پشتی نەمانا رژێما بەعس ل سالا 2003ێ و داگیرکرنا ئیراقێ ژ لایێ هەڤپەیمانان ڤە ب سەرۆکاتییا ئەمریکا، سیستەمێ سیاسیێ ڤی وەلاتی کەتە د قۆناغەکا نوی دا. ب پەسەندکرنا دەستوورێ ئیراقێ یێ بنگەهین ل سالا 2005ێ، سیستەمێ ئیراقێ بوو سیستەمێ کۆمارییێ پەرلەمانییێ فیدرال، کو تێدا هەلبژارتنێن خولی ئێک ژ ئالاڤێن سەرەکییێن ڤەگوهاستنا هێزێ و رەوابوونا حکوومەتێ بوون. لێ د ڤان دو دەهسالێن داویێ دا، گەلێ ئیراقێ هێدی هێدی باوەرییا خوە ب ڤێ قۆناغێ یا ژ دەست دای.

پێشەکی

هەرچەندە ل دەستپێکێ گەلێ ئیراقێ بۆ ئەنجامدانا هەلبژارتنان ب کەلەجان بوون، لێ هێدی هێدی بهایێ بەشداربوونێ کێم بوو و نیشانێن هلوەشینا باوەرییا گشتی یا خەلکی ب کار و کریارێن ب ناڤ دیمۆکراسی یێن فەرمانرەوایێن ئیراقێ دیار بوون و بایکۆتکرنا هەلبژارتنان ب بەرفرەهی ژ ئالییێ بەشەکێ جڤاکی ڤە، ب جۆرەکێ نەرازیبوونا سیاسییا بێدەنگ هاتە گوهۆڕین. لەو ڤەکۆلەرێن وەکی عەبدولحوسەین شەعبانی گۆتن: «سیستەمێ دیمۆکراسی ب تنێ ب داگرتنا صندۆقێن دەنگدانێ رەوایەتیێ ب دەست خوەڤە نائینت، بەلکو ب بەشداربوونەکا هشیارانە و بەرفرەهـ، مللەت زیندی دمینت».^(١) 

د ڤێ گۆتارێ دا دێ ڤەکۆلینێ ل دۆر ئامارێن بەشداربوونا خەلکی د هەلبژارتنێن ئیراقێ دا و رهـ و ریشالێن سیاسی و جڤاکییێن وێ کەین و دێ دیار کەین کا پەیوەندییا د ناڤبەرا (کێمبوونا بەشداربوونێ) و (قەیرانا رەوابوونا سیاسی) د سیستەمێ ئیراقا پشتی ٢٠٠٣ێ دا چنە.

1) ڤەکۆلینا ئاماری یا بەشداربوونا خەلکی د هەلبژارتنێن ئیراقێ دا

ژ سالا ٢٠٠٥ێ هەتا ٢٠٢١ێ، ئیراقێ شەش خولێن هەلبژارتنێن پەرلەمانی(دەمکی و بەردەوام/ موقت و دائم) یێن دەرباز کرین، کو تێدا رێژەیا بەشداربوونا خەلکی د بەرزی و نزمیێ دا بوویە. نزمبوونا بەردەواما بەشداربوونێ، ب ئێک ژ نیشانێن گرنگێن لاوازبوون و د ئەنجام دا نەمانا رەوابوونا سیستەمێ سیاسیێ ئیراقێ دهێتە هژمارتن.

خشتەیێ ئامارا بەشداربوونێ^(٢)

رۆژا هەلبژارتنێ	هژمارا کەسێن مافێ دەنگدانێ هەی
30/1/ 2005	١٤.٦٦٢.٦٣٩
15/12/ 2005	15.568.702
7/3/2010	19.000.000
30/4/2014	21.500.000
12/5/2018	٢٤.٣٥٢.٢٥٣
10/10/2021	٢٢.١١٦.٣٦٨
هژمارا بەشداربوویان	رێژا فەرمی یا بەشداربوونێ
8.550.571	58٪
12.396.631	79٪
11.526.412	60.9٪
13.013.765	62٪
١٠.٨٤٠.٩٦٩	44.52٪
9.077.779	41٪

