گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
ب بۆرینا چەندین چەرخان، پیشەیێ نڤیسینا چیڕۆکێ گەشەکریە بەرى ببیتە ژانڕەکێ ئەدەبى یێ سەربەخۆ. ئێکگرتن وەک توخمەکێ گرنگ یێ کورتە چیڕۆکێ دهێتە هژمارتن” کو د ئێکبوونا کاریگەریێ و ئێکبوونا تێگەهشتنێ و تەڤاهییا پویتەپێکرنێ دا دیار دکەت. پشتى سەرکەفتنا کورتە چیڕۆکێ، نڤیسەران ڤەگێڕانێن خۆ کورتتر لێکرن و ل دویماهیێ کورتە چیڕۆک وەک بەشەکێ لاوەکى یێ کورتە چیڕۆکێ سەرهلدا. چیڕۆکا کورت پتر گەشە کر و بەشەکێ دى یێ لاوەکى ژێ دیاربوو د گۆتنێ “چیڕۆکا ژ نشکێڤە”” کو ئاماژە ب هەمى شێوەیێن کورتکرى یێن چیڕۆکا کورت دکر. پشتى نڤیسەران شارەزایى د کورتییا هونەری دا بدەستڤەئیناى، دەست ب نڤیسینا چیڕۆکێن خەستتر و کورتتر کر و چیڕۆکا ژ نشکێڤە بۆ دو جۆران جودا بوو: چیڕۆکا ژ نشکێڤە یا نوی و بریسکە چیڕۆک. چیڕۆکا ژ نشکێڤە یا نوی یا نێزیکتر بوو ژ چیڕۆکا نەریتی (تەقلیدى)” کو هەتا ١٥٠٠ پەیڤان بخۆڤە دگرت؛ دبەرامبەرا دا، بریسکە چیڕۆک وەکهەڤییەک ل گەل چیڕۆکا کلاسیکی یا هێمنگوای “چیڕۆکا گەلەک کورت” هەبوو کو درێژیا وێ هەتا ٧٥٠ پەیڤان بوو. بەلێ، پاشى بریسکە چیڕۆک ب شێوەکێ جوانتر هاتەڤە داڕشتن و رێخستن” کو هەمی چیڕۆکێن گەلەک کورت بخۆڤە بگریت” کو ژ ٥٠ – ١٥٠٠ پەیڤان پێکهاتییە. ئەڤ ڤەکۆلینە لێنێڕینەکا گشتى یا کورتە ل سەر گەشەکرنا ژانڕێ کورتە چیڕۆکێ و پێداچوونەڤەیەکە ل دۆر تێکەلبوونا هویر یا کورتە چیڕۆکێ ل گەل کورتە چیڕۆکا هەڤچەرخ.
تێکەلبوونا ژانڕێن کورتە چیڕۆکێ
هەر ژ دەسپێکا دنیایێ چیڕۆک هاتینە گۆتن. هەروەسا ژ دەستپێکا پیشەیێ چیڕۆکگۆتنێ (ماثیۆز، ١٩٠٧). زێدبوونا حەزا نڤیسەر و خواندەڤانان بۆ چیڕۆکێن کورتتر ئەگەرێ دروستبوونا ژانڕێ کورتە چیڕۆکێ بوویە. رەخنەگر (ماثیۆز، ١٩٠١) پەیڤا « کورتە – چیڕۆک» یا تێکەل بکارئینایە وەک ناڤ بۆ چیڕۆکەکا کورت کو گەلەک کورتترە ژ رۆمانێ. کورتە چیڕۆک ل ناڤبەرا لیریک و رۆمانێ حاکمیەتێ دکەت و پەیوەندییێن نێزیک ل گەل نامە، گۆتار، سینەما، وێنەگرتن، ڕەسم و هونەرێن دیتنێ هەنە (پاتیا، ٢٠١٢). پشتى کورتە چیڕۆک باش چوویە د ناڤ بازنەیێن ئەدەبیاتێ دا، شارەزایی بۆ نڤیسەران د هونەری کورتیێ پەیدا بوو و چیڕۆکێن چڕتر و ب شێوەیێ چیڕۆکێن گەلەک کورت پێشکەش کرن. چیڕۆکێن گەلەک کورت، کو ب هەلبەستێن پەخشان ژى دهێنە