گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
ته‌نگه‌زارێ مارینی
میلێنا ژه‌سه‌نسكا Milena Jesenisska ل دۆر به‌رهه‌مێن كافكای وه‌ها دبێژه: “راست، تازی و ب ئێش، تژه تنازێن هشك و دیتنا هه‌ستیار یا مرۆڤه‌كی، گه‌ردوو ئەوقاس زه‌لال دیت، كو نه‌كاربوو خوه راگره و نه‌چار ما دمره“.كافكا د 13 /7/ 1883ان ل پراگ، ژ باڤ و دێیه‌كه جهوو ژ دایك بوو. واته ئەو ئەندامێ 2 مینۆره‌ته‌یا بوو، جهوو و ئەلمان. ئەو زارۆیێ مه‌زن یێ مالباتێ بوو. باڤ و دێیا وی ده‌مێن درێژ ل فرۆشگه‌ها خوه د بوهوراندن، وی و 3 خوشكێن خوه بێهتر ده‌مێن خوه ل مالێ ب سه‌ر ده دبرن. باڤێ كافكا ژی مرۆڤه‌كی جرنه‌خوه‌ش و هشك بوو، وه‌ها ژی كارتێكرنه‌كه نه‌یێنی ل زارۆیێن خوه كر. ئەڤ د نامه‌یا كافكا ژ باڤێ وی ره، دیار دبه، كا ئەو باڤه‌كی چه‌ندی ده‌سپۆت و زولومكار بوو. باڤێ وی دخوه‌ست كورێ وی د خوه‌ندنێ ده ژێهاتی به، لێ د داخوازێن خوه دە هشك بوو، له‌ورا كێشه د ناڤبه‌را كور و باڤ ده په‌یده دبوون.
د چیرۆكا خوه یا Verwandlung (ڤه‌گوهه‌رین) ده دیار دكه، ده‌ما گرێگۆر سامسا سبه‌هه‌كێ رادبه، دبینه، كو بوویه سرسرك. د ڤێ رۆمانێ ده، هه‌م بەحسا گوهه‌رینان د ژیانا جڤاكی ده دكه و هه‌م ژی كارتێكرنا ژیانا پیشه‌سازیێ ل جڤاكێ. ژ ئالیه‌كی ڤه، ئێن كه‌ڤنشۆپ د وان گوهه‌رتنێن جڤاكی نه‌دگهشتن و وه‌كه به‌رێ سه‌ره‌ده‌ری د گه‌ل مالباتێ دكرن و ژ هێلا دن ڤه ژی زوو گوهه‌رتن پێكدهاتن.
قۆناغا كافكا یا بێهنڤه‌دانێ خوشكا وی، ئوتلا بوو، كو ژێ حه‌ز دكر و باوه‌رییا وی پێ دهات. ئەڤ دیارده ژی د نڤیسێن كافكا ده دیار دبوو و ب تایبه‌تی د پارچه‌رۆمانا ڤه‌گوهه‌رتن ده. راستە تێكلیێن وی ب دیا وی ره نۆرمال بوون، ژ به‌ر نه‌بوونا وێ كێم ل مالێ، كو ب باڤێ وی ره دوكانه‌كه مۆده‌یا جلان ڤه‌كربوو. لێ خالانێن وی مینا پرۆگۆنیستان (كه‌سایه‌تیێن رۆمانا) د نڤیسێن وی ده سه‌ری هلددان.
د په‌ی ب سه‌ركه‌تنا وی د گمنازیۆمێ ده، ده‌ست ب خوه‌ندنا خوه كر و گه‌له‌ك به‌ش گوهه‌راندن، تا د سالا 1906ان ده زانینگه‌ها به‌شێ زانستا مافناسیێ ب داوی ئانی و د په‌ی ره ژی دۆكتۆرا خوه چێكر.