ژ ڤی خشتەی بۆ مە دیار دبت، کو د ئێکەمین هەلبژارتن دا ل سالا ٢٠٠٥ێ، پشتی نەمانا حزبا بەعس، ژبەرکو پڕانییا سوننەیان بەشدار نەبوون، رێژا بەشداربوونێ یا کێم بوو، لێ ل هەلبژارتنا هەمان سال ل مەها (١٢) ئەڤ رێژەیە بەرفرەهـ بوو؛ چونکی هەم سوننەیان بەشداری د هەلبژارتنان دا کر و هەم پشتی، کو دەستوورێ ئیراقێ یێ بنگەهین هاتییە پەسەندکرن، هیڤییێن خەلکی ب چاکسازییێن سیاسی پتر لێهات. لێ ژ سالا 2010ێ و هێرڤە، هەرچەندە هندەک سالان هژمارا بەشداربوویان زێدە بوو، لێ رێژا بەشداربوونێ ژ سالا 2005ێ کێمتر و کێمتر لێهات؛ چونکی ژ لایەکی ڤە ئێمناهی د ڤی وەلاتی دا کەتە د رەوشەکا خراب دا و ژ لایەکێ دی ڤە داعشێ ب سەر ئیراقێ دا گرت و ئەو کارەسات چێبوون یا دنیا هەژاندی. هەروەسا ل هەردو هەلبژارتنێن داویێ ل سالێن (2018 و 2021)ێ هەم هژمار و هەم رێژەیا بەشداربوونێ بۆ کێمترین ئاست دابەزی، نەخاسمە ل پترییا دەڤەرێن شیعەنشینێن (بەغدا، بەسرا و زیقار)؛ چونکی ئەڤ باژێرە بنگەهێن سەرەکییێن نەرازیبوون و خۆپێشاندانێن بەرفرەهـ بوون ل دژی دەستهەلاتێ، ب تایبەتی ل سالا ٢٠١٩ێ و نەرازیبوویان باوەری ب پارتێن سیاسی و سۆزێن وان نەمابوون، لەو د راپۆرتا داویێ یا دەستەیا چاڤدێرێن نەتەوێن ئێکگرتی دا ل دۆر هەلبژارتنێن ٢٠٢١ێ یا هاتی، کو «رێژا باوەرییا گشتی ب هەلبژارتنان گەلەک گەلەک یا کێم بووی، لەو پێدڤیە بۆ ڤێ چەندێ هزر د رێکەچارەیەکا بنگەهین دا بهێتە کرن».^(٣) هەروەسا هەگەر ئەم باش تێبینی بکەین دێ بینین هژمارا کەسێن کو مافێ دەنگدانێ ل سالا ٢٠١٨ێ هەی دو ملیۆنان پترن ژ یێن سالا ٢٠٢١ێ.  بەلکی هندەک وەسا هزر بکەن، کو یا دروست دڤێت بەروڤاژی با، لێ یا راست د وان سێ سالان دا کارتێن بایۆمەتری بۆ دەنگدەران هاتنە چێکرن و یێ ب هەر ئەگەرەکی نەشیابت بایۆمەتریێ بۆ خوە چێکەت ژ مافێ دەنگدانێ هاتە بێبەهر کرن، هەروەسا مرنا گەنجان و دانعەمران ژبەر هۆکارێن (شەڕ، کریارێن تیرۆریستی، کورۆنا و مشەختبوون)ێ د ناڤبەرا ڤان هەردو هەلبژارتنان دا ئەگەرەکێ دی بوون، کو رێژا دەنگدەرێن ٢٠٢١ێ ژ دەنگدەرێن ٢٠١٨ێ کێمتر لێ بێن.  لدویڤ راپۆرتێن نەفەرمییێن راگەهاندنێ بۆ هەلبژارتنێن 2025ێ ژی، نێزیکی (٢٩ ملیۆن کەسان مافێ دەنگدانێ یێ هەی، لێ ژ وان نێزیکی (٨) ملیۆن کەس، کو (812.662) دەنگدەر ژێ یێن هەرێما کوردستانێ نە، ژ بەر نەبوون یان نوی نەکرنا کارتا بایۆمەتری نەشێن دەنگێ خوە بدەن، لێ چێدبت هەتا هەلبژارتنان گۆڕانکاری ب سەر ڤان هژماران دا بهێن.^(٤) 

ئەنجامێن ڤی بەشی:

لێکۆلینێن ئاماری یێن هەلبژارتنێن ئیراقێ نیشان ددەن، کو سیستەما هەلبژارتنێ ژ خالەکا بەشداربوونا بلندا ٢٠٠٥ێ گەهشتە قەیرانەکا رەوابوونا کویرا ٢٠٢١ێ. کێمبوونا باوەرییا گشتی یا خەلکی ب پارتێن سیاسی، ب قۆناغێن هەلبژارتنێ و ب سازییێن دەولەتێ، بوونە ئەگەر، کو دەنگدان د چاڤێن گەلەک ژ هەڤوەلاتییان دا ب کریارەکا (بێ بەرهەم، بێ کارتێکرن و تەنانەت بێ مفا) بهێتە دیتن. لەوما، تێگەهشتنا راستینا ڤێ قۆناغێ، مەرجێ ئێکەمە ژ بۆ ئاڤاکرنا رەوابوونێ و ڤەگەڕاندنا باوەرییا گشتی ب پێکهاتێ دیمۆکراتیێ ئیراقێ.

