گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
سه‌لوا محه‌مه‌د نهێلی
هەر ژ كەڤندا پڕانیا وه‌ڵاتان كێشه و ئارێشە ل سەر پرسا سنوران ل گەل هەڤسنورێن خۆ هەنە، وه‌ڵاتێن ئیران و توركیا ژ وان نموونانە، كێشه‌یا سنوران د ناڤبەرا وه‌ڵاتێ ئیرانێ و ئێمپراتوریەتا ئوسمانی دا ڤەدگریتەڤە بۆ سەردەمەكێ دور و درێژ، هەر ل سەر دەمێ دەولەتا صەفەوی ل ئیرانێ تا هاتنا بنەمالا پەهلەویان (1925-1979)ێ یا بەردەوام بوو، ئەم دێ باس ل سەردەمێ دووماهییا ساڵێن دەستهەڵاتا قاجاری و ئیمپراتورییەتا ئوسمانی كەین.
ل تەباخا 1907ێ هێزێن دەولەتا ئوسمانیان بۆ جارا چەندێ ب هێجەتا تەمبیكرنا عەشیرەتان، ئانكو عەشیرێن كوردی ل سەر سنوری سنور بەزاندن، مینا ژ رۆژئاڤایێ ئیرانێ ل وان دەڤەرێن كورد نشین تا گەهشتینە باژێرێ ئورمیێ، دەست ب سەر بەشەكێ زۆر یێ كوردستانا رۆژهەڵات دا گرت و ژمارەكا خەلكێ بێ گونەهـ بوونە قوربانی ڤێ هێزا داگیركەر، ئانكو زیانێن مادی و مروڤی زۆر بوون(1)، لەورا خەلكێ ڤێ دەڤەرێ ژ بەر ئالۆزییا بارودۆخی؛ نەچار بوو پەنایێ ببەتە بەر پەرلەمانی، داكو چارەكێ بۆ رەوشا وان ببینن، چونكی هێزێن ئیرانی ئەوێن ل سەر سنوری شیانێن بەرهنگارییا دەولەتا ئوسمانی نەبوون. ئەو بابەتە بوو پرسەكا گرنگ د خۆلا ئێكێ یا پەرلەمانی دا تا خۆلا دویێ یا پەرلەمانی بەردەوام بوو، د چەند روینشتناندا گەنگەشە ل سەر ڤێ زێدەگاڤییا هێزێن ئوسمانیان هاتییەكرن(2). بۆ وێ مەبەستێ خۆلا ئێكێ یا پەرلەمانی سەرۆك وەزیران ل 1 تەباخێ 1907ێ داخوازكر چارەسەرییەكێ بۆ وێ پرسێ ببینن، ل سەر ڤێ چەندێ نوینەر (میرزا مەحموود خوانساری) دبێژیت: «پرسیارا من ژ وەزیرێ خزمەتگوزارییا گشتی ژ بەر دەڤەرا (ساوجبلاغ – موكریان) ژێدەرێن زێری ل وێ دەڤەرێ دەركەفتینە، ئەڤ چەندە بوویە ئەگەر، كو وه‌ڵاتێ جیران چاڤ ل ڤێ دەڤەرا ئیرانێ هەبیت و داگیر بكەن؟»، وەزیری خزمەتگوزارییا گشتی بەرسڤا ڤێ چەندێ دا و گۆت: «بۆ ڤێ پرسێ مە داخواز ژ (سەردار موكریانی) و سەرۆك عەشیرێن وێ دەڤەرێ كرییە، كو رێگرییێ ل هێزا دەولەتا ئوسمانی بكەن»(3). بەلێ نوینەر (مشیر ئەلده‌ولە) ئاماژە ب وێ چەندێ دكەت «ئەوا وەزیر دبێژیت، كو (سەردار موكریانی) بەرهنگارییا هێزێن ئوسمانی بكەت ئەڤێ چ پەیوەندی ب فەرمانا دەولەتێ ڤە نینە، ئەڤە زێدەتر وەكو كێشەیه‌كا عەشیری دهێتە بەرچاڤ، ژبەر هندێ یا پێدڤییە دەولەت چارەسەرییەكێ بوو ڤێ چەندێ ببینیت»(4).