ل پراگێ، كۆمه‌ك ره‌وشه‌نبیر هه‌بوون، كو كافكا تێكلیێن وی ب وان ره هه‌بوون، مینا Max Brod ماکس برۆد، كو هه‌ڤالێ وی ئێ هه‌ری نێزیك بوو و ب ئالیكارییا وی پرتووكا وی یا یه‌كه‌م ژ وه‌شانخانه‌یا رۆڤۆهلت، ل لایپزیگێ هاته وه‌شاندن. ئە‌وێن دن. ئوسكار باوم و فرانز ڤێرفه‌ل. ڤێ كۆمێ جارێ هه‌ڤ ددیتن و د ئەنجامێ ده، ناڤێ وان كۆما پراگێ یا تۆره و وێژه‌یێ هاته ناسكرن. كافكا مرۆڤه‌كی ره‌وشه‌نبیر بوو، لێ دیار نه‌دكر.
ماکس برۆد ئێ به‌رهه‌مێن وی د په‌ی مرنا وی ره وه‌شاندن، بەحسێ ناسینا خوه یا یه‌كه‌م ب كافكا ره كر، ده‌ما وی سه‌میناره‌ك ل سه‌ر شۆپه‌نهاوه‌ر دا، ل داویێ، كو ئەزێ بچم مالێ هاته با من و گۆت: دخوازم ب ته ره باخڤم و ئەم ب هه‌ڤ ره ده‌ركه‌تن و مه دانووسته‌ندن دكر تا بوو سائه‌ت 1ێ نیڤێ شه‌ڤێ، وی ئەز دگهاندم مالێ و من ئەو دگهاند مالێ“ ژ به‌ر مه‌زنێ مالێ بوو، دڤیا كار بكه و د په‌ی خوه‌ندنا خوه ره، ژ سالا 1908، تا 1922 د سیگۆرته‌یه‌كێ ده كار كر ( سیگۆرتا روودانان). د جه‌نگا جیهانی یا یه‌كه‌م ده، نه‌چوو له‌شگه‌ریێ، لێ كارێ سیگۆرته‌یا برینده‌ران دكر. د وی كارێ خوه ده، پر نڤیسین دكر، لێ د ناڤبه‌را 1912-1913ان ده پر ئاكتیڤ بوو.
د سالا 1915ان ده، چیرۆكا خوه یا ب ناڤێ ئورته‌ل (حوكوم) نڤیسی و پێ ده‌نگ ڤه‌دا. پرتووكا خوه یا ب ناڤێ „ڤه‌گوهه‌رین“ ژی د وێ سالێ ده نڤیسی، لێ د سالا 1916ان ده چاپ بوو و هاته به‌لاڤكرن. ب ڤێ پرتووكێ شێوازه‌كی نوو ژ نڤیسینێ ئانی قادا تۆره‌یێ.
لێ ئەگهر ئەم باش دێهنا خوه بدنێ، تێ ده‌ربخن، كو كارتێكرنا میتۆلۆژیا رۆژهلاتی د ڤه‌گوهه‌رینا فیگوران ده هه‌یه. ئەم دزانن ژی، كو جهوو ژی، هه‌م د ته‌وراتێ ده و هه‌می د جڤاكێ ده، كه‌تنه بن باندۆرا ئەفسانه‌یان ده. د هه‌می چیرۆك و ئەفسانهیێن كوردی ده، ئەم ڤان ڤه‌گوهه‌رینان دبینن و مه‌مێ ئالان باشترین نموونه‌یه، ده‌ما هه‌رسێ خاتوون دبن كه‌ڤۆك و ته‌ختێ زینێ دبن، ل نك ئێ مه‌مۆ دده‌ینن.
ئەفسانهیێن جنان، پیرهه‌ڤۆكان، خه‌ریبۆ، دێوێن هه‌فتسه‌ری و گه‌له‌كه دن ژی هه‌نه.
كافكا د تێكلیێن خوه ده، نه‌هه‌وقاس سازكار بوو، لێ بێهتر نامه ژ وان ره رێدكرن و بیرانێن رۆژانه، ل نك وی كارێ سه‌ره‌كه بوو. دبه تێكلیێن لاشانه ب فێلجه باوه‌ر Felice Bauer و ژول ڤۆهرێزه‌ك Juli Wohrezek ره چێبووبن، لێ ئەو ژی ده‌مه‌كه كورت. ئەم دزانن، كو 2 جاران ئەو فێلجه باوه‌ر بووبوون ده‌زگیرێن هه‌ڤ و جارا سێیان، ل ده‌مێن خوه ئێن داوی ب دۆرا دامانت، ل به‌رلینێ ره.
