گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
هەلبژارتن ب ئێک ژ گرنگترین داهێنانێن سیاسی د مێژوویا مرۆڤایەتیێ دا دهێنە هژمارتن؛ چونکی هەلبژارتن ئەو ئامرازە یێ، کو بژاردە و حەز و ئیرادەیا گەلان د سازیێن دەولەتێ دا بەرجەستە دکەت. بەلێ، هەمی هەلبژارتن نە وەکی ئێکن؛ چونکی هەلبژارتن چاوانییا هژمارتنا دەنگان و دابەشکرنا کورسییان، شێوەیێ پەرلەمانان، هێز و شیانا حکوومەتان و جهێ پێکهاتەیێن ئەتنیکی و ئایینی دیار دکەت. ژ بەر هندێ، ئەزموونێن مرۆڤی کۆمەکا سیستەمێن هەلبژارتنان دروستکرینە و داناینە کو د درێژاهییا سەدان سالان دا، هاتینە تاقیکرن و پێشڤەچوون ب خۆڤە دیتینە. هندەک ژ وان ئەزموونان ل گەل دەمی پەیدا بووینە و هندەک ژی ژ لایێ بیرمەند و یاساناسان ڤە، کو بزاڤکرینە دادپەروەرییا نوونەراتیێ بجهـ بینن هاتینە دانان و داڕێژتن.
د ڤێ نڤیسیێ دا، ئەم دێ رۆناهیێ بەردەینە سەر دیارترین سیستەمێن هەلبژارتنان و ل سەر تایبەتمەندی و کێماسییێن وان، ئەو وەلاتێن وان پەیڕەو دکەن و ب کار دئینن راوەستین، پاشان دێ د ناڤ وێستگەهێن وان یێن هزری و مێژوویی دا دەرباز بین، داکو ل دووماهیێ بگەهینە ئەزموونا هەلبژارتنان ل ئیراقێ.
ئێک: سیستەمێ زۆرینە
Majority System
سیستەمێ زۆرینە کەڤنترین و سادەترین سیستەمە کو د هەلبژارتنان دا هاتییە بکارئینان. ئەڤ سیستەمە، ل سەر دابەشکرنا وەلاتی بۆ بازنەیێن هەلبژارتنێ یێن بچووک دهێتە ئاڤاکرن کو تێدا ئێک پەرلەمانتار دهێتە هەلبژارتن و ئەو کەسێ زۆرترین دەنگان ب دەستڤە دئینیت، ب وەرگرێ کورسیێ دهێتە هژمارتن، حەتا ئەگەر ژ 50٪ دەرباز نەبیت ژی.
وەلاتێن ڤی سیستەمی ب کاردئینن: بەریتانیا (جڤاتا گشتی – House of Commons)، کەنەدا، هندستان، ویلایەتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکی (جڤاتا نوونەران – House of Representatives) و هژمارەکا وەلاتێن کۆمۆنوێلس.
تایبەتمەندییێن باش یێن ڤی سیستەمی:
– یێ ب ساناهییە بۆ ژێ تێگەهشتنێ و بجهئینانێ.
– پەرلەمانێن خودان زۆرینەیەکا دیار و حکوومەتێن سەقامگیر بەرهەم دئینیت.
– پەیوەندییەکا راستەوخۆ د ناڤبەرا پەرلەمانتاری و دەنگدەران د روست دکەت.
کێماسی:
– پشتگوهاڤێتنا پارتییێن بچووک و پێکهاتەیێن ئایینی و ئەتنیکی.
– نەهەڤسەنگییا نوونەراتیێ دروست دبیت؛ چونکی دبیت پارتییەک زۆرینەیا پەرلەمانی ب دەستڤە بینیت سەرەرای وێ چەندێ کو کێمتر ژ نیڤا دەنگان ب دەستڤە ئینایە، وەک ئەوا ل بەریتانیا ل سالا 2015ێ روودای.
– کێمکرنا فرەهییا سیاسی.
دو: سیستەمێ پترییا رەها (سیستەمێ دو گەڕی)
ئەڤ سیستەمە ل فرەنسا پشتی شۆڕەشا فرەنسی پەیدا بوو، هێشتا ژی د هەلبژارتنا جڤاتا نیشتمانی National Assembly یا فرەنسی دا دهێتە بکارئینان. ئەڤ سیستەمە ل سەر پرەنسیپێ وێ چەندێ یە کو ئالیێ سەرکەفتی پێدڤییە پتر ژ نیڤا دەنگێن بازنەیا خۆ ب دەستڤە بینیت. ئەگەر ئەڤ چەندە د گەڕا ئێکێ دا بجهـ نەهات، گەڕەکا دویێ د ناڤبەرا بەربژارێن خودان دەنگێن بلند دا دهێتە ئەنجامدان.