ناڤکرن، تێکەلەکە ژ پەخشان و هەلبەستێ. چیڕۆکا گەلەک کورت نوینەراتییا وێنەیەکی بلەز یێ واقعى دکەت، کو ڕویدانێن ئێک ل دویڤ ئێک و پەیوەندیێن سەدەم دویر دئێخیت. وەک وێنەیەکێ فوتۆگرافى، چیڕۆکا گەلەک کورت پارچەیەک ژ کەلەکێ و ب تنێ گاڤەکێ ژ زنجیەرەکا گاڤان وێنە دکەت. پاتیا (٢٠١٢) ئاماژە دکەتە وێ چەندێ کو توخمێ بنەڕەتی نە د پێکهاتا ڤەگێڕانێ دایە، بەلکو د دەمێ راستی و تێگەهشتنێ دایە. کورتە چیڕۆک ژ ٣٠٠٠ – ٥٠٠٠ پەیڤا پێکدهێت و چیڕۆکا گەلەک کورت (برویسکە چیڕۆک) ژ ٥٠ – ١٥٠٠ پەیڤان پێکدهێت (باچلۆر، ٢٠١٢). بۆ ب ساناهیکرنا تێگەهشتنێ، نڤیسەران ڕۆمان ل گەل گیانەوەرێن شیردار، کورتە چیڕۆک ل گەل تەیرەکى و چیڕۆکا مایکرۆ ل گەل مێریەکێ هەڤبەر دکەن (شاپارد، ٢٠١٢). چیڕۆکەکا کورت یا باش یەکبوونێ نیشان ددەت و وەسا یا کورتە» کو ب تمامى د روینشتنەکێ دا بهێتە خواندن. کورتە چیڕۆک و چیڕۆکێن گەلەک کورت ل سەر بنگەهێ شەش توخمێن گرنگ و بنگەهى یێن ڤەگێڕانێ ژ هەڤ دهێنە جوداکرن، ئانکو: بۆیەر، کاراکتەر، جهـ، دەم، ناڤتێکستی و دویماهى (نێلس، ٢٠١٢)؛ ل گەل ڤێ چەندێ ژى، هزرا هەڤبەش د هەردویان دا، ئێکبوونا چیڕۆکێ یە.
مێژوویەکا کورت یا کورتە چیڕۆکێ
بەرى پەیدابوونا ڕۆمانێ ب دەمەکێ درێژ، هونەرمەندان چیڕۆکێن زارەکى یێن گەلەک بچویک، ب شێوەیێ چیڕۆکا مەتەل، چیڕۆکێن تڕانەپێکرنێ، چیڕۆکێن ل دۆر رەوشتى و چیڕۆکێن ل سەر زارێ گیانەوەران پێشکێشکرینە (نێلس، ٢٠١٢). کورتە چیڕۆک ژ چیڕۆکا چەرخێن ناڤین پەیدابوویە و گەلەک پشتا خۆ ب چیڕۆکا ئەدەبی چەرخێ ناڤین گەرم دکەت (سانتۆس، ٢٠١٢). ژ لایێ مێژوویێ ڤە، (پێترۆنیۆس)ى چیڕۆکێن گەلەک کورت ل ڕۆمایا کەڤن نڤيسینە، (ماری دى فرانس)، چیڕۆکێن کورت د سەردەمێن ناڤین دا نڤيسینە (شاپارد، ٢٠١٢). ل گەل ڤێ چەندێ ژى، شانازیيا نڤيسین و بەلاڤکرنا ئێکەمین کورتە چیڕۆکا هەڤچەرخ یا راستەقینە ڤەدگەڕیتەڤە بۆ (والتەر سکۆت) چيرۆكا «دو شڤان» بوو، کو ل ساڵا ١٨٢٧ێ د «کرۆنیکلز ئۆف کانۆنگەیت»دا هاتیيە بەلاڤکرن (بۆید، ٢٠٠٦). پشتى بەلاڤبوونا ئێکەمین کورتە چیرۆکا (سکۆت)ى، نڤيسەرێن وەک (بلزاک) ل فەرەنسا، (کوپەر و هاوثۆرن) ل ئەمریکا و (پۆشکین و تورگێنێڤ) ل ڕوسیا، ل دویڤ هەمان رێک چوون. ئێکەمین کورتە چیڕۆکا راستەقینە ل فەرەنسا و ئەمریکا ل چارێکا دویێ یا چەرخێ نۆزدێ هاتە دیتن (ماثیۆز، ١٩٠٧).
