گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
د كۆكا خوە دا جلوبەرگ دیرۆك و كەلتۆرێ مللەتان دناڤ لاپەرێن خوە دا دهەلگرت، پیڤەر و كێرڤەكێ گرنگێ ئاست و ڕادەیێ پێشەكەڤتنا لایەنێن شارستانی، جڤاكی، سیاسی و ئابۆرییا… هتد یێ هەر مللەتەكییە، ستايلێ ژيانا وان كفش و ئاشكرا دكت، وەكو فەلسەفە ڕێكەكا بەرچاڤە ژبۆ گەهاندنا ڕاستیيەكا دەروونی، بیروباوەرەكێ ئان بیرۆكەكێ چ بۆ خوە ئان بۆ جیهانێ.
پێشەهیك:
جلوبەرگ كلیلا ئێكێیە یا ناسكرنا كەساتیيا نەتەوەییە و كارتێكرنا خوە ل سەر ڕەفتار، كار و پەیوەندیێن جڤاكی هەیە، هەروەسا تایبەتمەندیێن نەتەوەيى دیار دكت و مۆركا خوە ل سەر دهێلت و پرانيیا جاران ژبەری مرۆڤ بپەیڤت ( زمان) ژ فۆرمێ جلوبەرگان نفشێ وی دیار دبت، وى دەمى نڤیسەر ڕاستی گرنگیيا زمانى دبن و هەكەر هندەك ببێژن: زمان ناسنامەیا ئێكێیە بۆ مرۆڤی، بەلكو ئەوێ جلوبەرگێن نەتەوەیی یێن كوردان ل بەر خوە دكت عەرەب، فارس ئان ترك بت؟ بەرسڤ ژی ب ساناهییە: بەلكو ئەوێ ب كوردی دپەیڤت ژی ترك، فارس ئان عەرەب بت، و هەڤسنۆرە دگەل كوردان ئان دناڤ وان دا دژیت، ئانكو پرانييا جاران ژ فۆرم و ڕۆخسارێ جلوبەرگان نفشێ وی دیار دبت ژبەری ئێك پەیڤێ باخڤت.
د كۆكا خوە دا جلوبەرگ ژ ئەنجامێ چەند فاكتەرەكێن كەلتۆری- سروشتى- ژینگەهی، شارستانی، سیاسی، ئابۆرێ و جڤاكی… هتد هاتینە دروست كرن، تێگەهشتن، گوهۆرین، وەرارەكا دراماتیكی بسەردا هاتییە، هەر چەنده كالێن كوردان (سۆمەريان) ژ ئێكەمان بوون ژبەری زایینێ ب چەند هزار سالا دووماهی ب بكارئینانا ڕهـ، بەلگ، چقێن دارا، كەڤل و ڕیڤیكێن گیانەوەران ئیناین دەما تەنوورە چێكرین و ل بەرخوە كرين و مللەتێن دیتر ژی چاڤل وان كرن، ڕاستە هەر دەهـ – پازدە سالان جلوبەرگ دئێنە گوهۆرین، لێ ستایل و ڕێكا دووریارێ دئێتە گوهۆرین و قالبێ بنەرەتی نائێتە گوهۆرین.
