گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
موحه‌مه‌د عه‌لى بێرۆمانى
ئەگەر خواندنەكا كەتواری بۆ حكومەتێن عیراقا پشتی ساڵا ٢٠٠٣ێ بكەین، دێ بینین ل سەر چەمك و پلانەكا ھەمەلایەنی گەشەپێدان بخۆڤە نەدیتیە. ل سەر بنەمایێ لایەنێ ئابووری و پاراستی ژ گەندەڵیێ، یان بنیاتنانەكا لێھاتووی و ئابووری و دارای یا توكمە و ب ئەزمۆن و تومارەكا پاك و دویر ژ دیاردەیا گەندەڵیێ. یاخویایە ھەر پلانەكا گشتگیر بۆ گەشەپێدانێ بێی ھەبوونا بنگەھەكێ سیاسی و ئەمنی ل عیراقێ دا سەركەفتی نابیت. ئیرادەیەكا راستەقینە ژبۆ گەھشتنا ڤان مەرجان نینە. ژ ئەگەرێ بەڵاڤبوونا پشكا تائیفی و سیاسی و قورخكرنا ھەمی دەستھەڵاتێ و سەپاندنا ھێزا خۆ، كو ئارمانج و ئەجێندايێن خۆ ھەنە نەڤێت پێشكەفتن و گەشەسەندنا پێدڤی ب دەستڤە بھێت. ئانكو، چەند ئەگەر و لایەن ل عیراقێ ھەنە رێگرن ل ھەبوونا پلانەكا گشتگر دا گەشەپێدانێ بخۆڤە ببینیت، وەكو یاسایەكا پابەندكەر بۆ ھەمیان.
بەردەوامی ئاژاوەگێریا وان گرۆپێن چەكدار، كو ژلایێ دەولەتێ ڤە كونتڕول نەكرینە، كاریگەری ل سەر دوخێ ئەمنی ب گشتی دروستكرییە، ژلایەكێ دی ڤە كۆچكرنا كەسانێن بەھرەمەند و عەقلێ زانستی و ئیداری و ئەوێن خودان ئەزمۆن، مانەڤەیا دوسیێن بێ بەرسڤ یان نەبوونا پێرابوونێن یاساى، بێسەروشوینكرنا زورەمللی، بێھێزیا شیانێن دەولەتێ و بەڵاڤبوونا گەندەڵیێ د ھەمی لایەنێن ژیانێ دا، دابەزینا ئاستێ پەروەردێ و روشەنبیری، بەڵاڤبوون و فرۆتن و بكارئینانا ماده‌يێن ھوشبەر، بەڵاڤبوونا تاوانێن رێكخستی ب ھەمی جورانڤه، نزمبوونا ئاستێ به‌رهه‌مئينانا بەرھەمێن كشتوكاڵی و ئاژەڵداری، نویژەننەكرن و نەڤەگەراندنا بنكێن پیشەسازی، كو به‌رى داگیركرنا عیراقێ ھەبوون، ھەروەسا دوسیێن خزمەتگوزاریێ ل كەرتێن ئاڤ و كه‌هرەب و رێكان، نەخوشخانە، ئاكنجیبوون، بیكاری و…ھتد. ئه‌ڤان ئه‌گه‌ران هه‌ميان كاریگەریا خۆ ل سەر ھەمی بنكێن دەولەتا عیراقێ ھەبوویە. ژ ھەمیان گرنكتر بنكێن ئابووری و ب هه‌روه چوونا پلان و بەرنامەيێن كونكریتی يێن ئابووری و گەشەپێدانێ. پێشبینی دھاتەكرن داھاتێ نەفتێ تاكو ساڵا ٢٠٢٣ێ بگەھیتە نێزیكی ٩٢,٦ ملیار دوڵاران، كو دبنه ١٣٥ تڕلیون دینار، ب خەملاندنا كێمتر ژ سەقفێ بەرمیلەكێ نەفتێ ب ٦٥ دولاران.كێماسیێن ھاتینە بەرچاڤكرن بەر ب چارەسەریێ نەچوون، بەروڤاژی ڕۆژ بۆ ڕۆژێ كه‌فتنه سه‌ر ئێك و بەر ب زێدەبوونێڤە چوون، عیراق بەردەوام بوو ل داگیركرنا ب نزمترین پلە ل پیڤەرێن رێكخراوێن نیڤدەولەتی و ناڤەندێن ڤەكولینان، بۆ نموونە، ل دويڤ رێكخراوا ئاشتی یا نیڤدەولەتی، عیراق ژ لايێ ئاسایش و كونتڕۆلكرنا دەولەتێ ل پله‌يا ١٦٠ێ دھێت ل پێش باشوورێ سودانێ و ئەفغانستانێ. ژ لايێ پیڤەر و تێروانینێن گەندەڵیێ ل دويڤ كۆمپانیا شەفافیەتا نیڤدەولەتیڤە، عیراق د ناڤ ١٨٠ دەولەتان دا پلەیا ١٦٩ێ بدەستڤەئینایە. ل پله‌يا ئێكێ بۆ گەندەڵیێ ل سەر ئاستێ جیھانا عەرەبی ھاتیيە.