پرۆف. راینه‌ر شتاخ، ئێ 3 بیۆگرافیێن كافكا نڤیسین و لێكۆلینێن هێژا ل دۆر كافكایی كرن، دهه‌ڤپه‌یڤینه‌كه خوه ده دبێژه: « ده‌ما من تێكلی ب خزمێن ڤێلجە باوه‌ر ره كرن و دخوه‌ست بزانییا چ بیرانێن نڤیسكی، ئێن كافكا و ڤێلجە هه‌نه، ل ده‌ستپێكێ خوه هشك كرن و نەخوه‌ستن ژیانا ڤێلجە ب كافكا ره ئەشكه‌ره بكن، ژ به‌ر كافكا (وه‌ك خزمێن وێ گۆتن) ب شێوه‌یه‌كی نه جوان سه‌ره‌ده‌ری د گه‌ل ڤێلجە دكر.“ لێ ئەگهر ئەم نامه‌یێن كافكا ژ میلێنا ره بخوێنن «فرانز كافكا د ده‌ستپێكا سالا 1920 ده میلێنا ناس كر. د ناڤبه‌را وێ و كافكا ده هه‌ڤالتیه‌كه پر نێزیك چێبوو. ژ خوه رۆژنڤیسێن كافكا كووراهییا راست یا ڤێ هه‌ڤالتیێ نیشانی مه دایه. لێ ئەم ته‌نێ دكارن هزر بكن، كو ل ڤر و د ڤان نامه‌یان ده، یێن كو یه‌كه‌م جار تێنه چاپ كرن، تێنه خویانی كرن: رۆمانه‌ك ئەڤیندار، ئورژیه‌ك بێهێڤیتیێ، به‌خته‌واریێ، خوه‌هلوه‌شاندن و خوه‌رووخاندنێ.“ كافكا پر ژێ هه‌ز دكر، لێ وێ ب شێوه‌یه‌كی دن لێ دنهێری.
سالا 1917ان نه‌خوه‌شیا ئێشا زراڤ پێكه‌ت و د په‌ی ره شه‌وبا ئسپانی. ژ به‌ر كارمه‌نده‌كی زیره‌ك بوو، زوو ب زوو ئەو خانه‌نه‌شین نه‌كرن، لێ ده‌ما زانین، كو پێدڤی هه‌یه ببه هاته كرن.
هێدی هێدی ئێشێ لێ جۆر دكر و ژ به‌ر بێهێزییا لاشێ وی نشته‌گه‌ری ژێ ره چێنه‌كرن و د سالا 1924ان ده، نه‌ما دكاریبوو باخڤه ژ به‌ر ئێشا زاڤ ل زه‌نگه‌لۆرا وی دا و د وێ سالێ ده، كو ته‌مه‌نێ وی بوو 40 سال كۆچا، داوی د 3. حه‌زێران دا1924 ل كه‌رلنگ، نه‌مسا كر.
ژ به‌ر شێوه‌یێ نڤیسینێ ئێ كافكا، وه‌كه شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت ب ناڤێ كافكاێسك چێبوو.
ئەگهر ب ئا كافكا بوویا، دێ هه‌ڤالێ وی ماخ برۆد هه‌می نڤیس و خێزكێشانێن وی بسۆتان دا، لێ وی ئەو نه‌كر و د په‌ی وه‌خه‌ركرنا وی ره، خوه‌دی ل وان ده‌ركه‌ت و دانه چاپێ، لێ بێهترین به‌رهه‌مێن وی ب ده‌ستێن وی هاتنه سۆتان. ئەگهر ماخ برۆد ب ئا كافكا بكرا، نها ئاسته‌یا نڤیسینا تۆره‌یی دێ كێمتر ژ پێپه‌لۆكا نها بوویا.