2) ئەگەرێن کێمبوونا بەشدارییا خەلکی د هەلبژارتنێن ئیراقێ دا

کێمبوونا بەشدارییا خەلکی د هەلبژارتنێن ئیراقێ دا ل سالێن بۆری، ژ ئەگەرێ کۆمەکا هۆکارێن تێکەلێن سیاسی، جڤاکی، ئابووری و دەروونی بووینە. د ڤێ پشکێ دا دێ هەول دەین گرنگترین ئەگەرێن ڤێ چەندێ ل گۆر ژێدەرێن باوەرپێکری، شرۆڤە بکەین.

2-1) گەندەلییا بەرفرەهـ و بێ شیانییا حکومەتان

ئێک ژ سەرەکیترین ئەگەرێن کێمبوونا بەشداریێ، گەندەلییا سیستەماتیک د حکومەتێن پشتی ٢٠٠٣ێ دانە. خەلکێ ئیراقێ ب ئاشکرایی دیتن، کو نە ب تنێ (گەندەلی) ژ رهـ و ریشال نەهاتە راکرن، بەلکو ژ بەر دابەشکرنا هێزێ ل سەر بنیاتێ (تائیفی-مەزهەبی) تۆڕێن گەندەلیێ رهـ و ریشالێن خوە بەردانە د ناڤ پارتێن سیاسی دا. ل گۆر راپۆرتا (رێکخراوا دەستپاکییا ناڤنەتەوەیی/ Transparency International)، ئیراق د دەهـ سالێن بۆری دا هەردەم یا کەتییە د رێزا ٢٠ بیست ژ گەندەلترین وەلاتێن جیهانێ دا.^(٥)

ل دویڤ ڤەکۆلینا سەنتەرێ (کارنگی) بۆ رۆژهەلاتا ناڤەراست؛ گەلێ ئیراقێ ئێدی باوەر ناکەت، کو هەلبژارتن دشێن ببنە ئەگەرێ چاکسازییا دروست؛ چونکی ئەنجامێ هەر هەلبژارتنەکێ، دەستهەلات د ناڤبەرا هەمان روخسارێن بەرێ و هەمان پارتێن سیاسی دا دابەشکرییە.^(٦)

2-2) پێکهاتێ تائیفی و دابەشکرنا هێزێ

پشتی کەتنا حزبا بەعس، پێکهاتێ سیاسیێ نوی ل سەر بنیاتێ پەیماننامێن تائیفی هاتە ئاڤاکرن، بۆ نموونە، سەرۆکاتییا کۆمارێ بۆ کوردان، سەرۆکوەزیری بۆ شیعەیان و سەرۆکاتییا پەرلەمانی ژی بۆ سوننەیان. ئەڤ مۆدێلە، کو ب (المحاصصة الطائفیة: واتە دابەشکرنا هێزێ ل سەر بنیاتێ تائیفی-مەزهەبی) ناڤدارە، بوو ئەگەر، کو گەلەک ژ خەلکی بگەهنە وێ باوەرێ، کو هەلبژارتن، مەیدانا پێشبرکێیا نەتەوەیی نینە، بەلکو ئەو بازرگانییەکا ل پشت پەردەیانە د ناڤبەرا پارتێن (تاییفی-مەزهەبی) دا. لێ یا راست، دابەشکرنا هێزێ ل سەر بنیاتێ تائیفی-مەزهەبی، مەزنترین ئاستەنگە ل بەرامبەر ئاڤاکرنا دامەزراوێن ژێهاتی ل ئیراقێ.^(٧)

2-3) دەستهەلاتێن دەرەکی (ئیران، ئەمریکا و یێن دی)

 گەلەک ژ هەڤوەلاتیێن ئیراقی یێ ل وێ باوەرێ، کو یاریکەرێن دەرەکی ب تایبەتی ئیران و ئەمریکایێ رۆلەکێ سەرەکی یێ د دیارکرنا چارەنڤیسێ سیاسیێ ئیراقێ دا هەی. مایتێکرنێن راستەوخۆ د دەستنیشانکرنا سەرۆکوەزیری دا، پشتەڤانیکرن ل گرۆپێن نیمچەلەشکری و هەڤڕکییێن هەرێمی ل سەر وەرگرتنا دەستهەلاتێ ل ئیراقێ، یا وەکری کو خەلکێ ئیراقێ پشتراست بت، کو وەلاتێ وان بێ سەروەری یە و سەرۆک و سەرکردێن وان بێ دەستهەلاتن. د راپرسییا، کو ژ لایێ زانکۆیا بەغدایێ ڤە ل سالا (٢٠١٩) هاتییە کرن، پتر ژ 57٪ یا خەلکی ل وێ باوەرێ بووینە، کو «وەلاتێن دەرەکی کاریگەرییا راستەوخۆ یا ل سەر ئەنجامێن هەلبژارتنان هەی».^(٨)