ژ بەر ئالۆزییا بارودۆخی و مەترسیا وێ، هەر دو وه‌ڵاتێن هێزدار روسیا و بریتانیا هاتنە د ناڤ بابەتی دا و داخواز ژ دەولەتا ئوسمانی كر، كو هێزێن خۆ ژ دەڤەرێن ئیرانێ ڤەكێشیت، هەروەسا داخواز ژ وەزیرێ دەرڤە یێ ئیرانێ كر، كو پەرلەمانی ئاگەهدار بكەت، ل 22 ئەیلولا 1907ێ داكو لیژنەكێ پێك بهینن ژ بۆ دەستنیشان كرنا سنورێ د ناڤبەرا هەر دو وه‌ڵاتان دا و پەسەند بكەن(5). هەر بۆ ئارامكرن و راگرتنا بارودۆخی، سەركرده‌یێن كۆمەلا ئیتحاد و تەرقی(6)، ل نیسانا 1908ێ، پەیامەكا لێبۆرینێ ئاراستەیی خۆلا ئێكێ یا پەرلەمانێ ئیرانێ كر بەرامبەر وێ خرابكارییا هێزێن دەولەتا ئوسمانی بەرامبەر خەلكێ ل سەر سنورێ ئیرانێ ئەنجامدایی و دلگرانییا خۆ بەرامبەر وێ چەندێ دەربڕی(7).
ل سەر پرسا سنوری گەهشتنە ئەنجامەكێ، كو پەیماننامەیه‌كا لێك تێگەهشتنێ ل باژێرێ تەهرانێ 21 كانونا دویێ 1911ێ ئیمزاكر ب ناڤێ پرۆتۆكۆلا تەهرانێ(8). بەلێ ئەو رێكەفتنامە نەشیا دووماهییێ ب كێشا سنوران بینیت، هەر ژ بەر ڤێ چەندێ؛ ل ساڵا 1913ێ لژنەیەك د ناڤبەرا هەر دو وه‌ڵاتان دا هاتە پێكئینان ب ئامادەبوونا نوینەرێن وه‌ڵاتێن روسیا و بریتانیا كارێ لژنێ تا 27 چریا ئێكێ د هەمان ساڵ دا ڤەكێشا، پاشی پەیماننامەیەك د ناڤبەرا وان دا ل 4 چریا دویێ 1913ێ هاتە ئیمزا كرن، كو ب پرۆتۆكۆلا ئاستانە دهاتە ناسین(9).
پشتی شەڕێ جیهانییێ ئیكێ ل ساڵا 1918ێ ب دووماهیك هاتی، پەیوەندی د ناڤبەرا هەر دو وه‌ڵاتاندا بۆ ماوەكی راوەستیان، ژ بەر كو هەر دو وه‌ڵات مژویلی چارەسەركرنا ئارێشه‌یێن ناڤخۆیی و گوهۆڕینا سیستەمێ دەستهەڵاتدارییا كەڤن بۆ یا نوی بوون، به‌لێ سەرەرایی ڤێ چەندێ پشتی شكەستنا هێزێن (ئیسماعیل ئاغایێ شكاك 1891-1930)ێ، ئەوێ بەرنیاس بـ(سمكۆ)، ل هاڤینا 1922ێ، مایتێكرنا دەولەتا ئوسمانی ل سەر عەشیرێن رۆژئاڤایا ئیرانێ، ئانكو كوردێن ل سەر سنوران و تایبەتی پشتگیرییا وان بۆ (سمكۆی) و حەزا گرتنا دەڤەرا (ماكۆ) كو جهەكێ ستراتیجی یا بەردەوام بوو، ئەڤ چەندە جهێ دلگرانییا حكومەتا ئیرانێ بوو(10). ژ ئەگەرێ ئاریشه‌یا سنوری یا بەردەوام ل دەستپێكا ئادارا 1923ێ دا شەڕ و پێكدادان د ناڤبەرا عەشیرێن ل سەر سنوران دا پەیدابوون و هەتا 22 نیسانا هەمان ساڵ پێكدادان د بەردەوام بوون، ب ڤان پێكدادانان باردۆخ ئالۆزتر لێ هات. ل دۆر ڤێ چەندێ (ئیسماعیل خان- ئەمیر فەزلی) سەركرده‌یێ لەشكەرێ ئازربایجانێ؛ داخوازێ ژ وەزارەتا ناڤخۆیی یا ئیرانێ دكەت: «یاداشتەك بۆ بالیۆزخانا ئوسمانییا بهێتە هنارتن، داكو بۆ بەرسینگگرتنا ڤان رویدانان، فەرمانێن پێدڤی بدەنە بەرپرسێن خۆ یێن سنوری… « (11).