ژلایەكێ دیڤە و د مژارا جلوبەرگێن كوردی دا پڕانی جۆرێن وان هاتینە تالانكرن، و تاپۆ كرن ل سەر ناڤێ مللەتێن دراوسی د دیرۆكا كەڤن دا: بابليا، ئاشووریا، ئەرمەنا، فارسا، عەرەبا، جۆرجيا و تركا… هتد، چ ڕاستەوخو ئان نە و دەما كورد خۆدان قەوارێن سیاسی بوون جلوبەرگێن مە دزین، ب تایبەتی د دیرۆكا كەڤنار دا، بۆ نموونە: ژبەری زایینێ عەسكەرێ ڕۆمانى ئەو جلك دكرنێ و پشتی زایینێ ب پتر ژ دو هزار سالان هێشتا سكوتلەندی و ئایرلەندی تەنوورەى د ئاهەنگێن دیرۆكی، كەلتۆری و هونەری دا دكنێ، ئەو يەكە د جڤاكێ مرۆڤان دا هەبوو و جڤاكناسێ ناڤدار ئیبن خەلدون دبێژت: مرۆڤێ بندەست هەردەم داخبارە چاڤ ل دروشم و جلوبەرگێن… مرۆڤێ سەردەست بكت. كوردان ب دەهان ئـمبراتۆری، شاهگەهـ، میرگەهـ و كۆمار هەبوونە ل گۆرەی جوگرافیا نها چەند دەولەت ب خوەڤە دگرتن، ئەڤە وێ ڕامانێ ددت، كو مللەت هەنە جلێكن مە بۆ خوە كرینە كەلتۆر و مێژوو، هەروەسا جڤاكناسێ ئنگلیزی هربرت سبێنسەر دبێژت: تەخێن جڤاكی یێن ئاست نزم هەردەم دخوازن ب ڕێكا چاڤلێكرنا ساخلەت و نیشانێن تەخێن بلندتر (خوە پێشبێخن)، و فیلۆسۆفێ جێرمانی جۆرج سیمیل ب دەربرین و هەڤۆكەكا دیتر، هەمان بۆچوونا جڤاكناسێ ئنگلیزی دۆپات دكت ب رێكا هزرا دووانیا (ڕاكێشان و پالدان)ێ، ڕاستە جاران مۆدێلەك جلوبەرگان بێدەستی پەیدابوونە بۆ نموونە، پێلاڤێن كاپك بلند د چەرخێ 16 پەیدابوون، دەما شاهێ فرەنسا لویسێ 14 تێبینی كری كو بەژنا وی كورتە و فرەنسی بەژن بلندن، بریاردا خزمەتكارێن خوە پێلاڤێن كاپك بلند بۆ چێكن.
جلوبەرگ ژپێخەمەت ڤان ئەگەران هاتنە چێكرن:
1- قۆناغەكا وەرارا كەلتۆرییا مرۆڤایەتی یێ بوو ئانكو هێشتا سەردەمێ ڕووساتی یێ بوو، و ئالاڤێن ڕستن و چنینێ نەهاتبوون چێكرن و هەكەر هەبان سەرەتایێ بوون ( تەشی و دەرزی)، و كەرستێن دووریارێ ژی نەبوون وەكی پەمبوو و هری لەوا (ڕهـ، چـق و بەلگێن داران، و ڕیڤیك و كەڤلێن گیانەوەران بكاردئینان).
2- ساخلەمیا مرۆڤى ژ گەرما هاڤینێ و سەرمایا زڤستانێ دپارازت.
3- ڕوومەتا مرۆڤی و ئەندامێن هەستیار ژ لەشێ مرۆڤی دپارازت.
4- ديسان جلوبەرگ ئالاڤەكێ خوەشگۆزەرانيیێ بوو ئانكو پلەیا جڤاكی، سیاسی، ئابۆری و عەسكەریيا مرۆڤی و كارێ وی دیاردكر (بكارئینانا جلكێن ژ می و هریا گیانەوەران، كۆم، كۆلاڤ و شاشك و تاجان)، وەكى فيلۆسۆفێ ناڤدار كارل ماركس نەڕاستەخۆ ئاماژە پێ كری د مژارا (هەڤركييان تەخان)دا.
5- جلوبەرگ هێزا مرۆڤی دیاركر ب ڕێكا لبەركرنا ( كەڤل، هناڤ، ڕوڤێكێن گیانەوەرێن كیڤی و كەهی و هەتا بكارئینانا شاخێن وان) ژبۆ شانازیێ ژی.