ماخ برۆد، كافكا یه‌ك ژ مه‌زنترین هه‌لبه‌ستڤان و نڤیسكار ددیت. د په‌ی به‌لاڤبوونا به‌رمایێن به‌رهه‌مێن وی، كافكا نڤیسكاره‌كی وێژه‌یێ ئێ جیهانی یه. كافكا ژ وان نڤیسكارێن ئەلمانینڤیسێن هه‌ری بێهتر ل جیهانێ تێ خوه‌ندنە. وی ب خوه، خوه نه نڤیسكاره‌كی سه‌ركه‌تی ددیت. «كافكا ده‌ست ب نڤیسینا سێ رۆمانان كرن، لێ یه‌ك ژ وان ژی ب داوی نه‌ئانی“ Rainer Stach“ Franz Kafka: ein Genie voller Selbstzweifel | DW Doku Deutsch. Youtube“1.
چیرۆكا وی یا ب ناڤێ قه‌سر (شلۆس)، تێ ده بەحسێ بیرۆقراتیێ دكه و نكاره بگهه گوند و خه‌لكێ گوند ژی نكارن ئالیكارییا ك (له‌هه‌نگێ وی ك، ئەردێ دپیڤه).
چیرۆكا حوكوم، چیرۆكا كور و باڤە، مینا ئاوتۆبیۆگرافی تێته دیاكرن و ك، له‌هه‌نگێ وی ب وی ره به‌رهه‌ڤ دكن. پارچه‌یه‌ك ژ راستیێ تێ ده هه‌یه، لێ د زمانێ وی ده و هێزا بێهه‌مپا یا تازیكرنا بۆیه‌ران كافكا وه‌كی نڤیسكاره‌كی دوباره نابه، ل قه‌له‌م دكه‌ڤه.
دۆز، له‌هه‌نگێ وی یوسڤ ك، تێ گرتن، سه‌ده‌م نایێته ناسكرن. ره‌وشه‌كه وه‌ها یه، كو مرۆڤ قه‌ت ل بیرا وی نه‌یێ. په‌رگاله‌كه سوڕیالی یه. سه‌ده‌ما گرتنێ نزانه، ل سه‌ده‌مان دگه‌ره، لێ هه‌ر جاره‌كێ به‌رسڤه‌ك ب ده‌ست دكه‌ڤه، پرسه‌ك ل با وی دوروست دبه، ته‌ڤلیهه‌ڤ دبه. ئەڤ ره‌وش سنج و ره‌وشتێن كافكا دیار دكه، پر ئاگاهی، ئاگاهیان وندا دكن و ناهێلن.
ئیسال 100 سال د سه‌ر مرنا وی ره تێپه‌ر بوویه، لێ هین كافكا تێته خوه‌ندن و ئاكتوه‌ل دمینه.
ما گه‌لۆ ئەو نڤیسێن، كو كافكا ئەو گه‌ردوون ده‌ربرین، نه ئەو گه‌ردوونا مه یا نهۆ یه؟ نه‌باوه‌ری، بیرۆكراتی، تۆتالیتاریزم، له‌زووبه‌زییا بۆیەران، نه‌تێگه‌هشتنا رێمایێن ئاشتی و جه‌نگێ، گوهه‌رینێن له‌زگین، مرۆڤ و تێكدانا ژیانا ساده- ئەڤ هه‌می شێوه‌یێ ژیانه‌كه تو ده‌ربرین به‌رسڤا وێ ناده. ئەو تشتا كافكا ل دۆر وان دنڤیسی، ئیرۆ ژی ئاكتوه‌لن، ئونیڤه‌رسالن. دبه ئەڤ ژی سه‌ده‌مه‌ك به، كو هین پر تێته خوه‌ندن.
كافكا، جهـ و ده‌م د به‌رهه‌مێن خوه ده ده‌ستنیشان نه‌كرنه. زمانه‌كی ڤه‌كری ب كار تینه. خوێنه‌ره‌كی وی دبێژه: „ئەگهر ئەز بخوازم نامه‌یه‌كێ ژ باڤێ خوه ره ئیرۆ بنڤیسم، دكارم نامه‌یا كافكا ب كار بینم، بێی كو په‌یڤه‌كێ لێ كێم ئان زێده بكم“.