د ناڤبەرا ساڵێن (1923-1926)ێ دا ئارامییەك د ناڤبەرا ئیرانێ و توركیا دا هەبوو، هەر دو وه‌ڵاتان بۆ بنەجهكرنا دەستهەڵاتدارییا خۆ یا نوی، مژویلێ ئاریشه‌یێن ناڤخۆیی بوون، نموونە ل ئیرانێ تەپەسەركرنا وان بزاڤێن جوداخوازێن ل هەرێمێن جودا جودا ئەوێن ل ئیرانێ سەرهەلدایی هاتە كرن. وه‌ڵاتێ توركیا د ناڤبەرا ساڵێن (1923 – 1925)ێ دا ئاریشه‌یێن كۆنفرانسا لۆزان و زڤڕاند دا ویلایەتا موسلێ هەبوون، بزاڤ دكرن هێزێن خۆ یێن لەشكەری ل سنورێ موسلێ كۆم بكەت، لەورا تا ساڵا 1925ێ دا د ناڤبەرا هەر دو وه‌ڵاتان دا ئارامی و بێدەنگی هەبوو(12).
دیسان پشتی جەنگا جیهانی یا ئێكێ ب دووماهی هاتی، گوهۆڕین د سیستەمێ دەستهەڵادارییێ ل وه‌ڵاتێ ئیرانێ و توركیا دا پەیدا بوون، سیستەمێ دەستهەڵاتدارییا قاجاران و ئوسمانیان هاتنە هەلوەشاندن، حكومەتێن نوی هاتنە پێكئینان، ئەو ژی: دەستهەڵاتا پەهلەویان (1926 – 1979)ێ ل ئیرانێ و سیستەمێ كۆماری ب سەرۆكاتییا (مستەفا كەمال ئەتاتورك -Mustafa Kemal-Ataturk) )1923 – 1938) )ێ ل توركیا، هەلبەت خالێن هەڤپشك د هەر دو سیستەمێن نوی دا هەبوون(13) هەردو دەستهەڵاتداران دخواست ل سەر میكانیزمایا رۆژئاڤا بچن، كو حكومەتەكا ب تەمامی یا سەربەخۆ بیت، ب بسپۆری و شارەزایی مللەتێ خۆ برێڤە ببەن، گرنگێ ب نەتەوەپەڕستی ل شوینا یا ئایینی بدەت(14).
وه‌كی د بەرێ دا مە دیاركری پشتی جه‌نگا جیهانی یا ئیكێ، مژارا دەستنیشانكرنا سنوری ئێك ژ بابەتێن هەرە گرنگ بوو ب ڕژدی هاتییە پێش. ناكۆكیێن د ناڤبەرا ئیرانێ و وه‌ڵاتێ توركیا دا ل سەر كێشه‌یێن سنوری دزڤڕیتەڤە بۆ دەمەكێ درێژ، سەبارەت ڤێ مژارێ دانوستاندنێن وان ل ناڤەراستا ساڵا 1921ێ سەر ژنوو دەستپێكرن، سنورێن وان ژ پەیمانا ئەرزه‌ڕۆما دویێ ل 21 ئادارا 1847ێ(15). به‌لێ ساڵا 1926ێ دوبارە دانوستاندنا مژارا دەستنیشانكرنا هێلا سنوری ب ڕژدی كار ل سەر هاتە كرن، تاكو ساڵا 1932ێ یا بەردەوام بوو، هەر چەندە ب تەمامی نەهاتنە چارەكرن، به‌لێ د وێ مێژوویێ دا هێلا سنوری ب شێوەیه‌كێ باشتر هاتە دیاركرن، ب چاڤدێریكرنا هەر دو وه‌ڵاتان ل سەر سنوران ئاسانتر و باشتر لێ هات(16).
ئێك ژ مژارێن هەرە گرنگ ل سەر سنورێن هەر دو وه‌ڵاتان، بابەتێ بزاڤێن كوردان بوو و كاریگەرییا وان ل سەر پەیوەندیێن هەر دو وه‌ڵاتان د ناڤبەرا ساڵێن (1926 – 1931)ێ دا(17). بۆ نموونە بزاڤا (سمكۆیێ شكاك) ل ساڵا 1926ێ هەمبەری هێزێن ئیرانێ شكەستن ئینا، ب ڤێ چەندێ، بەر ب وه‌ڵاتێ عیراقێ ڤە چوو و پاشی بەر ب توركیا(18). د ناڤبەرا ساڵێن (1927 – 1930)ێ دا پشكەك ژ كوردێن توركیا، كو پشتی بزاڤا (شێخ سەعید پیران) ل ساڵا 1925ێ دەست ب بزاڤا خۆ كر بوون ل دەڤەرا ئاگری ئەوا ب بزاڤا ئاگرێ داغ هاتییە نیاسین، ئەڤێ بزاڤێ كارتێكرنا خۆ ل سەر پەیوەندیێن وه‌ڵاتێ ئیرانێ و توركیا كرییە و بوویە جهێ گرنگی پێدانێ ل دەڤ هەر دو وه‌ڵاتان، ل گەل ڤێ چەندێ بوو ئەگەرێ لێك نێزیك بوونا وان، كو پەیوەندیێن وان بەر ب خۆشبوونێڤە بچن(19).