دەربارەی كوردان كالێن مە سۆمەری ئێكەم بوون جلك كرین ل بەرخوە، چونكو كەڤنترین شارستانییە و دەستكەڤتێ وان قەر و دەینە ل هەموو مرۆڤایەتییێ، سۆمەريان كەلتۆر و هەموو كەرەستێن چێكرنا جلكا هەبوون: كەڤل، بۆیاغ، دەرزی و ئامیرێن دیتر یێن كریارا دووریارێ …وهتد، ئەو جلك پارچە پەرۆك ئان كەڤلێ گیانەوەران بوو ب فۆرمێ تەنوورێ نها، و هەموو مللەتان چاڤل وان كرن بۆ نموونە عەسكەرێ ڕۆمانی هەمووان دكرنێ، ئانكو ئەو سەروەری یا كوردانە، و ئێكەم مرۆڤ ژ تەنوورێ كەڤنە كوردێن سۆمەری ڕزگار بووی كەڤنە كوردێن میدی بوون، دەما ل نەورۆزا كوردی شەلوار و شەلوشەپك چێكرین ل گۆرەی ژینگەها خوە یا چیایێ، لەوا تێبینی دئێتە كرن فۆكسا تاێبەتمەند و نڤیسەرێن كوردان و بیانیا پتر كەڤتییە ل سەر جلكێن ميديا وەكو ئێكەم جلكێن كوردان، و ب كەڤناتیا نەورۆزێ شەلوار و شەلوشەپك كەڤنن، ل فەستیڤال، میهرەجان، شاهی و گۆڤەندان خەلكێ میدیا بەژنێن خوە پێ دخەملاندن و جوان دكرن، و پتر گۆنجایتر بوون بۆ ژیانا میدیێن چیایێ، و بەلكو نەریتەك سیستەمێ ژیانا( دایك سالاریی يێ) بوو و میدیان ژناڤبر، بۆ زانین كەڤنە كوردێن هیسی، ، كاشی، گۆتی، هۆری- میتانی و كاردۆخی …وهتد هەمان جلكێن سۆمەریان و میدیان دكرنێ، ڕاستە هندەك گۆهۆرین بسەردا هاتن، لێ تێبینییەكا سڤك وان گوهۆرینان نە گرنگ دتە دیار كرن.
د سەردەمێ هاتن و تێكەلیا عەرەبان و پاشی یا موسلمانان دا جلكێن كوردی د ژێدەر و پرتووكێن وان دا هاتنە نڤیسین، و بوونە دیكیۆمەنت بۆ ڤەكۆلەران، كو هەر چ نەبت ژبەری ئیسلامێ جلوبەرگێن كوردی هەبوونە، و پێزانین ل دۆر ناڤێن هندەكان و بازارێن وان و جۆرێن كوردان دكرنە بەرخوە نڤیسینە، بۆ زانین هندەك پارچە ژ جلكێن كوردی خوەڤەدزینە ئان هاتینە دزین، و ل سەر ناڤێ عەرەبا، تركا و فارسان هاتینە تاپۆ كرن.
د دەستهەلاتا ئیسلامی- عەرەبی دا كەلتۆرێ عەرەبا زال بوو چونكو كەلتۆرەك گشتگیربو، تا ڕادەیەكێ خوەسەپین بوو و دەستهەلات توند هەبوو، و د ئەنجام دا لبەركرنا جلكێن كوردی كێمتر بوو و هندەك عەشیرێن كوردی ژی دشداشە و عەگال كرنە بەرخوە، و هەڤسنۆر بوون دگەل عەشیرێن عەرەبا، و خۆرتی و زۆری ل سەر وان عەشیران سەپاندن، كو بكاربینن وەكو جلكێن موسلمانان، و بەلكو ژی هندەك ژ وان عەشیران خوە بەخش و ژ سادەیێ حەز ژێكرن ژپێخەمەت دینێ ئیسلامێ.
دگەل سەرهلدانا میرگەهێن كوردی ئانكو ل سەردەمێ قەوارێن سیاسی، جلوبەرگێن كوردی گەلەك گەشە كرن، چ ژ لایێ ڕەنگان و ستایلانڤە ئان ژلایێ زێدەبوونا بكارئینانێڤە، كو میرێن كوردان ب خوە دكرنێ، پاشی ژی مللەتی هەست ب ئازادیێ دكر ب هەبوونا میرەك كوردی جلوبەرگێن كوردی دكتە لبەرخوە، د پشتگەرم بوون ب وێ چەندێ، ئەڤجا ل سەر ئاستەك بەرفرەهـ جلوبەرگێن كوردی هاتنە بكارئینان.
د نیڤا دووێ دا ژ چەرخێ نوزدێ و پێدا پەنترۆن ژی كەتە بازارێن كوردستانێ وەكو جلكێن زانا و دەستهەلاتداران، ڕاستە د بنیاتدا پەنتەرۆن ژی فۆرمەكێ شەلواریە، لێ هندەك كورد داخباربوون ب وی جلكێ ڕۆژهەلاتی، هینگێ ل سەر ئاستەك بەرتەنگ هاتە بكارینان، لێ داگیركەرێن كوردستانێ ژی جلكێن خوە ل سەر كوردان سەپاندن ب چەند ڕێكان، دوژمنان سیاسەتێن پەیرەوكری دژی كوردان هاژۆتن، و هەموو بزاڤ كرن جلوبەرگێن كوردی بكنە هێمایێ پاشكەڤتنێ و تایبەتمەندیێن مللەتەكێ بەربەر و هۆڤ، و گۆشەگیركرنا وان جلكا د ڕۆژا نەورۆزێدا و ل پرانیا دەڤەرێن كوردستانێ هاتنە قەدەغە كرن، و بەردەوام لبەركرنا جلوبەرگێن كوردی سینۆردار بوو، چونكو داگیركەران پرۆژێ ( دژەكورد) هەبوون، و مللەتێ مە ژی بێچارە و دەستهەلات بوو، لێ دگەل هەر سەرهلدانەكێ جلوبەرگێن كوردی دهاتنە پێش، و ژبەری هینگێ د شۆرشێن كوردیدا هەبوون، ب تایبەت ل دەڤەرێن ئازادكری یێن كوردستانێ و ب بەرفرەهی بكاردئینان.