ژ خوه ئەڤە، یا جیاوازی و تایبه‌تمه‌ندییا كافكا دیار دكه. كافكا ب زمانه‌كی هوورگلی دنڤیسه، ئان ژی په‌سنێ تشتا نكاربه وه‌ره نڤیسین، دكاریبوو وان وێنه‌یان وه‌ها هوور په‌سن بده، ئەو وێنه‌یێن ئەم د خه‌ونێن خوه ئێن گران ده دبینن، ده‌ما گ.گ. مارقو‌ز كافكا خوه‌ند، هه‌ست كر، كو ئەو گۆتن، ئاخافتن و په‌یڤێن داپیرا وی دبێژه. هه‌می نڤیسه‌ر و هونه‌رمه‌ندێن شێوه‌كار ئێن كافكا خوه‌ندن، مینا س. بهێكه‌ت، پاول جیلان، هارۆكی موراتامی، پهلپ رۆته، پاول. ئوسته‌ر و پر ئێن دن، به‌هتی مابوون، ژ شێوه و رێبازێن نڤیسینا كافكا. ئەو تشتا ل ئەمه‌ریكا لاتینی د بن ناڤێ رئالیته‌یا سحری ده یه، ڤه‌دگه‌ره كارتێكرنا نڤیسینێن كافكا.
كافكا تشتا پاشه‌رۆژێ دێ رووبده نڤیسی و بێراوه‌ستان ل سه‌ر رێبازێن نڤیسینێن خوه كار دكر.
كافكا كارتێكرنا خوه ل شێوه‌یێ نڤیسینا جیهانی كر و ئەو مه‌تۆدا ب ناڤێ وی كافكایسك تێ، نڤیسكاره‌ك نكاره خوه ژێ ئازاد بكه.
كافكایسك ئەو، نڤیسا په‌رگالێن بیرۆكراتی، تۆتالیته‌ر، بۆیەرێن بێواته، ژیانه‌كه تاری و ب ترس دیار دكه.
كافكا سێ سالێن داوی ته‌نێ ب خوه‌شی ب سه‌ر ڤه بوهوراندن، ده‌ما ژ پراگێ به‌رێ خوه دا به‌رلین و ل ور ب هه‌ڤالا خوه دۆرا دامانت. ره‌وشا كافكا پر خه‌راب دبه، دۆرا و رۆبه‌رت كلۆپپست وی دبن ره‌حه‌تگه‌هێ، ل نه‌مسا/كه‌رلنگ.
فرانز كافكا نامه‌یا خوه یا هه‌ری داوی ژ دێ و باڤێ خوه ره، به‌رییا كو كۆچا داوی بكه، دنڤیسه: «دێ و باڤێن دلۆڤان، ئەو سه‌ره‌دانا هوون جارنان قالا وێ دكن، وێ پر خوه‌ش بوویه. ئەم ژ زوو ڤه نه‌هاتنه با هه‌ڤ. ئەڤ و گه‌له‌ك سه‌ده‌مێن دن ژی هه‌نه، ل دژی وێ سه‌ره‌دانێ. دڤێ هوون ل به‌ر چاڤێن خوه ده‌ینن، كو ئەز نكارم ب وه‌رە پر بپه‌یڤم و ئەگهر بپه‌یڤم ژی، وه‌كه پسته‌پستێ یه. ئەز دخوازم هوون ڤێ سه‌ره‌دانێ ده‌ره‌نگ بهێلن“. ب سه‌ده‌ما سته‌ندنا ده‌رمانێن گران د خه‌و ڤه دچه، هه‌ڤالا وی دۆرا پێنڤیسێ ژ ده‌ستێ وی ده‌ردخه و دنڤیسه:
„ ئەز نامه‌یێ ژ ده‌ستێ وی ده‌ردخم. ئەڤ ب خوه هێزه‌ك بوو“. د بن نامه‌یێ ده، دیا وی د بن ده دنڤیسه: ئەڤ نڤیس رۆژا دوشه‌مبێ، د٢ /٦/١٩٢٤ هاتییه نڤیسین و ئەو د٣ /٦ / ١٩٢٤ كۆچا داوی كر و مر.
كافكا د ژیانا خوه ده، نه‌پر هاته ناسكرن، لێ پشتی مرنا وی و تا نها، یه‌ك ب ناڤترین نڤیسكارێ جیهانێ یه، كو هه‌ر ده‌مه‌كێ دكاره ب شێوه‌یه‌كی وه‌ره خوه‌ندن.