د شيیان دایە به ێتە گۆتن، کو دەستپێکا کورتە چیڕۆکا هەچەرخ ل وەلاتێن ئێکگرتى یێن ئەمریکا ب بەلاڤبوونا «چیڕۆکێن دوبارە هاتینە گۆتن» یێن «ناثانیل هاوثۆرن» یە ل ١٨٣٧ێ. ل دۆر ڤێ چەندێ، (ڕۆهربەرگەر،٢٠١١) دبێژیت کو (هاوثۆرن) ئێکەمین کورتە چیڕۆکا نموونەیی یا نڤيسى. ژانڕێ کورتە چیڕۆکێ ل ئەمریکا ل سالێن چلان ١٨٤٠ێ ژ چەرخێ نۆزدێ هاتيە دامەزراندن و د بیست سالان دا، ڤى ژانڕى رەهـ و ریشالێن خۆ ل ئەڵمانیا، فەرەنسا و ڕووسیایێ کویر داهێلان (بالدوین، ١٩٩٣). کورتە چیڕۆک د چەندین قووناغێن گەشەکرنێ را دەرباز بوویە هەتا وەک ژانڕەکی نوی ل چەرخێ نۆزدێ ١٩ جهێ خۆ گرتى (سانتۆس، ٢٠١٢). هەروەسا ل چەرخێ نۆزدێ ١٩، نڤيسەرێن مەزن وەکى (فلۆبێر، موپاسان، چیخۆف، پۆ و مێلڤیل)ى ل دویڤ ئاڕاستەیێ نڤيسینا چیڕۆکێن کورت چوون (بۆید، ٢٠٠٦). چیڕۆکێن (گی دى موپاسان)ى وەک شاکارێن هونەری دهاتنە بەلاڤکرن، چونکی وى «هەستا یۆنانی د رۆخسارى دا، هێزا لاتینی د ئاڤاکرنێ دا و خۆشیيا فەرەنسی د ستایلى» دا نیشان دایە (ماثیۆز، ١٩٠١، ر.٦٧). نڤيسەرەکێ بەرچاڤ یێ ناڤەڕاستا چەرخی نۆزدێ، کو (ئێدگار ئالان پۆ)یە، ئێکەمین پارێزەرێ مافێ هەبوونا کورتە چیڕۆکێ بوو (ماثیۆز، ١٩٠٧). پۆ د پەرتۆکا خۆ «فەلسەفەیا داڕێشتنێ»دا (١٨٤٦)، تیۆرا خۆ یا کورتە چیڕۆکێ پێشکێشکر. هەروەسا بەحسێ سروشتێ ژانڕێ کورتە چیڕۆکێ دەمێ وى شرۆڤەیا «چیڕۆکێن دوبارە هاتینە گۆتن» یا (ناثانیل هاوثۆرن) ل سالا ١٨٤٢ێ کرى (ترۆسلەر، ٢٠١٤؛ سانتۆس، ٢٠١٢). پشتى (پۆ)ى، (هێرمان مێلڤیل)ى پیڤەرێ کا دێ کورتە چیڕۆک چ بدەستڤەئینیت دانا. چیڕۆکێن وى نموونەیێن ئێکێ یێن هێزێن نامۆ یێ کورتە چیڕۆکێ بوون (بۆید، ٢٠٠٦). ل سالێن هەشتێیان ژ چەرخێ نۆزدێ، ١٨٨٠، پشتى ئەمریکا و فەرەنسا، کورتە چیڕۆکا هەڤچەرخ ل بریتانیا ل گەل دیاربوونا نڤیسینێن (ڕۆبەرت لویس ستیڤنسۆن، وێلز، بێنێت، جێیمز و کیپلینگ) دەرکەت و گەشە کر.
شۆڕش د ژانڕێ کورتە چیڕۆکێ دا ژ نڤيسینێن نۆشدارێ ڕووسی (ئەنتۆن چیخۆف)ى ڤە هات، کو دهاته نياسين ب بابێ کورتە چیڕۆکا هەڤچەرخ، هەروەسا ب شێوەيه‌کێ نە ڕاستەوخۆ بابێ چیڕۆکا گەلەک کورت یا هەڤچەرخ ژى بوو (گیمارائیس، ٢٠١٢). د سالێن نۆتان دا ژ چەرخێ نۆزدێ ١٨٩٠ێ، چیخۆفى چیڕۆکێن کورت گوهۆڕین دەمێ میتۆد و تەکنیکێن نوی د چیڕۆکا کورت دا کرین.
هەروەسا چیخۆفى پێشڕەوییەکا نوی دانا ب دەست ژێ بەردانا وان پلۆتێن دەستکاریکری یێن دەستپێک و ناڤین و دویماهى هەین، ب ڕەتکرنا حوکمدانێ ل سەر کاراکتەرێن چیڕۆکێن وى، هەروەسا ب پشتگوهئێخستنا زێدەکرنا گوپیتکێ یان چارەسەرکرنەکا ئاشکرا بۆ چیڕۆکێن خۆ. زێدەبارى گەشەکرنا ژانڕێ چیڕۆکا کورت ل چەرخێ نۆزدێ ١٩، (براندەر ماثیۆس) دبێژیت کو ئەو ئێکەمین کەسە ئەڤ ژانڕە وەک ژانڕەکێ جودا ژ رۆمانێ دایە نیاسین؛ هەروەسا شانازییا ناڤلێئینانا وێ وەک «چیڕۆکا کورت» دکەت (گیمارایش، ٢٠٠٩؛ شاپارد و تۆماس، ١٩٨٦). ل دۆر ڤێ چەندێ (ماثیۆس ١٩٠١) تێبینی دکەت کو «چیڕۆکا کورت د ڕاستیێ دا ژانڕەکە، جۆرەکێ جودایە، نە ژانڕەکێ سەربەخۆیە» (ل.٧٧). (ماثیۆس) جوداهيیێ ل ناڤبەرا چیڕۆکەکا کورت یا ڕاستەقینە و ڤەگێڕانەکا کورت یا ب خەمسارى هاتيیە نڤيسین کریە د پەرتوکا ( فەلسەفا کورتە چیڕۆکێ) وەک «چیڕۆکەکا کورت یا ڕاستەقینە تشتەکێ دى یە و تشتەکێ مەزنترە ژ ب تنێ کو هەما چیڕۆکەکا کورتە» (ل.١٥). ل ساڵا ١٩٣٧ێ، ڕۆماننڤيس و کورتە چیڕۆکنڤيسا ئەنگلۆ ئیرلەندی یا ب ناڤودەنگ (ئەلیزابێت بۆین)، راگەهاند کو چیڕۆکا کورت زاڕۆکێ چەرخێ بیستێ ٢٠ یە (پاتێیا، ٢٠١٢).