دئێتە زانین پڕانییا سەرهلدانان وەرچەرخانێن سیاسی، ئابۆری، و كەلتۆرینە … هتد، لەوا ژی سەرهلدانا 1991 ل باشوورێ كوردستانێ- هەرێما كوردستانێ گوهۆرین بسەر وان هەموو وارێن ژێگۆتی دا ئینات، جلوبەرگ ژی ب بەرفرەهی دهاتنە دیتن و ب شانازیڤە خەلكێ دكرنێ، و هەتا نها ژی ئەو ڕەوشە باشە، و هەكەر كێماسییەك ل سەر ئاستێ ستوونی و پەحنی هەبت تشتەك نۆرمالە، ئەڤجا چ ل سەر ئاستێ چێكرنێ و داهێنانێ، ئان ژی ل سەر ئاستێ لبەركرنێ، ئان ژی ل سەر ئاستێ پارازتن و دیكیۆمەنتكرنێ.
پڕانییا باژێرێن كوردستانێ ژ ئەنجامێ چەند فاكتەرێن كەلتۆری، دیرۆكی، سیاسی و سروشتی…وهتد بوونە ناڤەندێن جلوبەرگێن كوردی چونكو:
1- ناڤ و تایبەتمەندیێن خوە هەنە ژ ژینگەهـ و سروشت، مێژوو و ناڤدارێن خوە … وهتد ل دەڤەرێ وەرگرتینە.
2- هۆستا و دەستڕەنگینكارێن خوە هەنە.
3- گیانەوەرێن تایبەت ب كار و كەرەستێن كاركرنێڤە هەبوون.
4- بكرێن خوە هەنە وەكی بازرگان، دەرەبەگ، كەدخۆدا، ئاغا و میر.
5- جهەكێ جوگرافیێ هەڤگەهاندنێ بوون و ل سەر ڕێكێن بازرگانییێ بوون.
ژبلی هندەك فاكتەرێن دیتر بۆ نموونە ل زاخۆ فاكتەرێن ڕەوشەنبیری و هونەری هەبوون، و ل ڤان سالێن دووماهییێ فەستیڤالەكا سالانە یا شەلوشەپك و جلوبەرگێن كوردی دئێتە گێران، هاریكارە كو زاخۆ ببتە ناڤەندەكا پارازتن ونیشاندنا جلوبەرگێن كوردی.