داوی: نڤیساندن ژ بۆ فرانز كافكا، ژیان، بسه‌رده‌برنا ژیانێ، مان بوو.
ل هه‌مبه‌ر گه‌فێن مه‌زن ئێن كافكا، ب كووراهی هه‌ست پێ دكر، نڤیساندن شێوه‌یه‌ك ژ شێوه‌یێن بخوه‌باوەری بوو و پشتگریه‌ك بوو، د ڤێ جیهانا ژ پشتگریێ حه‌ز ناكه. هه‌ر چه‌ند هه‌ستا نه‌زه‌لالیێ ب نڤیساندنێ ره تو جاری ژ هۆلێ رانه‌ببوو ژی، لێ كافكا دیسا ژی كاریبوو هه‌ول بده «ب به‌رده‌وامی تشته‌كی، كو نایێ راگهاندن، تشته‌كی، كو نایێ راڤه‌كرن راڤه بكه».
نڤیسكارییا كافكا یا تۆره‌یی نوونه‌رتییا ڤه‌گوهه‌رینا ئەسته‌تیكی یا هه‌لوه‌ستا وی، یا ژیانا وی. د “ تشتا كو بالا مرۆڤ، ل با كافكا دكشینه، نه ئەنجاما نڤیسكارییا تۆره‌یی یه، كو رۆژنڤیسك و نامه‌یێن وی ژی تێ ده هه‌نه، به‌لكی تێكلییا وی یا كه‌سانه یا ب نڤیساندنێ بخوه ره‌یە. پێدڤییا وی یا هوندورین ب نڤیسینێ یه«.
د نامه‌یه‌كێ ژ نامه‌یێن خوه ده، بۆ هه‌ڤالێ خوه ماخ برۆد، 05.07.1922 ئان ده، وه‌ها دنڤیسه:
«ئیرۆ، د شه‌ڤا بێخه‌و ده، گاڤا من هشت، كو هه‌ر تشت د ناڤبه‌را په‌ره‌ستگه‌هێن من ئێن ئێشدار ده بزڤرن و ڤه‌گه‌رن، ئەز دیسا های بووم، كو من د ده‌ما داوین یا بێده‌نگ ده، هه‌مه‌ن من زانیبوو چ تشت من ژ بیر كربوو، ل سه‌ر كیژان زه‌مینه‌ك قه‌لس ئان ژی تونه یه، ئەز ل سه‌ر چ دژیم. تاریتییه‌ك، كو هێزا تاری ب ڤینا خوه ژێ ده‌ردكه‌ڤه، بێیی كو بالا خوه بده سته‌ندنا من، ژیانا من وێران دكه. نڤیساندن من دپارێزه، لێ ما نه راستترە، مرۆڤ ببێژه؛ كو ئەو ژیانه‌ك ب ڤی ره‌نگی ددۆمینه؟ هه‌لبه‌ت ئەز نابێژم، كو ئەگهر من نه‌نڤیساندا ژیانا من خوه‌شتر بوو“.
„نڤیساندن خه‌لاته‌ك خوه‌شە و هێژا یه، لێ ژ بۆ چ؟ وێ شه‌ڤێ بۆ من زه‌لال بوو مینا وانه‌یا زارۆكه‌كی، ژ من ره دیار بوو، كو ئەڤ خه‌لاتا خزمه‌تا شه‌یتانە. ئەڤ داكه‌تنا ناڤ هێزێن تاریێ، ئەڤ هه‌ڤساربه‌ردانا گیانێن قه‌یدكری ب شێوه‌یه‌كی نۆرمال، هه‌مبێزێن گومانبار و هه‌ر تشتێ دن، كو ل ژێر دبه، هوون ئێدی ل ژۆر نزانن، گاڤا هوون چیرۆكان د بن تیرێژا رۆژێ ده دنڤیسن. به‌لكی نڤیسه‌كه دن هه‌به، ئەز ته‌نێ ڤێ یه‌كێ دزانم؛ ب شه‌ڤ، گاڤا ترس ناهێله ئەز رازێم، ئەز ته‌نێ ڤێ یه‌كێ دزانم.“