کارێن کورت یێن چیڕۆکێ هەر ژ سەردەمێ ئەرستۆى هاتینە شەرمزار کرن دەمێ وى پێشنیاز کرى کو «قەبارە گرنگە» (نێلیس، ٢٠١٢). ماثیۆس (١٩٠١)ى گەنگەشەیا وێ چەندێ دکر کو « کورتە چیڕۆک ب رێکا خۆ ل دویڤ کۆمەکا کاریگەرییان د گەڕیێت و دیسا ڕۆمان ژى ب رێکا خۆ یا ب تەمامى جودا ل دویڤ کۆمەکا کاریگەرییێن ب تەمامى جودا دگەڕیێت» (ل.٧٣) و ب «بەشەکێ ئاست بلند و ب زەحمەت یێ چیڕۆکێ» (ل.٢٥) پەسن کر. ل گەل ڤێ چەندێ ژى، ڕەخنەگرێن ڤی ژانڕێ کورتە چیڕۆکێ وەک (فرانک ئۆکۆنەر) ئاماژە دکەنە شيیانا وێرانکەر یا کورتە چیڕۆکێ کو وەک «دەنگێ ب تنێ» یێ «کاراکتەرێن یاخی ئەوێن ل کەنارێن کۆمەلگەهى دگەڕن» پێناسە کری (پاتێیا، ٢٠١٢، ل.٧). هەروەسا (ماری لۆیز پرات)، بانگەشەیا وێ چەندێ دکەت، کو کورتە چیڕۆک ب تنێ ل وان دەڤەران گەشە کرییە ئەوێن کو گرۆپێن نوی هەول داى دەنگێ خۆ ل گەشەکرنا ئەدەبێ نەتەوەیى بلند کەن یان د دەمێ پرۆسەیا رزگاریخوازی دا. لەوڕا، وێ کورتە چیڕۆک ب دەڤەرێ، تایبەتمەندییا ڕەگەزی و ڕەخنەیا سیاسیڤە گرێ دا. هەروەسا هندەک رەخنەگرێن دى یێن کورتە چیڕۆکێ دبێژن، کو کورتە چیڕۆکێ ل وان جڤاکان وەرارا کرى، کو وان هیچ پێکهاتەیەکا کەلتۆرى یا جێگیر نینە، هەڤبەر ل گەل جڤاکێن کۆلۆنیالی. ژ بەر هندێ، پویتە ب کەسێن ب پشتگوهڤە هاڤێتى دایە، کو هەست ب دویرکەتنێ و ب تنێبوونێ دکر (پاتێیا، ٢٠١٢).
