاودانێ ئبن روشد مگرتی دکەت، نە ئەوە یا ئۆلزان دبینن، ئەو، کو کەسەکی نە گۆتییە سەروەرێ مە ئیبراھیمی سلاڤ ل سەر بن، دەما ھاڤێتینە د ئاگری دا، جەستێ وی ب کەرستەکی دژەئاگر پەچنی بوو، نەھشت ئاگر کارتێکرنا خوە بکەت، بەلێ قورئان یا راستگۆیە، کو خودایی گۆتە ئاگری ژ بۆ ئیبراھیمی سار و پارێزڤان بە، دابۆ وی ببیتە فلی.
بەلێ بابەتێ دویێ، یێ غەزالی رەوا دکەت، ئەوە، کو کەرستە وێنەک تایبەت وەرگریت، بێی کو ئەو وێنە بیت یێ د ڤیا بەرێ ئەو بیت، بابەت ب درستی ئبن روشدی پال ددەت؛ «ئەگەر د شیان دا با، ئاخ وەرگەریا با مرۆڤ، بێی بەری ببا گیایەک مرۆڤ ژێ دخوت، پاشی ژ ڤی خەرز د مالبچویکێ ژنەکێ دا، ل داویێ دبیتە مرۆڤ «دا پەند د وێ دا بیت، کو مرۆڤ بێی ئەڤان ئالاڤان ئافراندبا، دا ئافرینەرێ وی باشترین ئافرینەر بیت.»
فەیلەسۆفێ مە پشتی وێ دبێژیت، براستی نە ئۆلزانان و نە فەیلەسۆفان گرۆڤەک ھشی، ل سەر ئەوا بۆچوین نە ئینانە، دڤێت ھەر مرۆڤەک ئەوا دلێ وی پێددەت بریار بدەت، مینا پەیامبەری د ئاریشا بابەتێن حەلال و حەرامی دا فەرمان پێدایی.
ل داویێ، د گەل جوداھییا ل ناڤبەرا ئۆلزان و فەیلەسۆفان، وەکی مە دیتی د ئاریشا ھۆکاریێ دا دژوارە، ئیمام شێخ موحەمەد عەبدەی، -پشتی دیارکری، کو ئۆلزانێن موعتەزیلە دگەل فەیلەسۆفان د ڤێ پرسێ دا، پەیرەوێن سنە و ژ وان غەزالی نەرێکرنا پەیوەندییا پێدڤی ل ناڤبەرا ھۆکار و ئەگەرێن وان ناکەن، بەلێ ئەو ئێکسەر بۆ خودایی ڤەدگەرینن، ب وێ رامانێ؛ بۆ نمۆنە تێربوون ل چاخێ ئاڤدانێ رویددەت و بەلێ ژ خودایی- بریار ددەت، بۆ موسلمانی نینە بەرەڤ نەرێکرنا ل ناڤبەرا رویدانێن گەردوونی ژ رێزبەندییا د ھۆکار و پێکارتێکەر بووی دا بچیت، کو دی گاوریێ ب ئۆلێ خوە کەت، ژ بەری گاوری یێ ب ھشێ خوە بکەت.
ئەڤە باش و درستە، بەلێ ئەوا ئەم نەشێن پەسند بکەین، ئەوە، یا پشتی ڤێ پێدگەھیت، کو دبێژیت: «فەیلەسۆف و جەماوەرێ ئۆلزان و لاھۆتی ل سەر راستییا بابەتی ھەڤدگرن، گەرچی گۆتن ژ ھەڤ جودا بن.»بەلگەیێ نەراستییا ڤێ تێرا مە ھەیە، یا د ڤێ پشکێ دا ھاتی، ب تایبەت خەلکێ سنە یێ ئۆلزان، ئەوێن غەزالی نوونەرییا وان دکەت.