ژ لایەكێ دی ڤە، حكومەتا ئیرانێ ژ بۆ خۆشكرنا پەیوەندییان ل گەل توركیا ل تیرمەها 1927ێ (محەمەد عەلی فرۆغی)؛ سەرۆك وەزیرێ ئیرانێ، سەرەدانا وه‌ڵاتێ توركیا كر ژ بۆ چارەسەركرنا ئارێشه‌یا سنوری و بزاڤێن كوردی، چونكە هێزێن توركی ب بەهانا تەپەسەركرنا بزاڤێن كوردی د هاتنە د ناڤ ئاخا ئیرانێ دا، (محەمەد عەلی فرۆغی) ل گەل سەركرده‌یێن توركیا دانوستاندن ئەنجامدان، شیا تارادەیەكێ وان ئارێشه‌یێن د ناڤبەرا ئیرانێ و توركیا دا چارە بكەت(20). بەلێ ل سەر چەند خالەكان ئاریشە ما بوون، ئەو ژی هندەك دەڤەرێن وان، كو ل سەر نەخشەیێ دكەڤتنە د ناڤ وه‌ڵاتێن وان دا وەك: نموونە پشكەك ژ زۆزانێن كوردێن ئیرانێ دكەڤتنە د ناڤ وه‌ڵاتێ توركیا دا، ژ بەر ڤێ چەندێ ل دەستپێكا ساڵا 1928ێ كۆمسیۆنەكا هەڤپشك هاتە پێكئینان، داكو ڤێ مژارێ چارە بكەن، به‌لێ ئەڤێ كۆمسیۆنا هەڤپشك ژی نەشیا وێ ئارێشه‌یێ چارە بكەت، ژ بەر كو مژارەكا كەڤن و ئالۆز بوو(21)، ل دووماهیێ ل ساڵا 1928ێ باس ل پەیمانا گرێدایی كێشه‌یێن سنوری یێن هەر دو وه‌ڵاتان هاتە كرن ب ناڤێ (ودادیە و تامینیە)، ئەوا ب نوینەراتییا (محەمەد عەلی فرۆغی) سەرۆك وەزیرێ ئیرانێ و (مەمدوح شەوكه‌ت بێگ) بالیۆزێ توركیاڤە ل 22 نیسانا 1926ێ هاتبوو ئیمزاكرن(22).
بەلێ دویڤچوون و ڤەكۆلین بەردەوام ل سەر دهاتنە ئەنجامدان، ل دووماهییێ بۆ خۆلا هەفتێ یا مەجلسێ هاتە بلندكرن و ل 14 گولانا 1928ێ د روینشتنا (26) بیست و شه‌شێ د ناڤ مەجلسێ دا هاتە گۆتوبێژكرن، ب تنێ (عەبدوللا یاسایی) نوینەرێ باژێرێ سمنان نەرازیبوونا خۆ ل سەر دەربڕی، گۆت: «ئەڤ رێخوشكرن و هەڤكارییا بەرپرسێن ئیرانێ بۆ حكومەتا توركیا، ئه‌رێ گرنتییا وێ د چ دایە؟ دێ ئەو ژی هەمان هاریكاری پێشكێشێ ئیرانێ كەت؟(23)». پرسیار ژ سەرۆكێ پەرلەمانی كر: «ئایا توركیا گرنتی دایە حكومەتا ئیرانێ، كو دێ (ئیسماعیل ئاغا شكاك) و هەڤالێن وی رادەستی بەرپرسێن ئیرانێ كەت یان نە؟ ئەگەر نە ڤێ پەیمانێ چ گرنتی هەیە؟ ئایا د بەرژەوەندییا ئیرانێ دا یە یان نە؟» به‌لێ ژ بەر كو چ نەرازیبوونێن دی ژ لایێ نوینەرێن مەجلسێ ڤە نەهاتنە ئەنجامدان، لەورا (عەبدوللا یاسایی) ب نەچاری رازیبوونا خۆ ل سەر دەربڕی، ل 16 گولانا 1929ێ د روینشتنا (47) چل و حه‌فتێ یا خۆلا حەفتێ یا مەجلسێ دا هاتە پەسەندكرن و مولەتا پێكگوهارتنا وێ دەركەت(24).