جلوبەرگێن كالێن كوردان (سۆمەری)
سۆمەری كەڤنترین و پێشكەڤتترین شارستانیا مرۆڤانە، و دنیایەك دەستكەڤتێن خزمەتا مرۆڤایەتییێ كرین بەرهەمێ عەقل و دەستێن وان یێن ڕنگین بوون، و د كۆكا خوەدا سۆمەری زاگرۆسی نە ئانكو كوردن، و هەكەر هوورتر ببێژن ( گۆتی و كاشی و ئێزدی نە) ود ئێكەم دەقێ خوەدا وەسا دیار كرینە كو( یێ ژ چیایێ ب ڕەخ بەحرێڤە هاتین)، و ل گۆرەی جوگرافیا وی سەردەمی یان ژ چیایێن بەحرا وانێ هاتینە، یان ژی گۆلا ئورمییێ … وهتد ژ بەحر و گۆلێن وی سەردەمی ب ڕەخ چیایان ڤە، و كوردستان ناڤدارە ب وێ جوگرافیا ژێگۆتی، هەر چاوابت جلكێن سۆمەریان ل دەستپێكێ گەلەك سادە بوون چونكو شارستانیا مرۆڤان هێشتا ساڤا بوو، و هەكەر دەربرین دروست هینگێ ڕۆساتی بەربەلاڤ بوو، و مرۆڤان خوە بەلگ، چق، ڕهێن دارا و یێن پێشكەڤتی ب كەڤلێن گیانەوەران خوە دپێچان، لێ سۆمەریان(قنب، پەمبوو و كتان) دكرنە كەرەستێن جلێن خوە، دەزی و دەرزی ژ داری و هەستیێن گیانەوەران چێكرن، و مفا ژ كەهیكرنا پەز و بزنان وەرگرتن و می، هری، چەرم، كەڤل، هناڤ و ڕیڤیكێن وان بكارئینان د چێكرنا جلاندا، ئانكو فێری دووریاری بوون، سۆمەریان ژبەری زایینێ ب 1200 سالان بۆیاغێن ڕەش، سپی، كەسك، شین، سۆر و زێری و ئەرجوانی بكاردئینان، ل دەستپێكێ كەمەرەك یان شوتكەك سادە ل دۆر ناڤكا خوە دئالاندن، ئەو شووتك نە بۆ نخافتنا عەورەتێن وان بوو، بەلكو دوو وەزیفە و ئەرك هەبوو:
ئەركێ ئێكێ: هێزا ئالاڤەكێ شەری بوو.
یێ دوویێ: ئالاڤێ كاری بوو.
ب بۆرینا دەمی و گوهۆرینێن هزری (وەكی شووتكا زەردەشتێ مەزن) ئەو شووتك پەهنتر بوو تا وی ڕادەی گەهشتە ناڤكێ و سەرناڤكێ و هەتا چووكان، بنچووكان و گۆزەكان، ئانكو مینا تەنورەی لێ هات و ب تەنێ ئێك پارچە پەرۆك بوو، هەروەسا ژ ڕەووەكێن زڤر و نەڕەنگین بوو(قنب، پەمبوو و كتان) دهاتە چێكرن، ئەڤ ڕووەك هاڤینا فێنكە و زڤستانا گەرمە و كێز و مێری ژێدڕەڤن، هەتا نها ئەڤ تایبەتمەندی دجلكێن كوردیدا هەنە، هەروەسا یێن زەلام و ژنان وەكئێك بوون، لێ ب بلیمەتیا سۆمەریان كو هنەك ئامیرە چێكرن، ڕۆژ بۆ ڕۆژێ ئەو جلك نەرمتر و ڕەنگینتر بوون، پاشی یێن زەلام و ژنان ژێكجودا كرن، یێن ژنان ئكسسوارات: ڕستك، زنجیرێن سەرەتایی و قومچە پێڤە بوون و ژ یێن زەلامان ڕەنگینتر بوون، دیسان یێن شاهـ و قۆمانداران، شەرڤانان و زانایێن دینی ژی ژێكجودا كرن، یێن شاهان ژ سەرناڤكێ هەتا گۆزەكان درێژ بوو، و هەكەر ببان دوو پارچەیە (شەپك) وەك شالێ ب سەر ملەكی یان هەر دوویاندا شۆر دبوون، و جاران كەڤلێن پاقژ كری یێن گیانەوەرێن كیڤی دانان ل سەر سەر و ملێن خوە داكو ترس و سەهمێ بێخن دلێ دوژمنان، و یێن شەرڤانان ژ بن ناڤكی و هەتا چووكان بوو و سینگێ وان نەنخاڤتی بوو، داكو سینگ، زەند، باسك و ماسۆلكۆێن وان دیاربن، دەربارەی جلكێن زانایێن دینی ژ بن ناڤكێ و هەتا نێزیكا بۆستەكێ سەرچووكا بوون، و جاران ڕووس بوون ژی ل گۆرەی بنەمایێن دینی و وەزیفا وی.