(5-3) ڤەژین و ژیانا پشتی مرنێ
ئەم ب ھویری ل ئەڤی بابەتی ڤەدکۆلین، پشتی مە پشکا ئێکێ ژ وەرزی نیشانپێکری، دا بزانین کا ئبن روشدی چەوا د بەرسڤا ل سەر غەزالی دا کارکرییە، ئەوێ ب دژواری بۆچوونا فەیلەسۆفان نەرێ دکەت، ڤەژین (دوبارەژیان) و یا ل دویڤ تێت سزایێ جانی ب تنێ بیت:
(ا) غەزالی دگەل فەیلەسۆفان ھەڤدژ نینە، کو جان ب نەمانا جەستەیی ژ ناڤناچیت، وێ د ژیانا دی دا خوەشی و ژانێن رەوانی و ھشی ھەنە، گەلەک ژ خوەشی و ژانێن ھەسپێکری پترن، بەلێ ئەو ل بەراھیێ دبینیت، زانینا ڤان یاسایان، ژ زانینا ھشی ب تنێ پترن، ھەر وەسا دیسا دبینیت، نەرێکرنا سزایێ جەستەیی ب چ رەنگان د گەل رێسایێ ناگونجیت، وەکی گەلەک ئایات ژ قورئانێ دیار دکەن، ژ ئالیەکی ڤە د شیان دا نینە ئەڤ ئایاتە ھەمی بھێنە راڤەکرن، ژ ئالیەک دی ڤە نابیت ئەڤ راڤەکرنە ھەبیت، وەکی پێدڤی راڤەکرنا ئایاتێن گومانا جەستەیێ دکەن و ب خودا د شوپینن.
بەلێ یا فەیلەسۆفان دژاتی ل سەر رەواکرنا ڤەژینا جەستەیە، کو نابیت جانێ ھەر تشتی ڤەگەریتە گەودەیێ وی یێ د ژیانا ئێکەم دا ھەبوو، ئەڤ گەودەیێ بەرەڤ رەگەزێن جودا دبھوژیت، د بیت ھندەک ژێ ببیتە پشکەک ژ گەودێ مرۆڤەک دی؛ دێ ئالۆز بیت، کو گەودێ ھەر ئێک ژ وان ب درستی ڤەگەریت، غەزالی بەرسڤێ ل سەر ددەت، کو جانێ مرۆڤی ڤەدگەریتە گەودەکی ھەر گەودەک بیت، چ کەرستێ گەودێ وییێ بەراھیێ بیت یان ئێکی دی یان کەرستەک ژ نوو چێکری بیت، مرۆڤ ب رەوانا خوەیە نە ب جەستێ خوە.
ئەڤە یە یا مە باوەر پێ ھەیی، ئەگەر ئەم تێبینی بکەین، کو ئێک ژ مە ئەو ب خوەیە، بۆ نموونە ھەر چەندە جەستێ وی ب ئەگەرا گوھارتنا خوارنێ و قەلەوبوونێ و لاوازبوونێ دگوھوریت، ھەلبەت غەزالی د گۆتنا خوە دا ل سەر راستی یێ یە، کو ژ ئالیەکی ڤە ڤەژینا جەستەیی نە ژ نەبوویانە، گۆتنا وێ دێ باوەرپێکرنا ب قورئانی بیت، ئەوا د گەلەک ئایاتێن وێ دا سزایێ جانی و جەستەیی پێکڤە ب زەلالی ھاتین و چ راڤەکرنا پەسند ناکەت.
(ب) ئۆ نھا دێ ئبن روشد چ کەت، مە دیت ھەڤرکێ د سەر پشتبەستنا ویرایە، ب گۆرەیی نێرینا ھشی بۆ وی بەلگەیا ژ قورئانی بۆ ڤەژینا جەستەیی دئینیت؟
ئەو ب گۆتنا؛ کو فەیلەسۆف نەرێکرنا ڤەژین و سزایێ جەستەیی نابینن دەستپێدکەت، وەکی مە بەرێ دیارکری، ئەو تەکەز دکەت، کو رێسایان ئەو گۆتییە، ئەگەر ھات و رێسا ھەمی، ژ رێسایێن ئسرائیلیان ھەتا رێسایێ ئیسلامێ، ئەو گۆتییە، ئەو کرییە بنەمایێ یەکێ یێ گشتی، ئەوێ ل سەر وی پێدڤی نەدکر بەرەڤ کریاران پالدەت، یا ئاشکرایە فەیلەسۆف ھەڤدژی یێ د گۆتنا چەسپایی یان پویچ یا بنەمایێن گشتی یێن رێسایان دا نابینن.