پشتی ئیمزاكرنا پەیمانا ئێمناهی ل ساڵا 1929ێ د ناڤبەرا هەردو وه‌ڵاتان دا، هەماهەنگییا وان زێدەتر بوو، زێدەتر لێك نێزیك بوون د ناڤبەرا وان دا پەیدا بوو، دەمێ شۆڕەشا ئاگری داغ و هێزێن بزاڤا ئاراراتێ ل ساڵا 1930ێ ل دژی حكومەتا توركیا دژوارتر لێ هاتین، سەرەرایی بۆمبه‌بارانكرنا هێزێن ئاراراتێ ژ لایێ هێزا ئەسمانی یا توركیاڤە ب چەكێ گران، لێ بزاڤا كوردی شیا بۆ ماوەیه‌كێ بەرگرییێ ژ خۆ بكەت. حكومەتا ئیرانێ و توركیا ل سەر وێ چەندێ پێكهاتن، كو شۆڕەشا ئاراراتێ ژ ناڤ ببەن. پشتەڤانییا ئیرانێ بۆ حكومەتا توركیا ئەو بوو، كو هێزێن ئیرانی نێزیك بوونا خۆ ل گەل فەرماندێ هێزا توركی د دەمێ دیار كری دا، كو 3 كێلومەتر ژ هێلا سنوری ل دەردورا چیایێ ئاگرى داغ خۆ ڤەكێشن و هێزێن توركیا پشتڕا بهێن هێزا كوردان دورپێچ بكەن، داكو دووماهییێ ب شۆڕەشا وان بهینن. (حسام بێك) سەركێشییا لەشكەرێ توركیا دكر و (كازم بێك) هاریكارێ هێزێن ئیرانی بوو و سەرپەرشتییا دانوستاندنێن د ناڤبەرا هەر دو وه‌ڵاتاندا دكر(25).
ئوپەراسیۆن ل 6 ئەیلولا 1930ێ دا ل دژی شۆڕەشا ئاگری داغ دەستپێكر، پشتی كو هاتینە د ناڤ ئاخا ئیرانێ دا ژ هەمی لایان ڤە دەوروبەرێن كوردان هاتنە گرتن، هێزێن ئیرانێ بۆ پشتەڤانیكرنا حكومەتا توركیا كوردێن ل سەر سنوران ڤەگوهاستنە د ناڤا باژێران دا، داكو ژ چ ئالیەكێ ڤە هاریكارییێ پێشكێشی شۆڕەشگێران نەكەن، ب ڤی شێوەی شۆڕەشا وان ژناڤبر و هێزێن وان بەربەلاڤبوون و هندەك ژی هاتنە دەستەسەركرن و ژەنەڕال (ئیحسان نوری پاشا)(26)، ل گەل (شێخ عبدالقادر) بەرپرسێن شۆڕەشێ بوونە پەنابەر ل وه‌ڵاتێ ئیرانێ(27). پشتی دووماهیك هاتنا بزاڤێن كوردی و لێك نێزیك بوونا هەر دو وه‌ڵاتان تا رادەكێ كێشه‌یا سنوران چارە بوویە، به‌لێ ب ته‌مامی نەهاتنە چارەكرن تا دووماهیا دەستهەڵاتا (رزا شاهـ)ی دانوستاندن و گرێدانا پەیمانان هەر یا بەردەوام بوو.
ژێده‌ر و په‌راوێز:
- زهرا شجیعی، نخبكان سیاسی ایران از انقلاب مشروگیت تا انقلاب اسلامی، ج3، (تهران: 1383).
ص، 49؛ عبدالحسین نوائی، دولتهای ایران از اغاز مشروگیت تا اولتیماتوم، (تهران: 1355).، ص22.
- م، م، م، ش، م، دورە اول، 9 مرداد 1286، جلسە130؛ احمد كسروی، تاریخ مشروگه ایران، چ15، انتشارات امیر كبیر، (تهران: 1369). ص475.
- م، م، م، ش، م، دوره اول، 9 مرداد 1286، جلسه 130؛ دلزار صالح صادق، ژیانی پەرلەمانی لە ئێران لە نێوان ساڵانی (1906-1925)، نامەیەكە پلە ماستەر لەمێژووی نوێ و هاوچەرخدا، نەبەلاوكراوەیە، زانكوی سەلاحەدین، 2016.، ل120.
- م، م، م، ش، م، دوره اول، 29 خرداد 1290، جلسە 108.
- احمد كسروی، منبع پیشین، ص476؛ دلزار صالح صادق، ژێدەرێ بەرێ، ل120.