دەربارەی شاشكێ سۆمەریان دگۆتنێ ( یەشماگ) ( هەتا ئیرۆ دناڤ عەرەبان دا لكارە و هەمان ناڤێ كوردی دهەلگرت شماغ) عەمرێ شاشكا سۆمەیا 4 هزار سالە ژ زایینێ، و د زمانێ سۆمەریدا ( پۆشیا سەرێ مەزن)، و هەتا ئیرۆ مایە دناڤ دەولەتێن كەنداڤی ب گشتی و سعودیاندا ب تایبەتی و ڕەنگێن وان سۆر (هێمایێ هێزێ و خوینێ) و یێن ڕەنگ سپی یێن هەلكەڤتێن فەرمی و هاڤینی بوون، ئەو ژی گرێدای پلەیا جڤاكی و سیاسیا زانایێن دینی و قۆمانداران بوو، و نەخش، هێل و خیچكێن ل سەر یەشماگێ هەر دوو ڕۆبارێن دیجلە و فوراتن، و هێلێن دیتر نیگار و نەخشەیێ تورا ماسیانە، كو ل دەستپێكێ ژ بۆ خوە پارازتنێ و ژبەر گەرمێ و سارمایێ ل سەر سەرێ خوە دانان و سڤك بوو، و هێدی – هێدێ وەرار و گۆهورین بسەردا هاتن، هەتا د هندەك نەخش و نیگارا بەركولاندا عەگال ئاشكرایە، ئەڤەژی نە تشتەك مەزنە كو ژ كوردان هات بت دزین، بۆ نموونە(تەربۆش) دبێژن فرەنسیە، عەرەبیە ئان تركیا ئوسمانییە: ئەو ب خوە ژی كوردیە و ژناڤی دیارە (سەر+ پۆش) ئانكو سەرێ مرۆڤی دپۆشی، و نە دهێلات مرۆڤ سەركول بت و دكرە(سەربەست)، و هینگی دناڤ كورداندا(سەركولی) دیاردەیەكا جڤاكیا نەشرین بوو، نموونەیەك دیتر كولاڤێن كو دهندەك شارستانیاندا هەنە لێ ب كەڤناتیا دینێ ئێزدیانە.
بۆ زانین جلكێن كەڤنە كوردێن گۆتی، میدی، كاشی و هۆریان نیزیكی دیزاین و ستایلێ جلكێن سۆمەریان بوون، پاشی گوهۆین بسەردا هات، و دەربارەی جلكێن ژنان دەمەك درێژ ب تەنێ شالەك درێژ بوو، و هەتا 2000 سالان ژبەری زایینێ هەمان جلكێن زەلامان دكرنێ، و نها ژی ژن ل هندەك دەڤەرێن كوردستانێ شەلوارا دكنێ.
جلوبەرگێن میدیا:
پشكەك مەزن ژ دیرۆك، جوگرافیا، شارستانی، ڕەوشەنبیری و زمانێ كوردی ل سەر ناڤێ فارسان هاتییە تاپۆكرن، ژ ئەنجامێ سەردەستی و پیلانێن وان دژی كوردێن میدی، لەوا ژی دێ بابەتێ خۆدانێن ڕەسەنێن جلكێن دەڤەرێن جوگرافیا كوردان و فارسان ئێكلا كن، دیرۆكنڤیسێ جیهانی هیرۆدۆت ب چاڤێ سەرێ خوە جلكێن فارس و میدیا ل شەرێ یونانێ دیت بوون، وەسا دیار كریە كو جلك و چەكێ وان وەكئێكن شەلوار و قەمیسێ مل درێژێ فرەهـ، نە ب تەنێ دیرۆكنڤیس هیرۆدۆت بەلكو دیرۆكنڤیس ئاكسینیفونس و كایرۆبایدایا دبێژن ئەو جل یێن میدیانن، ڕاستە هندەك نیكار، نەخشەبەر و بەركولێن ل پایتەختا ئەخمینیا بەرسیولیس وەسا دیار دكن كو ئیلامی و فارس ل لایەكێ و میدی و هندەك مللەتێن دیتر(هەر كوردن) ل لایەكێ دیتر نە خۆدانێن هەمان جلكن و ژێك جودانە، لێ ئیلامی ژی خوین كوردن و ب تەنێ جلكێن فارس جودانە، میدی خۆدان ئمپراتۆری بوون و مللەتێن دیتر وەك فارسان جلكێن وان دكرنێ داكو خوە ژ دوژمنان بپارێزن، جڤاكناسێ ناڤدار ئیبن خلدون دبێژت: مرۆڤێ بندەست هەردەم چاڤل ل یێ سەردەست دكت د درۆشم، جلك، هزر، داهاتێ و هەموو ڕەوشێن وی دا. دویرۆكنڤیسێن یونانێ وەسا دیار كرینە كو د شەراندا شاهێ ئەخمینیان جلكێن میدیا دكرنێ، هەروەسا ئارتاب / بانۆس ئێك ئەفسەرێن هیراكیە (ئەرمەنی) و هەلگرێ چەكێ شاهێ فارسان داریۆشی جلكێن میدی دكرنێ.