سەرەڕای دژایەتیيا رەخنەگران، کورتە چیڕۆکا مۆدێرن ل چەرخێ بیستێ گەلەک ب ناڤودەنگ کەت و نڤيسەرێن وەکى (بۆرخیس، کاواباتا، دینیسین، والسەر، کۆرتاسار، کافکا، کالڤینۆ و بۆزاتی) بەر ب نڤيسینا کارێن زۆر کورت چوون (شاپارد، ٢٠١٢). ل وى دەمى، گۆڤاران کوژمێن مەزن یێن پارەى ددانە نڤيسەران بۆ چیڕۆکێن باش یێن کورت؛ بۆ نموونە: ل سالێن بیستان ژ چەرخێ بیستێ (١٩٢٠)، گۆڤارا (ساتردەی ئیڤنینگ پۆست)، ٤٠٠٠ دۆلار دانە (سکۆت فیتزجێرالد)ى بۆ چیڕۆکەکا کورت. هەروەسا ل سالێن شێستان ژ چەرخێ بیستێ ١٩٦٠ێ، چیڕۆکا گەلەک کورت ب ناڤودەنگيیەکا مەزن د نڤيسینا چیڕۆکێ دا ب دەستڤەئینا (شاپارد و تۆماس، ١٩٨٦). ل دۆر شرۆڤەیا تیۆرى یا کورتە چیڕۆکێ، (ماری ڕۆربەرگەر)، وەشانێن پێشەنگ پێشکێشکرن (پاتێیا، ٢٠١٢). زێدەبارى ڤێ چەندێ، ل سالا ١٩٧٧ێ، ڤەکۆلەرێ ئۆسترالی (یان ڕێد)، بەشداريیەکا کاریگەر ل دۆر خواندن و ڤەکۆلینا ژانڕێ کورتە چیڕۆکێ هەبوو ب ڕێکا ڤەکۆلینا وى یا ناڤدار ئەوا ل بن ناڤونیشانێن «کورتە چیڕۆک د زنجیرەیا زاراڤێن ڕەخنەیی دا» (وینتەر، لۆتە و سکای، ٢٠١١). مێژوویا ئەدەبێ کورتە چیڕۆکا بەریتانی ئەوا ژ لایێ (وێندێل هاریس)ى ڤە هاتیيە پێشکێشکرن ل بن ناڤونیشانێن «کورتە چیڕۆکا بەریتانی ل چەرخێ نۆزدێ: ڕێبەرەکێ ئەدەبی و بیبليۆگرافی» (١٩٧٩)، و کارێ (هارۆلد ئۆرێل) ب ناڤونیشانێن «کورتە چیڕۆکا ڤیکتۆری» (١٩٨٦) (بالدوین، ١٩٩٣). نێڕینا پشتى کۆلۆنیالیێ ل سەر گەشەکرنا ڤى ژانڕى ژ لایێ خەون و ئاخفتنێن (دبلیو. ئێچ. نیو) ى ڤە: «خەون و دەنگێن و توندوتیژیيێ: هونەرێ کورتە چیڕۆکێ ل کەنەدا و نیوزیلەندا» (١٩٨٧) هاتنە پێشکێشکرن، کو بەرهەمێ (جێرالد لینچ) «ئێک و گەلەک: زنجیرێن کورتە چیڕۆکا ئینگلیزی – کەنەدی» (٢٠٠١) د دویڤڕا هات (وینتەر و هتد.، ٢٠١١؛ پاتێیا، ٢٠١٢).
هەتا دەستپێكا چەرخێ بیستێ، دو جۆرێن چیرۆكێن كورت هەبوون: چیرۆكا بۆیەر- پلۆت (بەرى چیخۆف)ى و (چیرۆكا چیخۆفی) (بۆید، ٢٠٠٦). هەتا ئەڤرۆ ژی، د شيیان دایە زۆربەى كورتە چیرۆكان، سەر ب ئێک ژ ڤان دو کاتێگەریيان بهێنە پۆلین کرن. لێ، ل دویماهیيێ، ڤان دو جۆرێن بەرفرەهـ هندەک تایێن دى ژێ دچن وەکى: چیرۆكا مۆدێرنیست، چیرۆكا مژاتى یان شێلى، چیرۆكا شعرى، چیرۆكا ژیاننامەیی و هتد. د چیرۆكا مۆدێرنیست دا، كو زالترین فۆرمێ نوى یە، نە زەلالیيا حێبەتى ب ئەنقەست وەك تایبەتمەنديیا بنەڕەتی دهێتە زێدەکرن. چیرۆكا مژاتى یان شێلى، کو دبێژنێ ڤەگێڕانا تەپەسەرکرى، پێکهاتيیە ژ دەقەکێ شیفرەكرى، کو پێدڤى ب ڤەکرنا کۆدى هەیە. لێ چیرۆكا شعرى، پەیوەندیيەكا بهێز ل گەل هەلبەستا لیریكی هەیە و هەول ددەت خۆ ژ شێوازێ (چیخۆفی) رزگار کەت ب رەتکرنا کورتکرنا ب ساناهى. هۆسا، (دیلان تۆماس) و (د. هـ. لۆرێنس) و (ج. جى. بالارد)ى كورتە چیرۆكێن مەزن و ژ هەژى نڤيسینە، کو ل گەل پیڤەرێن چیرۆكا شعرى دگونجن. زێدەبارى ڤێ چەندێ، چیرۆكا ژیاننامەیی وان چیڕۆکان بخۆڤە دگریت، کو خۆ وەک نە خەیالى ڤەدشێرن. هەروەسا ئەو چیڕۆکن یێن كەسێن ڕاستەقینە ب خەیالى ئاشنا دکەن یان سەرهاتيیەکا خەیالى ل دۆر واقعى بخۆڤەدگرن؛ لەوڕا، ب رێکا ڤان چیڕۆکان، هێلا د ناڤبەرا واقعى و خەیالێ دا نە یا زەلالە (بۆید، ٢٠٠٦).