- كۆمەلا ئیتحاد و تەرقی، ژ ئەنجامێ ئەوان پێشڤەچوونێن ب سەر دەولەتا ئوسمانی دا هاتین، ب تایبەت پشتی ساڵا 1839ێ تەخەكا گەنج و لاوان دیاربوون، كو ب هزروبیرێن ئەوروپی كاریگەر ببوون، خۆ ب (لاوێن تورك -jon turk) ددا نیاسین، كاریگەریەكا مەزن ل جڤاكێ ئوسمانی كر تا ئەوی رادەیی ل 21 ئادارا 1889ێ كۆمەكا قوتابیان ل كولیژا پزشكی و لەشكەری ل دەڤەرا توپ قاپو سارای ل ستەنبولێ كۆمەلا ئیتحاد و تەرقی دامەزراند و دو ئەندامێن وێ كورد بوون، ئەوژی ئیسحاق سكوتی و عه‌بدوللا جەودەت بوون، بۆ پتر پێزانینان زێدەتر بنێرە: شرید مقداد، جمعیە الاتحاد والترقی و دورها فی سقوگ الخلافە الاسلامیە العپمانیە 1908-1924، رسالە ماجستیر غیر منشورە، جامعە محمد بو چیاف، الجزائر، 2017-2018، ص ص6-16.
- م، م، م، ش، م، دوره اول، 12 دی 1286، جلسه 209؛ احمد كسروی، منبع پیشین، ص477.
- پرۆتۆكۆلا تەهران ل ساڵا 1911ێ ل تەهرانێ د ناڤبەرا بالیۆزێ ئوسمانی ل تەهرانێ (وپوق الدولە) و وەزیرێ دەرڤە یێ ئیرانێ هاتییە ئیمزا كرن، ئەڤ رێكەفتنە بێی ئامادەبوونا چاڤدێرێن بیانی هاتبوو پێكئینان، بۆ چارەسەركرنا كێشه‌یا سنوران د ناڤبەرا هەر دو وه‌ڵاتان دا، بۆ پتر پێزانینان بنێرە: علی اكبر بینا، تاریخ سیاسی و دیپلماسی ایران (از معاهدە تركمنچای تا معاهدە صلح پاریس، 1243-1273 ه.ق) ج2، (تهران: 1348)، ص299؛ یحیی دولت ابادی، ج 4، منبع پیشین، ص17؛ عبدالحسین نوائی، منبع پیشین، ص23.
- پرۆتۆكۆلا ئاستانە ل 4 چریا دویێ 1913ێ ل ستەنبولێ د ناڤبەرا وه‌ڵاتێ ئیرانێ و توركیا دا ب چاڤدێرییا نوینەرێن هەر دوو وه‌ڵاتێن بریتانیا و روسیا هاتییە گرێدان بۆ دیاركرنا سنورێ د ناڤبەرا هەر دو وه‌ڵاتان دا، د ڤێ پرۆتۆكۆلێ دا هەر دو رێكەفتنێن ئەرزرۆما دویێ 1847ێ و پرۆتۆكۆلا تەهران 1911ێ، وەك بنەمایەكی دانابوون بۆ چارەسەركرنا كێشه‌یا سنوران د ناڤبەرا هەر دو وه‌ڵاتان دا، بۆ پتر پێزانینان بنێرە: علی اكبر بینا، تاریخ سیاسی و دیپلماسی ایران (از معاهدە تركمنچای تا معاهدە صلح پاریس، 1243-1273ه.ق) ج2، (تهران: 1348)، ص 299.
- كاوە بیات، (تبانی شوروی و توركیا، فروپاشی جمهوری ازربایجان، 1920، مجلە نگاە نو، شمارە 10، مهر و ابان 1371، ص ص131-149.
- كاوە بیات، شورش كردهای تركیە وتاپیر ان بر روابگ خارجی ایران و تركیە (1307-1311)، (تهران: 1374)، ص ص45-50.
- كاوە بیات، منبع پیشین، ص ص53-54؛ اسناد معاهدات دوجانبە ایران با سایر دول، واحد نشر اسناد، دفتر مگالعات سیاسی و بین المللی، ج5، (تهران: 1371)، ص ص 21-28؛ فراس صالح خچر الجبوری، دراستە فی تاریخ العلاقات التركیە-الایرانیە 1960-1980، دار غیدا‌و للنشر والتوزیع، (عمان: 2018)، ص19.
- محمد تقی امامی خویی، سید محی الدین خلخالی، بررسی تپبیت مرزهای ایران و تركیە در دورەی پهلوی اول، فصلنامەی علمی- پچوهشی مسكویە، ساڵ 6 شمارەی 18 پاییز 1390، ص29؛ رچا مختاری اصفهانی، پهلوی اول از كودتا تا سقوگ، چ 3، نشر پارسە، (تهران: 1390)، ص195، روزنامە اگلاعات، شمارە 384، 27 اژر 1306.
- هادی وكیلی، سمپوزیوم ایران و ترك از گزشتە تا امروز، گفتمان فرهنگی خاورمیانە، (تهران: 1389)، ص154؛ رچا مختاری اصفهانی، منبع پیشین، ص196.