ژبەری دو هزار سالان ئەكادی، فارس و بابلییان و ئەرمەنیا جلكێن میدیا، گۆتی و خۆری دكرنێ و نێزیكی دیزاین و ستایلێ هەمان جلێن سۆمەریان بوون، لێ میدیا دەستدان چێكرنا جلێن كوردی ل ژێر باندۆرا دینێ زەرەدەشتیان، و خۆدان ئمپراتۆری بوون و دەستهەلاتا وان دۆم كر، و گەلەك وێنێن وان جلكان هەنە ل سەر بەركۆل و نەخشەبەرا، ب تایبەتی جلكێن سەربازا و كەی ێن وان، ئەو جلك یێن سەردمی هەخامەنشیان و ب تایبەتی كۆلاڤ هەمان كۆلاڤێن نها یێن كوردانن هەر ژ سەردەمێن قاچاریان وصەفەویان گوهۆرین بسەردا هاتن، نڤیسەر و ڕۆژهەلاتناسێن ئوروپی ئەو وێنە نیگار كرینە و پارازتینە، و جلكێن مۆكریان نێزیكی دیزاینا جلێن میدیانن، ئانكو ژبەری هزار و پێنج سەد سالان ژبەری زایینێ میدی ئێكەم مرۆڤ بوون شەلوار و شەلوشەپك دیزاین كرین و بكارئیناین، و زێدەباری ئێلەك، كۆلاڤ (وەك یێن بەختیاریێن نهانە) و شیتك و یا زەرەدەشتێ مەزن دێرینە، ل وی سەردمی كوردان دكرنێ ب تایبەت ئایینزانان، ئەو شیتك سێ گرێ بوون ل گۆرەی(هزرا باش، گۆتنا باش، كریارا باش)، هینگێ جلكێن كوردی شۆرش بسەردا هات یێن كەدخودا و خۆدان پلەیێن جڤاكی، سیاسی و ئایینی شەلكوشەپك دكرنێ و یێن كێمتر ژ دیزاینێ دەرنەچوون و هەرچاوا با شەلوار دكرنە و پارچا سەری دیزاینا ( فانێلە یان قەمیس یان تیشێرت نها) دكرنێ، هەتا د ئاشۆپا خۆیانیان و بیانیاندا فۆرمێ كوردی زەلامەك ب شەلوارە.
د كۆكا خوە دا شەلوشەپك و شەلوار كوردیە و نە ب تنێ پرانیا كوردان بكارئیناینە، بەلكو مللەتێن داگیركەر و دۆرماندۆری كوردان دزینە و ل سەر ناڤێ خوە تاپۆ كرینە، شەلوار گونجایترە بۆ ژیان و هاتنوچوونا ئاسێیا چیان و بۆ كارێ چاندنێ،چنینێ و ڕەزڤانییێ گەلەك گونجایەبنێرە ئیتمۆلۆژیا و ڕامانا ناڤێ(شەل+ وار) (هەكەر نە شەل+ وال بت) ئانكو شەلێ خۆدانێن ڤێ واری(وارێ ناڤدار ب چیایان)، و شەلوار( هاتە عەرەبی كرن ل ژێر ناڤێ سروال، پاشی پەنتەرون ژێ چێ بوو)، بۆ زانین وەكو دیكیۆمەنت د چەرخێ 6 دا ژبەری زایینێ سووارێن كوردان و سەربازێن میدیا شەلوار دكرنێ، شەلوشەپك و شەلوار میدیا چێكرن و كەڤناتیا وان ڤەدگەرت بۆ كەڤناتیا جەژنا نەورۆزێ، چونكو جلێن سۆمەریان یێن دەشتی ببون ل گۆرەی فۆرمی و وەزیفێ، لەوا ژی وەك تەنوورەیێ نهایە(هەتا نها جلێن نەتەوەیێن ئسكوتلەندیان تەنوورەیە)، هەر چاوابت شەلوشاپك ل سەردەمێ ساسانی ب شێوەیەكێ بەرفرەهـ دیار بوو، پشتی بكارئینانا شالێ كو ساسانیان دگۆتنێ(شاپك و سودرە)، ل گۆرەی دەقەكێ میخی ل هەمەدانێ ئەو ئێكەم بوون میێن بزنان بكارئیناین.