ل دەستپێکا سالێن هەشتێیان ژ چەرخێ بیستێ ١٩٨٠ێ، زنجیرەیەكا ڤەکۆلینان دەستپێکر. ل بن روناهيیا مۆدێرنیزمێ و پۆست- مۆدێرنیزمێ ڤەکۆلین ل دۆر کورتە چیرۆكێ هاتنە ئەنجامدان. پەرتووكێن (كلیر هانسۆن ) و (دۆمینك هێد) ڤەکۆلین ل دۆر كاریگەریا مۆدێرنیزمێ ل سەر گەشەکرنا چیڕۆکا مۆدێرن ب جهـ گوهۆڕینا پلۆتێ ب كەیفێ و کاریگەریێ و گاڤا هشیاریێ کرن. پەرتوكا هەڤپشک یا (فەرهات ئیفتیخارالدین)، یا بناڤونیشان «چیرۆكا كورت یا پۆست- مۆدێرن: فۆرم و پرسگرێک»، بەحسێ گەشەکرنا کورتە چیڕۆکێ د قووناغا پۆست- مۆدێرنێ دکەت. د پەرتووکێن خۆ دا ل سەر ژانڕێ کورتە چیڕۆکێ، (سوزان لۆهافەر)ێ پشکداريیەکا بەرچاڤ د پێشکەفتنا چیڕۆکێ دا ب بەلگەكرنا رێبازێن جودا جودا بۆ كورتە چیرۆكێ. پەرتووکێن وێ ب ناڤونیشان «لهەڤهاتن ب كورتە چیرۆكێ را» (١٩٨٣)، و»تیۆرا کورتە چیرۆكێ د دوڕیانەکێ دا» (١٩٨٩)، «ئەو چیڕۆکێن ئەم دبێژین: بۆچوون ل سەر کورتە چیرۆكێ» (١٩٩٨) پالپشتيیا وەرارا کورتە چیڕۆکێ کر. ل سالا ١٩٨٩ێدا، ئێکەم كۆنفرانسێ نێڤدەولەتى ل سەر لێکۆلینا تیۆرا كورت ل پاریس هاتە ئەنجام دان و پشتى هینگێ بوو كۆنفرانسەكێ هەر دو سالان جارەکێ دهێتە گرێدان. د ڤێ کۆنفراسێ دا، (چارڵز مەی) بیاڤێ ژانڕێ کورتە چیرۆكێ ب کارێن خۆ یێن شۆڕشگێڕى ب ناڤونیشانێن «تیۆرێن كورتە چیرۆكێ» (١٩٧٦)، و «تیۆرێن نوى یێن كورتە چیرۆكێ « (١٩٩٤) و «كه‌توارێ دەستکرد» (١٩٩٥)ێ دامەزراند. پەرتووكێن وى زەلالیيەکا تێگەهى و دیرۆکەکا رەخنەیى یا به‌ركه‌تى یا ژانڕێ کورتە چیرۆكێ هەر ژ دەستپێکێ هەتا ئەڤرۆ پێشكەش دكەن (پاتەیا، ٢٠١٢). سالا ١٩٩٤ێ دەستپێکرنا ئێکەم گۆڤار ببوو ل دۆر کورتە چیڕۆکێ بناڤونیشان «كورتە چیرۆك» و پاشى ڤى ژانڕێ جهێ خۆ وەک بیاڤەکێ سەربەخۆ یێ ڤەکۆلینێ موکۆم کر (وینتەر و هتد، ٢٠١١؛ پاتەیا، ٢٠١٢).
کورتە چیڕۆک
کارەکێ ئەستەمە پێناسەیەکا کۆنکریتى بۆ ژانڕێ کورتە چیڕۆکێ بهێتە دەستنیشانکرن ژ بەر پڕرەنگیا مژار و خوەزاییا د بابەت و سروشتێ چیڕۆکان دا. ژانڕێ کورتە چیڕۆکێ، پەیوەندییەکا نێزیک ل گەل هەلبەستا لیریکی، ڕۆمان، نامە، گۆتار، سینەما، فۆتۆگراف، وێنەکێشان و هونەرێن ديتنێ هەیە. هەرچەندە کورتە چیڕۆک ب زاراڤێن هویرى، گڤاشتن، ئێکگرتن، کورتی، خەستى، شعربوون، مژار، تێگەهشتن، دیتن، مژاتى، تێکەلی، گرژی و دویماهى هاتیيە پەسنکرن (پاتێیا، ٢٠١٢)؛ بەلێ، ئێکگرتنا وێ گرنگییەکا ئەفسانەیی ددەت.