2-4) ڤەرەڤاندنا خوەپێشاندانێن جەماوەری و توندوتیژییا سیاسی

 بزاڤا جەماوەری ل (چریا ئێکێ/٢٠١٩)ێ، کو ژ بەغدا و بەسرایێ دەستپێکر و بەر ب باژێرێن دی بەرفرەهـ بوو، سیمبۆلێ تۆڕەبوونا گشتی یا مللەتی بوو ل دەستهەلاتێ و گەندەلییا حکومەتێ. ڤەرەڤاندنا توندوتیژا ڤان خوەپێشاندانان – کو ل گۆر ئامارێن رێکخراوا لێبۆرینا ناڤنەتەوەیی بوو ئەگەرێ کوشتنا زێدەتر ژ ٦٠٠ کەسان و بریندارکرنا هزاران کەسان – باوەرییا خەلکی ب هەلبژارتنان لاوازتر کر. گەلەک ژ گەنجان بەشداری د هەلبژارتنێن ٢٠٢١ێ دا بایکۆت کرن؛ چونکی ئەو ل وێ باوەرێ بوون، کو «سیستەمێ سیاسی، واتە دەستهەلاتێ، بکوژێن زارۆکێن وان یێن ڤەشارتین.»^(٩)

2-5) بێهیڤیبوونا بەرەبابێ گەنج و نەبوونا پارتێن نەتەوەیی

زێدەتر ژ 60٪ یا ئاکنجییێن ئیراقێ یێ د بن ژیێ ٣٠ سالیێ دا. ئەڤ بەرەبابە، کو ل سالێن پشتی کەتنا رژێما بەعس یێن هاتینە سەر دنیایێ یان د ڤان سالان دا یێن مەزن بووین، نە نۆستالژییا دیکتاتۆریێ هەیە و نە باوەری ب پارتێن کەڤنەشۆپی هەیە. نەبوونا روخسارێن نوی، گرتیبوونا بیاڤێ سیاسی و نەبوونا پارتێن نەتەوەیی یێن کو د سەر مەزهەبییەتێ ڕا دەرباز بووین، بوویە ئەگەر، کو بەرەبابێ گەنج، یان بهێتە راکێشان بۆ ناڤ خوەپێشاندانان یان خوە ژ سیاسەتێ ڤەدەر بکەت.

ئەنجامێن ڤی بەشی:

کێمبوونا بەشداریێ د هەلبژارتنێن ئیراقێ دا، دەرەنجامێ لۆژیکییێ کۆمەکا قەیرانێن باوەریێ، لاوازییا سیاسی، و بێهیڤیبوونا جڤاکی بوویە. هندی پێکهاتێ دەستهەلاتا سیاسی، کو ل سەر بنیاتێ تائیفەگەریێ و گەندەلیێ هاتییە ئاڤاکرن، نەهێتە گوهۆڕین، د شیان دا نابت، کو مرۆڤ چاڤەرێی بەشداربوونا بەرفرەها خەلکی بت. یا راست، بایکۆتکرنا هەلبژارتنان ژ لایێ پشکەکا مەزنا جڤاکی ڤە، یا بوویە زمانێ نەرازیبوونا بێدەنگ، لێ بهێز، یا مللەتی.

3) قەیرانا رەوابوونا سیاسی د ئیراقێ دا پشتی 2003ێ

رەوابوونا سیاسی ئێک ژ ستوونێن سەرەکییێن بەردەوامییا حکوومەتانە د سیستەمێن دیمۆکراتی دا. هەرچەندە د ئیراقا پشتی ٢٠٠٣ێ دا پێکهاتێ سیاسی ل سەر بنگەهێ هەلبژارتن و پەرلەمانی هاتییە پێناسەکرن، لێ گرۆڤ وەسا خویا دکەن، کو ڤالاهییەکا کویر یا د ناڤبەرا سازییێن دەستهەلاتێ و جڤاکا سڤیل دا چێبووی، کو ئەو ڤالاهی دەرەنجامێ وێ قەیرانا دۆمدرێژە یا د رەوابوونا سیاسی یا دەستهەلاتێ دا هەی. د ڤی بەشی دا، دێ رەهەندێن جۆراوجۆرێن ڤێ قەیرانێ ڤەکۆلین.

3-١) رەوابوونا یاسایی ل هەمبەری رەوابوونا جەماوەری

د سیستەمێن سیاسییێن مۆدێرن دا، دو جۆرێن رەوابوون ژ بۆ حکوومەتان هاتینە پێشکێشکرن:

• رەوابوونا یاسایی (Legality): واتە ل هەڤهاتن دگەل دەستوورێ بنگەهین و قۆناغێن فەرمی.
• رەوابوونا جەماوەری (Legitimacy): واتە قەبویلکرنا دەروونی، جڤاکی و سیاسی یا جەماوەری ژ لایێ حکوومەتێ ڤە.