وەلاتێن ڤی سیستەمی ب کاردئینن: فرەنسا، مالی، سەنەگال و چەند کۆمارێن ئەفریقی.
تایبەتمەندییێن باش یێن ڤی سیستەمی:
– رەوایەتییەکا بەرفرەهـ ددەتە ئالیێ سەرکەفتی؛ چونکی پشتەڤانییا پڕانییەکا راستەقینە ب دەستڤە دئینیت.
– رێکێ ددەتە حزبان کو بەرییا گەڕا دویێ هەڤپەیمانییان گرێ بدەن.
کێماسی:
– ژ لایێ لۆجستی و دارایی ڤە ل سەر دەولەتێ ب گرانی و مەزاختنێن پتر رادوەستیت.
– دبیت د گەڕا دویێ دا، ببیتە ئەگەرێ پشتگوهـ هاڤێتنا رێژەیەکا دەنگدەران.
– دەمێ پرۆسەیا هەلبژارتنێ درێژ دکەت.
سێ: نوونەراتییا رێژەیی
(Proportional Representation – PR)
ئەڤ سیستەمە پتر ب دادپەروەرییا ب نوونەراتیێ ڤە یێ گرێدایی یە. ل سەر پارڤەکرنا کورسییێن پەرلەمانی و ل گۆر رێژەیا دەنگێن کو لیستەیێن هەر ئالی یان حزبەک ب دەستڤە دئینن، دهێتە ئاڤاکرن. ئەڤ سیستەمە، ب شێوەیەکێ بەرفرەهـ ل ئەورۆپا و ئەمریکایا لاتین دهێتە بکارئینان.
وەلاتێن ڤی سیستەمی بکار دئینن: هۆلەندا، بەلجیکا، ئیسرائیل، ئیسپانیا و ئیراق – بەلێ ب دەستکاریڤە.
تایبەتمەندییێن باش یێن ڤی سیستەمی:
– نەخشەیێ سیاسی و جڤاکی ب دروستی نیشان ددەت.
– دەلیڤەیێ ددەتە ئالی و پارتێن بچووک و پێکهاتەیان کو پشکداریێ د نوونەراتیێ دا بکەن.
– دیمۆکراسییا ل سەر رازیبوونێ ئانکو سازانێ بهێز دئێخیت.
کێماسی:
– دبیتە ئەگەر بۆ دروستبوونا پەرلەمانێن پارچەبوویی و ئاستەنگییان دئێخیتە د پێکئینانا حکوومەتێن سەقامگیر دا.
– پەیوەندییا راستەوخۆ د ناڤبەرا دەنگدەر و پەرلەمانتاری دا کێم دکەت.
– دبیت دانوستاندنێن سیاسی پشتی هەلبژارتنان بۆ دەمەکێ درێژ ڤەبکێشن.
چار: سیستەمێ تێکەل
(Mixed System)
– هندەک جاران ب «سیستەمێ هەڤڕێک یان تەریب – النظام الموازي» دهێتە نیاسین؛ چونکی کورسییێن تاکەکەسی و یێن کو ب شێوەیەکێ رێژەیی ل سەر لیستان دهێنە پارڤەکرن، کۆم دکەت. بەلێ ئەنجام راست دەرناکەڤن، داکو بگەهیتە رێژەییبوونا تەمام.
– وەلاتێن ڤی سیستەمی بکاردئینن: ژاپۆن، رووسیا و مسر.
تایبەتمەندییێن باش یێن ڤی سیستەمی:
– هەڤسەنگییەکێ د ناڤبەرا نوونەراتییا تاکەکەسی و ئالی ئانکو پارتێ دا دروست دکەت.
– دەلیڤەیان بۆ کەسێن سەربخۆ ل گەل پارت و ئالییان پەیدا دکەت.
کێماسی:
– بەرژەوەندییا ئالی پارتێن مەزن د کورسییێن تاکەکەسی دا دپارێزیت.
– رێژەییبوونا تەمام مسۆگەر ناکەت.