ماثیۆس (١٩٠٧) دبێژیت:
«دڤێت کورتە چیڕۆک تشتەکى ب تنێ بکەت و دڤێت ڤى تشتى ب تەمامى و بێ کێماسی بکەت؛ نابیت سستيیێ بکەت و خۆ ژ بابەتى لادەت؛ دڤێت ئێکگرتنا کریارێ ، ئێکگرتنا گێولى، ئێکگرتنا تۆنێ، ئێکگرتنا رەنگى و ئێکگرتنا کاریگەریێ هەبیت؛ و دڤێت ب هشیارى هەر تشتەکى دویر کەت کو بشێت دەستوەردانێ د ئێکەتییا مەبەستا وێ دا بکەت». (پارا ٢٨)
هەروەسا (ئەدگار ئالان پۆ) ژی دبێژیت، کو ئەگەر چیڕۆک پێکڤە د روینشتنەکێ دا نەهاتە تەمامکرن، کارێن دنیایێ دەستوەردانێ دکەن، کو دبنە ئەگەرێ وێرانکرن و ژناڤبرنا ب ئێکجارى یا کورتە چیڕۆکێ و جوانیا وێ.
دەمێ پێداچوونا چیڕۆکێن (هاوثۆرن) یێن «چیڕۆکێن دوبارە هاتینە گۆتن»، (پۆ) دبێژێت:
«چیڕۆکا ئاسایی بوویە جهێ نەرازیبوونێ ژ بەر درێژيیا وێ، ژ بەر وان ئەگەرێن ل سەرى هاتینە بەحسکرن. وەک چەوا د ئێک روینشتن دا ناهێتە خواندن، ئەو خۆ ژ هێزا مەزن یا بێبەهر دکەت ئەوا ژ یا گشتگیر ڤە هاتيیە وەرگرتن. بەرژەوەندییێن دنیایی کو د دەمێن راوەستانێ ژ خواندنێ ماییتێکرنێ دکەن، تێگەهشتنێن کتێبێ دگوهۆڕن، ژێدبەن، یان ب ئاستەکا زیاتر یان کێمتر کورت دکەن. بەلێ راوەستان ژ خوێندنێ ب تنێ ژی، خۆ ب خۆ، بەسە کو ئێکگرتنەڤەیا ڕاستەقینە وێران بکەت. بەلێ د کورتە چیڕۆکێ دا، نڤيسەر دشێت مەبەستا خۆ، هەر یا چەوا بیت، بگەهینیت». (ماثیۆس، ١٩٠١، ل.٧٨)
کورتە چیڕۆک یا گرێدایە ب کاراکتەرەکى یان ڕویدانەکێ یان هەستەکێ یان گەلەک هەستان کو ژ دۆخەکێ ڤە پەیدا دبن. کورتە چیڕۆک سێ توخمێن دراما کلاسیکا فەرەنسی نیشان ددەت: «کریارا ب تنێ بیت و ل جهەکێ دیارکرى بیت و د ڕۆژەکێ دا رویبدەت» (ماثیۆس، ١٩٠١، ل.١٦). هەروەسا پاتێیا (٢٠١٢) ئاماژە دکەتە وێ چەندێ کو کورتە چیڕۆک هەر تشتەکێ نەهێتە بەحسکرن دویر دئێخیت و پەیوەندیێن کاراکتەرێن خۆ یێن جڤاكى و بەردەوامیا وان یا جڤاكى و مێژوویی یان هەبوونا وان یا بەرفرەهـتر قۆت دکەت. زێدەبارى ڤێ چەندێ، کورتە چیڕۆک یا پڕە ژ بابەت و هێما و وێنەیان، یێن کو ب کورتی و شارەزایەکا هونەری یا جوان د چیڕۆکێ دا هاتینە ڤەهاندن. کورتيیا کورتە چیڕۆکێ بەرپرسە ژ تێئێخستنا وردەکارییێن کۆنکریت و ب رامان. هەروەسا مژاتى ژى ئەنجامێ کورتیێ یە و ب گڤاشتنێ و چڕیێ و ئابۆریکرنا کورتە چیڕۆکێ وەرارێ دکەت. توخمێن مژەوى ب رێکا تێگەهشتنا خواندەڤانى بۆ دۆخەکا نەچارەسەرکری، کو ژ بەر نەبوونا وردەکارییێن شرۆڤەکرنێ مەزن دبن.