د ئیراقێ دا، هەر چەند هەلبژارتن ل سەر بنگەهێ دەستوورێ بنگەهین و ل ژێر چاڤدێرییا ناڤنەتەوی دهێنە کرن، لێ رەوابوونا جەماوەری یا حکوومەتان ب تایبەتی پشتی ٢٠١٤ێ گەلەک یا لاواز بووی، لەو بێ ئەگەر نەبوویە، کو جڤاکناسێ ئیراقی (فالح عەبدولجەبار) بێژت: «د ئیراقێ دا، یاسا یا هەی؛ لێ رەوابوون نینە. سیستەمێ ئیراقێ ل سەر کاخەزێ دیمۆکراتیک و یاساییە، لێ د راستییێ دا بێی رەوابوونا جڤاکی(جەماوەری) یە.»^(١٠) وەک میناک ئەڤ بوارێن خوارێ سەلمێنەرێن ئاخفتنا مە و یا جڤاکناسێ ناڤبۆری نە:

• رێژەیا نزما بەشداربوونێ د هەلبژارتنان دا (٤١٪ ل سالا ٢٠٢١ێ).
• زێدەبوونا نەرازیبوونێن خوەپێشاندەران ل سەر جادەیان، کو داخوازا وان نەمانا حکوومەتێ(هلوەشاندنا سیستەمێ هەیی)یە.
• ژێک دویربوونا چینایەتی د ناڤبەرا خەلکێ ئاسایی و کاربدەستێن دەستهەلاتێ دا.
• لەقلەقۆکییا کابینەیان و لاوازییا وان د پێکئینانا حکوومەتێن بنەجهـ دا.

3-2) نیشانێن قەیرانا رەوابوونێ:

‌أ) لاوازی د پێکئینانا حکوومەتێن بنەجهـ دا: هەروەکی سەنتەرێ خواندنێن کەنداڤی ل قەتەرێ گۆتی، «دەنگدانا خەلکی ل ئیراقێ، ل شوینا جێگیریێ(استقرارێ) ب دویڤ خوە دا بینت، دبتە ژێدەرێ ناکۆکییێ د ناڤبەرا هێزێن خودان دەستهەلات دا»،^(1١) لەو دێ بینین، کو د پرانییا هەلبژارتنێن ئیراقێ دا، پێکئینانا حکوومەتا نوی ب هەیڤان یێن ڤەماین، بۆ نموونە (ل هەلبژارتنێن ٢٠١٠ێ، پێکئینانا حکوومەتێ ٩ هەیڤان ڤەکێشا)، (ل هەلبژارتنێن ٢٠١٨ێ، پێکئینانا حکوومەتێ ٧ هەیڤان ڤەکێشا) و (ل هەلبژارتنێن ٢٠٢١ێ، پێکئینانا حکوومەتێ پتر ژ سالەکێ ڤەکێشا).

ب) دەست ژ کارکێشانێن دویڤ ئێک و قەیرانا کابینەیان: حکوومەتێن ئیراقێ ب کێمی تەمەنێ تەمامێ یاسایییێ خوە یێن دەرباز کرین. دەست ژ کارکێشانا (عادل عەبدولمەهدی) ل کانوونا ئێکێ یا ٢٠١٩ێ ژ بەر نەرازیبوون و خوەپێشاندانان، دیار کر، کو سیستەمێ سیاسی ل هەمبەری فشارا جڤاکی، دەست داهێلای و شکەستییە.

ج) زێدەبوونا هێزا جادەیان: تەڤگەرا (تشرین)ێ ل سالا ٢٠١٩ێ خالەکا وەرچەرخانێ بوو. ب هزاران گەنجان ل باژێرێن باشوور و ناڤەراستا ئیراقێ داخوازا هلوەشاندنا دەستهەلاتێ، دوماهیئینانا گەندەلیێ و چاکسازییا یاسایا هەلبژارتنان کرن. حکوومەتێ ب زۆرتوپزی و توندوتیژی بەرسڤا وان دا، لێ نەشیا داخوازێن وان کۆنترۆل بکەت. د راپۆرتا کۆمیسیۆنا مافێن مرۆڤان یا ئیراقێ دا هاتیە، کو ژ هەیڤا (10/٢٠١٩)ێ هەتا هەیڤا (٣/٢٠٢٠)ێ، پتر ژ ٦٠٠ کوشتی و ٢٠ هزار بریندار د خوەپێشاندانان دا یێن هاتینە تۆمارکرن.^(١٢) ژ لایەکی ڤە پەرلەمانی و هێزا یاسادانانێ(قوة قضائیـة) د گەلەک ژ ڤان جۆرە قەیرانێن سیاسی دا رۆلەکێ نەرێنی هەبووینە و ژ لایەک دی ڤە جەماوەری ژی باوەرییا خوە ب ڤان سازییان یا ژ دەست دای، لەوما د راپرسییا، کو ل سالا ٢٠٢١ێ زانکۆیا کووفە پێ ڕابووی، ب تنێ 27٪ێ یا خەلکی گۆتبوون «باوەرییا وان ب پەرلەمانی دهێت».^(١٣)