بۆچى عيراق به‌ر ب بنبه‌ستێ ڤه چوو ؟
عیراق بەر ب پێشڤە ناچیت؛ چونكى وەلاتێن ھەڤسويێن وێ چاڤێ وان يێ ل عیراقێ كا چ روی ددەت، دترسن ھەر گورانكارییەكا د پێكھاتە و ئایدولۆژیايێن وێ، كو ب درێژاھیا دەھان ساڵان ھاتیيە دروستكرن دا روى بده‌ت، ئەو گورانكاری كارتێكرنێ ل ئه‌وان ژی بكه‌ت.
ب درێژاھیا دیرۆكێ عیراق ھێلا پەیوەندیێ بوویە د ناڤبەرا عەرەب و دەولەتێن ھەڤسو دا، ئەڤە بوویە ئەگەر عيراق ھەردەم جھەكێ گەرمێ گرژییان بیت،كو ب درێژاھیا سەدەیان ئارامى بخۆڤە نەدیتیە.
شرۆڤەكارێ سیاسی دكتور عەبدولكەریم ئەلعەلوجی ل قاھیرە ئاكنجییە دبێژیت:»حكومەتا ئێكگرتييا نیشتیمانی پێنگاڤەكێ بۆ پێشڤە ناھاڤێژیت. باندوورا ئیرانێ ل سه‌ر عیراقێ دا ھند يا مەزن و كاریگەرە، كو مەترسیێ ل سەر ئایندەیێ وێ و پروسەیا سیاسی ب گشتی دروست كرییە و كاریگەریا ئیرانێ وێرانكەرانه‌يه ل سەر رەوت و كەتوارێ سیاسی یێ عیراقێ.»
روژنامەنڤیسێ سیاسی یێ عیراقی عادل حەبا ل لەندەن ئاكنجییە دبێژیت:»ھەمی وەڵاتێن ھەڤسو دەستێوەردانان د كاروبارێن ناڤخویی یێن عیراقێ دا دكەن. ترسا ژ ھندێ كاریگەریا وان ل سەر گورانكاریێن ل عیراقێ رووددەن ھەبیت، ژبۆ ھندێ ئەمریكیايێ مژيل بكەن، كو گرنگیێ ب وان بدەت، دیسان داكوكیێ دكەت بایێ گورانكارییان ل سەر وەڵاتێن ھەڤسو دێ ھەژیت.»
پروفیسور گریگور مایرینك پسپورێ ئەلمانی ل كاروبارێن ڕۆژھەڵاتا ناڤەراست ل عومانێ ئاكنجییە دبێژیت:» ژبۆ ھندێ دەستێوەردانێن وەڵاتێن ھەڤسو كێم ببیت، پێدڤییە عیراق ب خۆ دویر ژ تایفەگەریێ ناڤ ماڵا خۆ رێكبێخیت. بارودوخێ عیراقێ سەرەرای ڤێ ئاسودەیا رێژەی، كەفتیە ل ژێر گرژی و دوخەكێ درێژخایەن، سیمایێ عیراقێ دەولەتا فەلەستینێ دئينيته پێش چاڤێن مه، به‌لێ ئاسۆیێ عیراقێ فراوانتر دەردكەڤیت. تایبەتی سیاسەتمەدارێن عیراقێ چاڵاكانە ھەوڵا ڤەكرنا كەناڵەكێ ددەن،كو ببیتە رێرەوەكا نیشتیمانی و رزگاركرنا عیراقێ ژ ڤی بارودوخێ نەئاسایی و چەقبەستو.»