پێنج: نوونەراتییا رێژەیی یا تێکەل (Mixed Member Proportional – MMP)
ئەڤ سیستەمە ل ئەلمانیا پشتی شەڕێ جیهانییێ دویێ هاتە داهێنان داکو رێگریێ ل ستەمکارییا ئێک پارتی بکەت. ب ئێک ژ دروستترین سیستەمان دهێتە هژمارتن. دەنگدەر دو جاران دەنگێ خۆ ددەت، جارەکێ بۆ بەربژارەکی د بازنەیا خۆ دا، جارەکێ ژی بۆ پارتەکێ ل سەر ئاستێ نیشتمانی. ئەنجام دهێنە راستڤەکرن داکو رێژەیا کورسییان ل گەل رێژەیا دەنگان هەڤبگریت.
وەلاتێن بکارئینەر: ئەلمانیا، نیوزیلەندا، سکۆتلەندا.
تایبەتمەندیێن باش یێن ڤی سیستەمی:
– ژ لایێ دادپەروەریێ ڤە دروستترین سیستەمە.
– نوونەراتییا خۆجهی و یا رێژەیی کۆم دکەت.
کێماسی:
– ئەڤ سیستەمە د پراکتیزەکرنێ دا هندەکێ ئالۆزە.
– پێدڤی ب هشیارییەکا سیاسی یا پێشکەفتی هەیە ژ لایێ دەنگدەران ڤە.
شەش: دەنگدانا پێگوهۆڕک ئانکو بەدیل (Alternative Vote – AV)
ئەڤ سیستەمە ل سەر وی بنەمایییە کو دەنگدەر بەربژاران ل گۆر گرنگیێ (1، 2، 3) پۆلین و رێز دکەت. ئەوێ کێمترین دەنگان ب دەستڤە دئینیت دهێتە دەرئێخستن و دەنگێن وی دهێنە دابەشکرن حەتا کو ئێک ژ بەربژاران زۆرینەیێ ب دەستڤە دئینیت.
وەلاتێن بکارئینەر: ئوسترالیا (جڤاتا نوونەران) و فیجی.
تایبەتمەندیێن باش یێن ڤی سیستەمی:
– ژدەستدانا دەنگان کێم دکەت.
– بەربژاران نەچار دکەت داکو پشتەڤانییا چینەکا بەرفرەهتر یا دەنگدەران ب دەستڤە بینن.
کێماسی:
– پرۆسەیا جوداکرنا دەنگان د ڤی سیستەمی دا هندەکێ یا ئالۆزە.
– رەنگە د ناڤ جڤاکێن خودان ئەزموونا سیاسی یا کێم دا، دەنگدەران ماندی بکەت.
بیرمەندێن سیستەمێن هەلبژارتنان
ئەڤ سیستەمە ژ خۆ ڕا پەیدا نەبووینە، بەلکو بەرهەمێ هزر و ئەزموونان بووینە:
– توماس هێیر Sir Thomas Hare (1806 -1891): ل سالا 1859ێ د پەرتووکا خۆ دا «هەلبژارتنا نوونەران « (The Election of Representatives)، بنەمایێن نوونەراتییا رێژەیی و دەنگێ ئێکێ یێ ڤەگوهاستی دانان.
– جۆن ستیوارت میل John Stuart Mill (1806 – 1873): ل سالا 1861ێ د پەرتووکا خۆ دا «حکوومەتا نوونەرایەتی» (Representative Government) بەرەڤانی ژ نوونەراتییا رێژەیی کر و ئەو چەند وەک مسۆگەرییەک بۆ دادپەروەرییەکا بەرفرەهتر دیت.
– ڤیکتۆر دۆنت Victor D’Hondt (1841 – 1901): ل سالا ١٨٧٨ێ رێبازا «دی هۆنت D›Hondt method « یا ناڤدار بۆ دابەشکرنا کورسییان داهێنا.
– لژنەیا دەستووری یا ئەلمان : Constitutional Committee ل سالا 1949ێ سیستەمێ رێژەیی یێ تێکەل (MMP) دانا داکو رێگریێ ل ستەمکارییا ئێک پارتی پشتی سەردەمێ نازی بکەت.
هەلبژارتنێن ئیراقێ
هەلبژارتنان ل ئیراقێ تایبەتمەندییا خۆ هەیە و ژ سالا 2003 تاکو ئەڤرۆ گەلەک گوهۆڕین تێدا هاتینە کرن. ل خوارێ کورتەیەکا گشتگیرە ل دۆر هەلبژارتنێن ئیراقێ:
1) بنەمایێ دەستووری
ل ١١ی چریا دویێ ٢٠٢٥، هەلبژارتن بۆ هەلبژارتنا جڤاتا نوونەرێن ئیراقێ (پەرلەمان)، کو بلندترین دەستهەلاتا یاسادانانێ یە دێ هێنە کرن. ئیراق د هەلبژارتنێن خۆ دا پشتێ ب دەستوورێ ئیراقێ یێ سالا 2005 و یاسایێن هەلبژارتنان یێن کو د ناڤبەرا خولەکێ و یا دی دا دهێنە گوهۆڕین و هەموارکرن، گرێددەت.