ئەنجامێن ڤی بەشی:

قەیرانا رەوابوونێ د ئیراقێ دا، دیاردەیەکا ژ نشکەکێ ڤە یان یا دەمکی نینە، بەلکو ئەو دەرەنجامێ وان (قەیرانێن پێکهاتەیی، بێ شیانی، گەندەلی و نەمانا باوەرییا جڤاکی)یە، کو چەندجارکی و ب سالان ل سەرێک کۆم بووین. هەرچەندە یاسایا بنگەهین و هەلبژارتن هێژ یێن هەین، لێ بێی سەرژنوی ئاڤاکرنا رەوابوونا جەماوەری، هیچ پێکهاتەیەکا سیاسی یا جێگیر نەشێت بەردەوامیێ بدەتە هەبوونا خوە.

4) دیتنا پاشەرۆژێ

ب ل بەرچاڤگرتنا پرۆسێسا نزمبوونا بەشداربوونا جەماوەری د هەلبژارتنان دا، بەرفرەهبوونا خوەپێشاندانان و نەمانا رەوابوونا سیاسی د ئیراقێ دا، ئەڤ پرسیارە خوە ل مەژیێ مە ددەت: ئەرێ گەلۆ دیتنەک ژ بۆ سەرژنوی ئاڤاکرنا باوەرییا گشتی و چاکسازییا پێکهاتەیێ سیاسی ل ئیراقێ هەیە؟ یان ژی سیستەمێ سیاسیێ نۆکە بەرەڤ لەقلەقۆکی و نەجێگیریا دەمدرێژ یان هلوەشینا هێدی هێدی ڤە دچت؟ د ڤی بەشی دا، دێ ڤەکۆلینێ ل دۆر گرنگترین سیناریۆ، ئاستەنگ و چارەسەرییێن گەنگاز(احتمالی) بۆ سەرژنوی ئاڤاکرنا بەشداربوونا سیاسی و رەوابوونا سیستەمی ل ئیراقێ کەین.

4-1) دەرفەتێن چاکسازییێ

سەرەرایی بێ هیڤیبوونا گشتی، ل ڤان سالێن دوماهیێ هندەک گۆڕانکارییێن ئەرێنی ژی یێن چێبووین، کو دشێن ببنە بنواشە بۆ چاکسازییێن پێکهاتەیی، ژ وان:

أ) یاسایا نوی یا هەلبژارتنان (٢٠٢٠): د بەرسڤا خوەپێشاندانێن ٢٠١٩ێ دا، پەرلەمانێ ئیراقێ یاسایەکا نوی بۆ هەلبژارتنان پەسەند کر، کو ل گۆر وێ یاسایێ، بازنەیێن هەلبژارتنان بچویکتر لێهاتن، واتە کۆمەکا بازنەیان د هەر پارێزگەهەکێ دا هاتنە دانان، و شوینا دەنگدەر دەنگێ خوە بدەنە لیستا هێزەکا سیاسی، دەنگدەری راستەوخۆ دەنگێ خوە دا بەربژێرێ خوە یێ دلخواز. یا خویایە ژی، کو ئارمانج ژ ڤێ یاسایێ کێمکرنا دەستهەلاتا پارتێن سیاسییێن مەزن(بۆ نموونە پارتی دیمۆکراتی کوردستان) و زێدەکرنا شانسێ سەرکەتنێ بۆ هێزێن بچویک و بەربژێرێن سەربخوە بوو. د سەر حالان ڕا ژی، ل دویڤ گۆتنا کۆمیسیۆنا هەلبژارتنان؛ «هێژ یاسا یا گوماناوی و پری پڕسیارە و رەخنەیەکا زێدە لێ دهێتە گرتن و جێبەجێکرنا ڤێ یاسایێ بەرئاتافی کێماسییێن تەکنیکی و ئێمناهییێن بەرفرەهە.»^(١٤)

ب) زێدەبوونا فشارا جڤاکی ژ بۆ چاکسازییان: نۆکە تەڤگەرێن سڤیل، رۆژنامەڤانێن سەربخوە و چالاکڤانێن گەنج د دەزگەهێن راگەهاندنێ و تۆڕێن کۆمەلایەتی یێن ئیراقێ دا هەبوونەکا بەرچاڤتر یا هەی. ئەو ب ئاشکراکرنا گەندەلیێ، رەخنەگرتن ل پارتێن سیاسی، و بەلاڤکرنا هشیارییا سیاسی، یێن بووینە هێزەکا کاریگەر د وەلاتی دا.