شيانێن پێكھاتەیێن دەولەتێ ھێزا دەولەتێ نیشان ددەت:
ل دەستپێكێ ئەگەر سەرنجەكێ بدەینێ مەبەست ل دەولەتێ ب تنێ ئورگانێ جێبەجێكرنێ نینە، یان حكومەت و پۆلیس و ھێزێن وێ يێن چەكدار، بەلكو دەولەت كومەڵگەھەكا سیاسی یا بەردەوامە ل سەر ھەمی كومەڵگەھێن دیدایە، تایبەتمەندە ب دابەشبوونەكا به‌رده‌واما دناڤبەرا حاكم و فەرمانرەوایان دا، دەولەت وان كەسان بخۆڤە دگریت يێن حوكمی دكەن. ئورگانێن دەولەتێ دەستھەڵاتا دەركرنا فەرمانان ھەیە و ھەمی تاكێن دەولەتێ پابەندى جێبه‌جێكرنێ دكەت، به‌لێ حوكمرانیا وان گەلی ژی بخۆڤە دگریت، ل سەردەمێ مودێرن ھەڤوەڵاتی و دامەزراوەيێن دەولەتێ سێ دەستھەڵاتان بخۆڤەدگریت:یاسا دانان، جێبەجێكرن و دادوەری و ھندەك دامەزراوەيێن ئاینی و پەروەرده‌ی و میدیاى ژى بخۆڤەدگریت.
زانايێن سیاسی گەھشتینە وێ باوەرێ،كو دەولەتا بھێز دو پايه‌يێن بنەرەت ھەنە، سەربەخۆییا دەزگەھان ل بریاردانێ، وان بریارێن ل سەر بنەمایێ حەز و رێسا و ڵوژیك و كریارێن خۆ دەربكەت. نه ل ژێر فشاڕا ھێزەكا ناڤخۆیی وەك شێخێ عەشیرەتێ، بازرگان، یان دامەزراوەیەكا ئاینى و…هتد؛چونكی ب ھەمان شێوە ئەڤ دامەزراوە بزاڤا به‌رفره‌هكرنا دەستھەڵاتا خۆ ددەن ل بازنێ ئازادیا خۆ دا بەرامبەر ھێزێن دەرەكی. به‌لێ پايه‌يێ دوويێ گرنگیا وێ كێمتر نینە؛ چونكی مەرجێ ئەڤێ چەندێ دانایە،كو ئەڤ سەربەخۆییە د چوارچوڤێ رازیبوونا گشتى دا ژلایێ كومەڵگەھيڤه ب دەستڤە بینیت، ئانكو رەزامەندیا ھەڤوەڵاتیان مەرجێ دويێ یە ژبۆ ھەبوونا دەولەتەكا بھێز، ب كورتی دەولەتا بھێز ئەو دەولەتە يا دویر بیت ژ فشارا بریاردانێ و جێبەجێكرنێ، دبیت دەولەت بەھرەمەند بیت ل شەرعیەت دانێ ل سەر گشت ھەڤوەڵاتیێن خۆ.