2) سیستەمێ هەلبژارتنان
سیستەمێ نۆکە پشت ب سیستەمێ بازنەیێن فرە ژ جیاتی ئێک بازنەیی، گرێددەت. ئیراق ب سەر 83 بازنەیێن هەلبژارتنان هاتییە پارڤەکرن کو ل سەر پارێزگەهان هاتینە بەلاڤکرن.
هەر بازنەیەک هژمارەکا دیارکری یا نوونەران هەلدبژێریت کو ل گەل هژمارا ئاکنجییێن وێ دگونجیت. بەربژێر ڕاستەوخۆ ژلایێ دەنگدەران ڤە دهێتە هەلبژارتن، نە ژ ڕێیا لیستێن گرتی.
پرەنسیپێ سەرکەفتیێ ب دەنگێن بلندتر دهێتە پەیڕەوکرن کو نێزیکترە ژ سیستەمێ «تاکەکەسی».
3) سیستەمێ هەلبژارتنان:
بریارە هەلبژارتنێن ٢٠٢٥ ل سەر سیستەمێ نوونەراتیا رێژەیی ل گۆر رێکا «سانت لیگۆ» یا سەرراستکری ب رێڤە بچن. ئەڤ سیستەمە ب ڤی رەنگییە:
– هژمارا کورسییان: ٣٢٩ کورسی.
– کۆتا بۆ پێکهاتەیان (کلدان، سریان، ئاشووری، ئەرمەن، شەبەک، ئێزدی و سابیئێن مەندائی) هەنە.
– کورسی ل هەر بازنەکێ هەلبژارتنێ ب رێکا دابەشکرنا کۆما دەنگێن راست ل سەر هژمارا کورسییێن تەرخانکری بۆ بازنەیی دهێن بەلاڤکرن.
– مەرج بۆ دەنگدەرێن ئەنجوومەنا نوینەرێن ئیراقێ ئەوە کو تەمەنێ وان هەژدە سال ب دووماهی ئینابن و د تۆمارێن دەنگدەران دا د تۆمارکری بن.
– کۆتا: د هەلبژارتنێن ئیراقێ دا، کۆتایەک بۆ ئافرەتان هەیە کو کێمتر نەبیت ژ 25% ژ کورسییێن پەرلەمانی.
– کۆمسیۆنا بلندا سەربەخۆیا هەلبژارتنان ل ئیراقێ، ئالیێ فەرمییە یێ کو ب ڕێکخستنا هەلبژارتنان رادبیت. کۆمیسیۆن سەرپەرشتییا تۆمارکرنا دەنگدەران، ڕێکخستنا کەمپینان و ڕاگەهاندنا ئەنجامان دکەت.
– دەنگدەر کارتا بایۆمەتری بکار دئینیت و دەنگدان ب نهێنییە و ب رێکا ئامیرێن ئەلیکترۆنی.
ل دووماهیێ د ڤێ گەشتا سیستەمێن هەلبژارتنان دا، بۆ مە خۆیا دبیت، کو چ سیستەم و میتۆدەکا نموونەیی نینە، داکو بۆ هەمی جڤاکان یێ گونجای بیت. سیستەمێ زۆرینە سەقامگیریێ ددەت؛ بەلێ ستەمێ ل پێکهاتەیان دکەت، ل هەمبەر نوونەراتییا رێژەیی دادپەروەریێ بەرپا دکەت؛ بەلێ پەرلەمانێن لاواز بەرهەم دئینیت. سیستەمێن تێکەل ژی، بزاڤەکە بۆ دروستکرنا سازانێ دناڤبەرا هەڤڕکان.
هەلبژارتنا سیستەمێ هەلبژارتنێ، ب تنێ بڕیارەکا تەکنیکی نینە، بەلکو رەنگڤەدانا ئەزموونا نیشتمانی و هشیارییا وێ یا سیاسی و هەڤسەنگییێن وێ یێن جڤاکی یە. هەلبژارتن خۆدیکە، کو وێنەیێ جڤاکی د پەرلەمانی دا نیشان ددەت و خەت و خال و سیمایێن حوکمرانیێ د ناڤبەرا سەقامگیری و فرەهیێ دا، د ناڤبەرا دادپەروەری و کاریگەریێ دا دیار دکەت.