4-2) ئاستەنگێن سەرەکی د رێیا چاکسازییێ دا

أ) بەرخوەدانا پارتێن کەڤنەشۆپی: پارتێن سەرەکییێن شیعە، سوننە و کورد، کو ل سەر بنگەهێ (سیستەمێ دابەشکرنا سیاسی/ نظام المحاصصة السیاسیة)، کو ئەم پتر دەستەواژەیا (الشراکة: هەڤبەشی) بۆ بکار دئینین، دەستهەلات یا ئێخستییە د دەستێن خوە دا و ژ بەرکو ئەڤ جۆرە دەستهەلاتدارییە د بەرژەوەندا وان دایە، لەو هەوڵ ددەن رەوشا هەیی ب هەمی باشی و خرابییێن وێ ڤە بپارێزن و هەر جۆرە چاکسازییەکا بنگەهین بۆ خوە ب زیان دبینن.

ب) مایتێکرنا دەرڤەیی و هەڤڕکییێن هەرێمی: ئیران، ئەمریکا، تورکیا و وەلاتێن کەنداڤی بەردەوام د هەڤڕکییان دانە ل سەر ئیراقێ و هەر ئێک هەول ددەت هەژموونا خوە د ئیراقێ دا زێدەتر بکەت، لەو ئەڤان هەڤڕکی و پێشبڕکییان بیاڤ بۆ چاکسازییان یا ل بەر خودان و خوەجهێن ئیراقێ تەنگ کری؛ چونکی چێدبت، کو هەگەر ئیراقی هەر جۆرە گۆڕانکارییەکا مەزن د پێکهاتێ دەستهەلاتا خوە دا بکەن بکەڤنە بەر کارڤەدان و غەزەبا ڤان یاریکەرێن دەرەکی.

ج) قەیرانێن ئابووری و ئێمناهییێ: هەلاوسان، بێکاری، هلوەشینا خزمەتگوزارییێن گشتی و بەردەوامبوونا گەف و مەترسییێن ئێمناهییێ (وەکی بەرماییکێن داعشێ یان هێرشکرن ل سەر ناڤەندێن دەولەتێ)، فوکسا دەولەتێ ل سەر هەر جۆرە چاکسازییەکێ دویر دئێخن.

4-3) رێکارێن ڤەگەڕاندنا باوەرییا گشتی

ل دویڤ پێشنیارێن ڤەکۆلینێن ناڤخۆیی و ناڤنەتەوی، هندەک رێکارێن سەرەکی ژ بۆ ڤەگەڕاندنا باوەرییا خەلکی ب گشتی بریتینە ژ:

١. دڤێت پارتێن سیاسی چاکسازیێ د ناڤ خوە بخوە و د پەیرەو و پرۆگرامێن خوە دا بکەن و دابەشکرنا هێزێ ل سەر بنیاتێن نەتەوەیی/ئایینی نەهێلن. واتە رێکێ بدەنە پارتێن گشتگیرێن نیشتمانی و رۆلێ تائیفەگەراییێ کێم بکەن.

٢. دڤێت پرۆسا هەلبژارتنان ب زەلالی(شەفافی) ب رێڤە بچت. واتە دڤێت چاڤدێرێن خوەیی و ناڤنەتەوی بهێزتر و زێدەتر ببن داکو رێ ل سەختەکاریێ د دەنگدانێ و ئەنجامان دا بهێتە گرتن.

٣. دڤێت حکوومەت بەرسڤا نەرازیبوون و داخوازییێن شارستانییێن جەماوەری بدەت، کو ئەو ژی دژایەتیکرنا گەندەلیێ، ڤەدیتنا دەلیڤێن کاری بۆ گەنجان و گەهاندنا خزمەتگوزارییانە ژ هەمی لایەکی ڤە.

٤. دڤێت هەوڵ بۆ تواناسازییا گەنجان و جڤاکێ سڤیل بهێتە دان و ژ لایێ سیاسی ڤە ئەو بهێنە پەروەردەکرن و پشتەڤانییا بەربژێرێن سەربخوە بدەن و پشتەڤانییا راگەهاندنا ئازاد بکەن.

ئەنجامێن ڤی بەشی:

چێدبت چاکسازییا سیستەمێ سیاسییێ ئیراقێ دژوار، دۆمدرێژ و تێر مەزاختی بت، لێ ئەو ئێکانە چارەیە، کو رێ ل هلوەشینا رەوایەتیێ و لەقلەقۆکییا وێ یا بەردڕیای بگرت. بێی چاکسازییێن ریشەیی و سەر ژ نوی ئاڤاکرنەڤا باوەرییا گشتی، هەلبژارتنێن پاشەرۆژێ یێن ئیراقێ ژی، دێ بەرئاتافی بایکۆتکرنەکا بەرفرەهـ بن و دێ دەرزا د ناڤبەرا دەستهەلاتێ و جەماوەری دا کویرتر لێ هێت. ئیراقا ئەڤرۆکە یا ل سەرێ سێریانەکا مێژوویی؛ یان دێ بەرەڤ چاکسازیێ چت یان دێ د گۆما نەمانا سیاسی دا نقوم بت.