چەوانیا بجھئینانا پلانێ ژلایێ حكومەتێ ڤە؟
چەمكەكێ دی یێ دەستھەڵاتێ و حكومەتێ يێ ھەى، ئەو ژی شیانێن پێشكێشكرنا بەرنامەيێن گەشەپێدانێ و خزمەتگوزاریان د ده‌مه‌كێ بلەز دا؛ چونكى هنده‌ك جاران پێدڤياتيا هنده‌ك ده‌ڤه‌ران ب ئه‌ڤان جوره پرۆژه‌يێن بله‌ز هه‌يه. به‌لێ ب مەرجەكى حكومه‌ت دویفچوون و چاڤدێریكرنا ئه‌وان جهان بكه‌ت يێن ئه‌ركێ بجئينانا پرۆژه‌يان ب ستو ڤه دگرن، ئه‌گه‌ر ئه‌ركێ خۆ وه‌كو پێدڤى بجهـ نه‌ئينا لێپرسين دگه‌ل بهێته‌كرن و د ئاماده بن بۆ سزادانێ. ئەگەر حكومه‌ت نەشیا پلانا خۆ بجھبینیت، ل دویڤ وی خشتێ پێشوەخت دیاركری و توشى شكه‌ستنێ بوو ده‌ست ژ كاركێشانا خۆ ژی رابگەھینیت؛ چونكی بێى ھەبوونا ئه‌گه‌ر و پاساوێن باوەرپێكری د ناڤ تەخ و چينێن گرنگێن جڤاكی يێن زال نەشێت خۆ ژ وی دوخێ سیاسی ڤەدزیت و پشتگوھ پاڤێت، بەرامبەر ھەلبژاردنێن داھاتی؛ بێگومان جەماوەری دێ پەیاما خۆ ھەبیت بۆ بریاردەران، نه‌رازيبوونا خۆ دێ ب ده‌نگدانێ گه‌هينن، بۆ هندێ بسه‌ڵمينن ژیانا سیاسی تا چ ئاست پەرەسەندنه‌كا نه عه‌قلانيدايه.
شیعەيێن پارێزەرێن بەرژەوەندێن ئیرانێ:
به‌شه‌ك ژ شيعه‌يان بزاڤا بۆھژین و ژناڤبرنا ھەر دو پێكھاتەيێن كورد و سونە ددەن، بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ بەرامبەر لایەنێ سونە دسەركەفتی بووینە؛ چونكی سیاسەتا توڵڤەكرنێ و بۆھژینێ دژی وان بكارئینایە، ل سەر ڤى بنەمای حەشدا شه‌عبى كونتڕولا دەڤەرێن سونە ب تەمامی كرینە، بەلێ نەشیاینە ھەمان سیاسەت بەرامبەر ھەرێما كوردستانێ پیادە بكەن و دسەركەفتی نەبووینە. لەوما بەردەوام ھەولێر كەفتیە بن بومبەبارانكرنا دورون و مۆشەكێن وان، ژلایەكێ دی ڤە پتريا بریارێن دادگەھا فیدراڵی ل دژی ھەرێما كوردستانێ دەردكەن. ئەڤ چەندە ژی ژبۆ لاوازكرن و ژناڤبرنا قەوارەیێ سیاسی یێ ھەرێما كوردستانێ یە.
به‌لێ بۆ خەلكێ عیراقێ ديار بوویە، ئەڤ بزاڤێن شیعەيێن نوينه‌رێن ئیرانێ، عیراق يا ئیفلیج كرى، و ئیرانێ ھەمی خێر و خێراتێن عیراقێ يێن تاڵان كرين، سیاسەتا سەركوتكرن و پاوانخوازیێ بوویە ئەگەر خەلكێ عیراقێ یێ نیشتیمانپەروەر ھەست ب ھەڤوەڵاتیبوونێ نەكەت، بەردەوامی دان ب ڤێ سیاسەتێ هوكاره‌ك بوو لایەنێ كورد و سونە ھزر د پاشەڕۆژا خۆ دا بكەن. ھەروەسا زۆربەی ھەرە زۆرێ ھەڤوەڵاتیێن شیعە ژی دژی ڤێ سیاسەتێنە، ئەڤ رێرەوا سەقەت دێ عیراق بەر ب دابەشبوونێڤە بەت، دابەشبوونا عیراقێ دێ دویماھیكێ ب كێشەێن ناڤخۆیێن وێ ئینیت، ژ لایەكێ دی ڤە دێ دەستێوەردانێن ئیرانێ سنوردار كەت. دێ بیتە ئەگەرێ نەمانا ھیلالێ شیعی كو ئەڤە چەندین ساڵە ئیران يزاڤا دروستكرنا ئه‌وێ ددەت.
بۆ پێزانینێن زێدەتر بەرێخو بدە:
– Opinion<https://www.alarady.com المستقبل الاستراتيجي للعراق .
– 4636 <https://www.kurdistan24.net تأثير وكلاء الايران على مستقبل العراق؟
– <https://www.dw.com مستقبل العراق مستقبل الجوار – ٤/٥/٢٠٠٦.
– <https://www.shorouknew.com الطريق الى الدولة القوية مصطفى كامل السيد .
– د.حسن عبدالله جوهر . الجريدة الكويتية.