- پەیمانا ئەرزرۆما دویێ ل 21 ئادارا 1847ێ ئەوا د ناڤبەرا دەولەتا قاجاری و ئیمپراتوریەتا ئوسمانی دا هاتییە پێكئینان، پشتی پەیمانا ئەرزرۆما ئێكێ یا ساڵا 1823ێ سەرنەگرتی كو كێشە و ئارێشه‌یێن ل سەر سنوران دوبارە د ناڤبەرا هەر دو وه‌ڵاتان دا سەر هەلدان، ئەڤجا داكو بەرژەوەندیێن روسیا و بریتانیا تێكنەچن و ئەو ناكۆكییا سنوران د ناڤبەرا هەر دو وه‌ڵاتا نەبیتە ئەگەرێ بەرپابوونا شەروپێكدادانان، ئەڤ هەر دو وه‌ڵاتە نەچاركرن دوبارە دانوستاندنان بكەن، ب ڤێ چەندێ كۆمسیۆنەك پێكئینا ب نوینەراتییا هەر چار وه‌ڵاتان، دانوستاندنێن وان د هەژدە روینشتنان دا بوون، ئانكو نێزیكێ چار ساڵان ڤەكێشا، د ئەنجام دا ب ئامادەبوونا نوینەراتییا هەر چار وه‌ڵاتان پەیمانەكا نوی ب ناڤێ پەیمانا ئەرزرۆما دویێ كو ل باژێرێ ئەرزرۆمێ هەر دو نوینەران (میرزا تەقی خان فەراهانی) یێ بەرنیاس ب (ئەمیر كەبیر) ژ لایێ ئیرانێ ڤە و (ئەنوەر ئەفندی) ژ لایێ دەولەتا ئوسمانی ڤە هاتە ئیمزاكرن، ڤێ پەیمانێ تارادەكێ كێشه‌یا سنوران كێم كرن، بۆ پتر پێزانینان بنێرە: پرویز افشاری، صدر اعچمهای سلسلە قاچاریە، تهران: 1376، ص120؛ عباس اقبال اشتیانی، امیر كبیر میرزا تقی خان ، تهران: 1390، ص466.
- محمود محمد رشیدی، روابگ سیاسی- فرهنگی ایران و تركیە (1304-1320 شمس)، پایان نامە جهت اخژ درجە كارشناسی ارشد رشتە (گرایش ایران دورە اسلامی)، دانشكدە ادبیات و علوم انسانی گروە تاریخ، دانشگاە ارومیە، خرداد 1394، ص 41؛ احسان پور خانجانی، منبع پیشین، ص32.
- نجفقلی پسیان و خسرو معتچد، رچا شاه از سواد كوە تا ژوهاسبورگ، (تهران: 1362)، ص ص433-435؛ كاوە بیات، شورش كردهای تركیە و تاپیر ان…، ص161؛ مرزهای ایران، ج1، انتشارات مۆسسە فرهنگی مگالعات و تحقیقات بین المللی برابر معاصر تهران، (تهران: 1386)، ص205.
- م، م، م، ش، م، دورە چهارم، 25 مرداد 1301، جلسە127؛ نڤام علی دهنوی، اسنادی از روابگ ایران و تركیه (1922-1937)، مركز اسناد و تاریخ دیپلماسی، (تهران: 1386)، ص5.
- نڤام علی دهنوی، منبع پیشین، ص3؛ كاوە بیات، شورش كردهای تركیە تاپیر ان…منبع پیشین، ص ص 59-61.
- م، م، م، ش، م، دورە هشتم، 28 اسفند 1310، جلسە 77؛ نڤام علی دهنوی، منبع پیشین، ص ص 3-5؛ كریس كوچرا، جنبش ملی كورد، ت: ابراهیم یونسی، (تهران:1370)، ص17؛ اسناد معاهدات دوجانبەی ایران با سایر دول، ج 15، بە كوشش فریبا شعبانی نصر، نشر اسناد دفتر مگلعات سیاسی و بین المللی، (تهران: 1371)، ص ص21-28.
- م، م، م، ش، م، دورە هشتم، 28 اسفند 1310، جلسە 77؛ اسنادی از روابگ ایران و تركیە، بە كوشش خدیجە صلح میرزایی، سازمان اسناد ملی ایران، سند شمارە (240002516)، ( تهران: 1382)، ص24؛ حسن نقدی نژاد، روابگ ایران وتركیە، حوزەهای همكاری رقابت، دانشگاە ازاد اسلامی، معاونت پژوهشی، دفتر گسترش تولید علم، (تهران: 1388)، ص ص230-235.