ئەنجامێن داویێ

پشتی دەربازبوونا پتر ژ دو دەهسالان ژ هلوەشینا رژێما بەعس، نە ب تنێ هەلبژارتنان د ئیراقێ دا نەشیاینە دیمۆکراسییێ خورت بکەن، بەلکو هێدی هێدی قەیران یێن زێدەتر کرین. بەشداربوونا جەماوەری ب ئاوایەکێ دلئێش یا کێم بووی، باوەرییا خەلکی ب سازییێن هەلبژارتنان و پارت و هێزێن سیاسی نەمایە، و ناکۆکییێن نەتەوەیی-ئایینی یێن بووینە ئاستەنگەک ژ بۆ چێبوونا ئیرادەیا نەتەوەیی.

هەلبژارتنێن ٢٠٢١ێ، کو کێمترین رێژا بەشداربوونێ د دیرۆکا نوی یا ئیراقێ دا تۆمار کر، نیشاندەرا قەیرانەکا کویر د (دیمۆکراسییا پشتی بەعسییان) یا ڤی وەلاتی بوو. ئەزموونێن بەرێ نیشان ددەن، کو هەر چاکسازییەکا ب سەرڤە-سەرڤە و بێی گوڕانکارییێن رێشەیی د سیستەمێ دابەشکرنا هێزێ دا، دێ بێ ئەنجام بت. مللەتێ ئیراقی ئێدی باوەر ژ سۆز و پەیمان و درویشم و بەلاڤکرنا بەهر و پشکان ل سەر بنیاتێ نەتەوەیی و ئایینی ناکەت.

سەرەرایی ڤێ چەندێ ژی، هێژ دەلیڤەیا رزگاربوونێ یا مای، بۆ نموونە یاسایێن نوی بۆ هەلبژارتنان، گەشەپێدانا جڤاکێ سڤیل و فشارێن جڤاکییێن بەرفرەهـ، دشێن ببن ئالیکار بۆ ئاڤاکرنەڤا سیاسی، ب مەرجەکی، کو ب ئیرادەیەکا پویلایی کار ژ بۆ چاکسازییێ و دەربازبوون ژ پێکهاتێ مەزهەبی بهێتە کرن. هەگەر نە، ئێدی ڤالاهی د ناڤبەرا دەولەتێ و مللەتی دا دێ هند کویر و بەرفرەهـ بت، کو پاشی چ هەلبژارتنەک نەشێن وێ رزگار بکەن.

ژێدەر و پەراوێز:

١) عبدالحسین شعبان، المجتمع المدني والتحولات الديمقراطية في العراق، انتشارات مرکز دراسات الوحدة العربیة، بیروت، ۲۰۱۱.

٢) المفوضیة العلیا المستقلة للانتخابات في العراق، التقاریر النهائیة (https://ihec.iq/result)؛ سایتێ: (https://www.electionguide.org/countries/id/104/?utm_source=chatgpt.com).

‏٣) United Nations Assistance Mission for Iraq (UNAMI), Final Report on 2021 Elections, www.uniraq.org

٤) سایتێن (https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/1708202526)؛ (https://www.basnews.com/en/babat/889767)؛ (https://www.biometricupdate.com/202505/iraq).

٥) راپۆرتا سالانەیا رێکخراوا دەستپاکییا نێڤنەتەوی، راپۆرتا سالا ۲۰۲۳ێ: (https://www.transparency.org)

٦) ڤەکۆلینا سەنتەرێ کارنگی بۆ رۆژهەلاتا ناڤەراست: Carnegie Middle East Center, “Iraq’s Political Crisis”, 2022.

٧) ڤەکۆلینا ئەنستیتویا رۆژهەلاتا ناڤەراست، واشنگتۆن: Middle East Institute, “Power Sharing in Iraq”, 2021.

٨) دانشگاه بغداد، مرکز پژوهش‌های اجتماعی، گزارش افکار عمومی، نوامبر ۲۰۱۹. ٩) BBC Arabic, تغطیة احتجاجات تشرين ۲۰۱۹ و انتخابات ۲۰۲۱.

١٠) فالح عبدالجبار، الدولة والمجتمع في العراق بعد ۲۰۰۳، مرکز دراسات الجامعة الأمريکیة في بیروت، ۲۰۱۷.

‏1١) Gulf Center for Strategic Studies, “Iraq’s Post-Election Deadlocks”, 2022.

1٢) المفوضیة العلیا لحقوق الإنسان في العراق، تقاریر الاحتجاجات ۲۰۱۹–۲۰۲۰.

1٣) مرکز افکارسنجی دانشگاه کوفه، نظرسنجی ملی مشارکت و اعتماد عمومی، آوریل ۲۰۲۱.

1٤) المفوضیة العلیا للانتخابات، بیانیه فنی درباره تطبیق قانون جدید، ۲۰۲۰.