بۆچی هندەک وەڵات دەوڵەمەندن و هندەکێن دی هەژارن؟

ئاراز وەلید رێکانی

ئێک ژ کەڤنترین و گرنگترین پرسیارێن ئابووری، ئابووریناسان چەندین ڕاڤەکرن پێسکێشکرینە، ئەو چییە ئاستێ دەولەمەندییا وەڵاتەکێ زێدە دکەت، ژ وان بازرگانییا ئازاد، وەبەرهێنانا پتر، کەش و هەوایێ باش، تەندروستییا باش، خواندنا بلند، گەشەپێدانا بازارێ دارایی و حکومەتەکا باش. ئەڤە ب تنێ بەس نینە بۆ بەرسڤدانا ڤێ پرسیارێ.

ئادەم سمێس ل سالا ١٧٧٦ێ د پەرتووکا سامانێ گەلان دا، بزاڤکرن ڤێ پرسیارێ بەرسڤ بدەن، بەلێ پتری ٢٤٥ ساڵان ل سەر ڤێ پەرتووکێ دەرباس بوون و ئاستێ جیاوازییا د ناڤبەرا وەڵاتێن زەنگین و هەژار مەزنتربوو. د زمانێ رۆژانە دا باراپتر زاراڤێ (دەوڵەمەند) و (هەژار) ب واتایەکا رێژەیی دهێنە بکارئینان: کەسەکێ (هەژار) داهات، پارە، کەلوپەل، یان خزمەتگوزاری یێن کێمتر یێن هەین ژ کەسێ (دەوڵەمەند). پتریا جاران ئابووریناس بەرهەمێ ناڤخۆیی یێ گشتی GDP بکاردئینن بۆ سەحکرنا سەرجەمێ باشبوونا ئابووریێ وەڵاتان. هەروەسا دابەشکرنا بەرهەمێ ناڤخویی یێ گشتی ل سەر سەرجەمێ هژمارا ئاکنجییان بۆ دیارکرنا بەرهەمێ ناڤخۆیی یێ گشتی هەرتاکەکێ. ب مانایەکا دی، بەرهەمێ ناڤخۆ یێ گشتی یێ هەر تاکەکێ بیڤەرەکێ دییە بۆ دیاربوونا ئاستێ ژیانا نەتەوەیەکێ.

ل دویڤ داتایێن بانکا جیهانی، موزەمبیق وەڵاتەکێ هەژارە، رێژا هەژاریێ تێدا یا بلندە، . پەیداکرنا داهاتێ خێزانێ یێ رۆژانە یێ ب زەحمەتە. ل ساڵا ٢٠٢١ێ بەرهەمێ ناڤخۆیی یێ گشتی یێ هەر تاکەکێ ل ڤی وەڵاتی ٤٩١  دولار بوون. لێ ئەلمانیا بەرهەمێ ناڤخۆیی یێ گشتی یێ هەر تاکەکێ ل بۆ وێ ساڵێ دبیتە ٥١٢٠٣ێ دولار..

ئەگەر ئەم سەحکەینە ئابوورێ عیراقێ، ل ساڵا ٢٠٢١ێ بەرهەمێ ناڤخۆیی یێ گشتی یێ هەر تاکەکێ دبیتە ٤٧٧٥ دولار، هەڤبەر ل گەل وەلاتێن پێشکەڤتی، ئەڤ ئاستە یێ کێمە. ل دویڤ وی داهات، ژێدەرێن سروشتی، نەفت و گازێن عیراقێ هەی. بەلێ ژبەر نەجێگیرییا سیاسی و ئەمنی، بلند بوونا رێژا گەندەلیێ، نزم بوونا ئاستێ پەروەردێ و خواندنا بلند، نەپێگیرییا یاسایێن دەولەتێ، چەندین ئەگەرێن دی هەنە، کو عیراق د ڤێ رەوشێ دا ببۆریت.

لوکسمبۆرگ ل ساڵا ٢٠٢٣ێ، بلندترین بەرهەمێ ناڤخۆیی یێ گشتی یێ هەر تاکەکێ هەی کو دبیتە ١٣٥٧٠٠ دولار ئەڤ داتایە وێ چەندێ دیاردکەن کو ئاست و کوالێتییا ژیانێ د ڤی وەلاتێ دا گەلەکێ بەرزە و ل دویڤ چەندین ژێدەران دەوڵەمەندترین وەڵاتێ جیهانێ یە.

ل دویڤ چەندین ڤەکولینێن جودا، چەندین رێکێن دی هەنە بۆ دروست کرنا وەڵاتەکێ دەوڵەمەند ژ وان: لامەرکەزی، بەرهنگارییا گەندەڵیێ، دیموکراسی، بازرگانی، سازی و دەزگە‌هەهـ، باشترکرنا ئاستێ پەروەردێ و راهێنانان، ژێرخانا باش، سنوردارکرنا هژمارا ئاکنجییان، بەرهەمهێنانا پیشەسازییا بەرز، شەهرەزاییا تەکنیکی، هەبوونا کەسێن ب وەفا و دلسۆز د کارێ خۆ دا، باشتر بکارئینانا سەرۆکانیێن سروشتی، ئاستێ خواندنا بلند، دەست تێوەردانا دەرەکی کێمتربیت ل حکومەت و کاروبارێن دەوڵەتێ دا، یاسا و سیاسەتێن کاریگەر، ڤەکرنا سنوران بەرامبەر دەوڵەتێن جیهانی، کێمکرنا ئاستێ گەندەلیێ. تانوکە ئابووریناسان و زانایان د لێگەریانێدانە، بەلێ د سنوردار نینن و ئەڤ ئەگەرە ب تنێ بەس نینن بۆ ڤێ بەرسڤدانێ.