- م، م، م، ش، م، دوره هفتم، 26 اردیبهشت1308، جلسه47؛ اسنادی از روابگ ایران و تركیە، منبع پیشین، ص24؛ روزنامە اگلاعات، شماره 774، 5 خرداد 1307.
- م، م، م، ش، م، دوره هفتم، 22 اردیبهشت 1308، جلسه 46؛ روزنامه اگلاعات، شماره 767، 26 اوردیبهشت 1308.
- م، م، م، ش، م، دوره هفتم، 22 اردیبهشت 1308، جلسه 46؛ م، م، م، ش، م، دوره هفتم، 26 اردیبهشت 1308، جلسه 47؛ روزنامه اگلاعات، شماره 767، 26 اوردیبهشت 1308.
- حسین مكی، تایخ بست سالە ایران، چ5، انتشارات علمی (تهران: 1380)، ج5، ص4؛ سهیل گاهر خانیان زارع، نقش مجلس شورای ملی در سیاست خارجی ایران در ادوار نهم، دهم، یازدهم و دوازدهم، دانشكدە ادبیات و علوم انسانی، پایان نامە جهت اخژ درجە كارشناسی ارشد تاریخ ایران دورە اسلامی، دانشگاە خوارزمی تهران، تیرماە 1394.، ص78.
- ئحسان نوری پاشا (1892-1976): ل ساڵا 1892ێ باژێرێ بەدلیسێ تاخێ (عەلی قولی) ژ دایكبوویە، ژ هۆزا جبرانیە، خواندنا سەرەتای هەمان باژێر خواندییە، قووناغێن دی ل ئازربایجانێ و ستەنبولێ ب داوی ئینایە، ل ساڵا 1910ێ پلا ئەفسەری بدەست خوڤە دئینیت و دكەڤیتە د ناڤا رێزێن لەشكەرێ ئوسمانی دا، بەشداری د چەندین شەڕان دا كرییە، وەكو سەركرده‌یێ هێزێن سنورێ ئیرانێ و توركیا هاتبوو دامەزراندن، ئەندامەكێ كۆمەلا تەعالی كوردستان و كۆمەلا خوسەرییا كوردی بوو، د بزاڤا ساڵا 1925ێ دا پشكداری كرییە، (ئیحسان نوری) ژ لایێ كۆمەلا خویبوونڤە ساڵا 1927ێ وەكو سەركرده‌یێ لەشكەرێ بزاڤا ئاراراتێ هاتە دانان و پلا (ژەنەڕال) پێ هاتە دان؛ پشتی ژ ناڤچونا بزاڤا ئارارات ل مەها ئیلولێ 1930ێ ئاوارەی وه‌ڵاتێ ئیرانێ دبیت تا ل 18 ئادارا 1976ێ ل باژێرێ تەهرانێ د رویدانەكا نەچاڤەرێكری دا گیانێ خو ژ دەست ددەت، ل گورستانا بەهشت زەهرا ل تەهرانێ دهێتە ڤەشارتن، بۆ پتر پێزانینان بنێرە: موسەدەق تۆڤی، ساڵێن پەنابەریێ ژ ژیانا ئیحسان نوری پاشای، چ2، (2017: باتمان)، ل ل 13-20؛ محمد صالح گیب زێباری، الجنرال احسان نوری باشا نشاگه السیاسی والپقافی والعسكری 1892 – 1976، مجلە جامعە دهوك، مجلد (1)، عدد (2)، (دهوك: 1998)، ص ص 73-81.
- بالیۆزێ وه‌ڵاتێ توركیا ل ئیرانێ وەزارەتا دەرڤە یا ئیرانێ ئاگەهدار كر، كو دەولەتا وی ل بەرە ب مەرەما ژ ناڤبرنا كوردێن ئاگری داغ هێرشەكا لەشكەری بكەتە سەر ئاراراتێ و داخواز كر حكومەتا ئیرانێ رێ ل بەر ڤەكێشانا كوردێن ناڤبری بۆ ناڤ ئاخا ئیرانێ بگریت، دەولەتا ئیرانێ ژی د بەرسڤدا گۆت ب هەمی شیانێن خۆ دێ بزاڤێ كەین، كو نەهێلین كوردێن ئیرانێ هاریكارییا شۆڕەشگێران بكەن، دێ بزاڤا كەین عەشیرەتێن خۆ یێن ل سەر سنوران ڤەگوهێزینە د ناڤا وه‌ڵاتی دا، بۆ پتر پێزانینان بنێرە: كاوە بیات، شورش كردهای تركیە وتاپیر ان…، ص79؛ حسین مكی، منبع پیشین، ج5، ص4.