ژ بەر کو ب تایبەت سەبارەت ڤەژینێ، ھەموو رێسا ھەڤرانە -مینا ئبن روشد ژی دیار دکەت- کو ھەبوونا پشتی مرنێ ھەیە و ئەگەر جوداھی د سالخێن وێ ھەبوونێ دا ھەبیت. ژ وان یێن ب تنێ دکەنە ب جانی، ژ وان یێن دکەنە ب جەستەیی ژی، یێن مەکرینە نموونە، ژ بەر کو سزایێ جەستەیی مینا د رێسایێ ئیسلامێ دا ھاتی، سەبارەت جەماوەری پالدەرە بۆ کار و چاکی یێ، ئەڤە بەری نھا د وەرزێ سێ یێ ژ ڤێ پشکێ دا راڤەبوویە.
ئەگەر بابەت وەسا بیت، مینا فەیلەسۆفێ مە دبێژیت پێدڤییە بێتە گۆتن، کو جان ل مالا داویێ، دێ ڤەگەرن جەستەیێن مینا جەستەیێن خوە، ئەوێن ل سەر دنیایێ ھەبوون، نە د ڤان جەستەیان بخوە دا، یێن مرنێ ژ ناڤ برین، چونکو تەکەز نابیت ژ ناڤچوویی بخوە ڤەگەریتەڤە، ل ڤێرە ئەم ب پێدڤی دبینن، نیشان ب ئەوا بەرێ مە د ڤێ ئارێشێ دا دیارکری بکەین، کو فەیلەسۆفێ مە دبینیت ژڤان دێ ب تنێ جانی بیت.
ئەڤە، پشتی ئاخڤتن ل سەر بابەتێ ژڤانێ ب دوماھی دبیت، ئبن روشد بەرسڤا ھێرشا دژوارا غەزالی ل سەر فەیلەسۆفان ددەت، ژ بەر وان بۆچوونێن وان د بابەتێن مە گرنگترینێن وان دیارکرین دا، پاشی پەرتووکا خوە (ھەلوەشیانا ھەلوەشیانی) ب دوماھی دئینیت، کو غەزالی ب ئەڤان سێ تشتان فەیلەسۆف گاور کرینە:
(١) ژڤانێ جانێ نەیێ جەستەیی، ھەر چەندە وان نەرێکرنا ژڤانێ جەستەیی نەکرییە، ھەر چەندە یێ نەرێکرنا وێ بکەت گاور نابیت، چونکی ل ھەڤھاتن ل سەر نینە، گرۆڤە غەزالی ب خوە ل سەر دودلە.
(٢) زانینا خودایی ب گشتیان و نە ب پرتان، دیار بوویە ئەو یا غەزالی تێگەھشتی نابینن، بەلێ ئەو گۆتنا زانینا خودایی یا تەڤایی تایبەت دبینن.
(٣) کەڤنارییا گەردوونێ، دیار بوویە مەرەما وێ ئەو نینە، یا ئۆلزانان ژ پێخەمەت وێ ئەو گاور کرنە.
پاشی، ل داوییا ئاخڤتنێ ب دیارکرنا، کو غەزالی (د رێسایێ دا شاش بوویە، مینا د بریارا خوە دا شاش بووی.) کوتا دکەت و لێبۆرینێ ل سەر ئاخڤتنا ڤان تشتان دخوازیت، چونکو ئەو نەچار بوویە، ژ پێدڤییا داخوازا مافی د گەل خەلکێ خوە، کو ئەو ئێک ژ ھزارانە، بەرھنگارییا یێ نەکارێ وی و ل سەر ب ئاخڤیت، ئەگەر ئەڤە یا دی نەبا، وی گۆتنەک نە دگۆت.