ژانڕێ کورتە چیڕۆکێ هەڤدژە ل گەل شێوازی ئەدەبی یێ تەقلیدی و تایبەتمەندى و رێبازێن زمانناسیێ ژ ژانڕێن ئەدەبیێن جودا ڤەدحەوینیت و هەڤبەر دکەت ل شوینا پابەندبوونەکا تەمام ب ئێک عەدەت و تفاق (گیمارایش، ٢٠١٢؛ ماثیۆس، ١٩٠١). قەیرانا کورتە چیڕۆکێ د ئەستەمیيا گوهۆڕینا چیڕۆکەکا ل دویڤ ئێک بۆ چیڕۆکەکێ، کو پێکهاتبیت ژ دەمەکى یان زنجیرەیەکا دەمان ل شوینا رویدانێ ب تەمامى. بەلێ نڤيسەر ڤێ قەیرانێ ب ئاماژەکرن بۆ واتایان و چاندنا ورديیێ و کورتیيێ و گڤاشتنێ د نڤيسینا خۆ دا چارەسەر دکەن. هەروەسا گڤاشتن و کورتيیا کورتە چیڕۆکێ دبنە ئەگەرێ کو چیڕۆک پارچەیی بیت دەمان وەسف کەت شوینا رویدانێ ب تەمامى. سەرەڕای سروشتێ نە تەقلیدى یێ کورتە چیڕۆکێ، دڤێت پێکهاتەیا وێ یا لۆژیکی و تەواوکەر و گونجاى بیت ل گەل پێکهاتەیێن وێ یێن سەرەکی وەک گڤاشتن و رەسەنایەتى و داهێنەرى و زیرەکی و دەستبرن بۆ خەیالێ. بێى وێ چەندێ، کو گوهداری بهێتە کرن کا کورتە چیڕۆک دیمەنەکێ راستەقینە یان خەیالی نیشان ددەت، هەمى گاڤان کورتە چیڕۆکێ تایبەتمەندییا ئاماژەکرن بۆ رامانەکا کویرتر دپارێزیت (پاتێیا، ٢٠١٢). زێدەبارى ڤێ چەندێ، دڤێت کورتە چیڕۆک شێوەیەکى نیشان بدەت ڤێجا یان ب گونجاندنێ ل گەل ئێک شێوە یان ژى دشێت تێکەلەک بیت ژ ڤان شێوێن ل خوارێ: ڤەگێڕانا کەسی، ڤەگێڕانا نە کەسى، مژاتى، یان تێکەلییەک ژ نامە و تێلیگرام و ڤەگێڕانێ (ماثیۆس، ١٩٠١).
کورتە چیڕۆکا هەڤچەرخ
د سالێن دویماهیێ ژ چەرخێ بیستێ، کورتە چیڕۆک د گۆڤار و رۆژنامەیان دا وەک کاريگەريیەکا لاوەکى یان ژێر کاريگەریيەکا لاوەکى هاتە بەلاڤکرن (گیمارایش، ٢٠٠٩). کورتە چیڕۆکێ رێک بۆ چیڕۆکا گەلەک کورت خۆشکر، کو زوى گەلەک د بازنێن ئەدەبی دا بناڤودەنگ کەت. (ئەدگار ئالان پۆ)ى پشتەڤانيیا چیڕۆکەکا کورت یا درێژ دا، کو ئێکگرتن نیشان ددا و د شيیان دابوو د ئێک رویشتن دا بهێتە خواندن. ئەڤ ژانڕێ چیڕۆکا گەلەک کورت ئامانجا (پۆ)ى د نڤيسینێ و گیانى دا پشتراست دکەت. چیڕۆکا گەلەک کورت ژانڕەکێ ئەدەبى یێ تێکەلە کو تێدا تەرکیزا شعری ل گەل ڤەگێڕانا چیڕۆکێ و شێوازێ نڤيسینا رۆژنامەڤانی تێکەڵ دبن (گیمارایش، ٢٠٠٩). رەخنەگرەکێ مەزن و خڕڤەکەرەکێ کورتە چیڕۆکێ ب ناڤێن (رۆبەرت شاپارد و جێمس تۆماس)، ژمارەکا کۆمەلێن چیڕۆکا گەلەک کورت بەلاڤکرن، (جێمس تۆماس)ى زاراڤێ «برویسکە چیڕۆک» دانا سەر بۆ چیڕۆکێن هەڤشێوێ کلاسیکا ئێرنست هێمنگوای «چیڕۆکەکا گەلەک کورت» (هەتا ٧٥٠ پەیڤان) بکارئینا: د بەرامبەر دا، (جێرۆم ستێرن)ى «مایکرۆ- چیڕۆک هەتا بۆ چیڕۆکێن بچووکتر» ژى بکارئینا (گیمارایش، ٢٠٠٩). پشتى ڤەکۆلینێن زێدەتر، (شاپارد و تۆماس،٢٠٠٧) هەبوونا دو کاريگەرییێن لاوەکى یێن کورتە چیڕۆکا ژ نشکێڤە پشتراست کرن یێن کو ژ چیڕۆکا کورت ڤە دەرکەتبوون و نە ب تنێ د درێژیێ دا، بەلکو د سروشتێ خۆ ژى دا د جودا بوون. ئەڤ هەردو کاريگەرییێن لاوەکى برویسکە چیڕۆک و چیڕۆکا ژ نشکێڤە یا نوى بوون. برویسکە چیڕۆک ئەو چیڕۆکن یێن هەتا ٧٥٠ پەیڤان و هزرەک یان ئێک دەم بخۆڤە دگرن: گەلەک جاران گوهۆڕینێن دۆخێن دەستپێکى یێن پلۆتا چیڕۆکێ نیشان دددان. لێ چیڕۆکا نوى یا ژ نشکێڤە ئەو چیڕۆکن یێن کوهەتا ١٥٠٠ پەیڤان بوون و ساخلەتێن هەڤپشک یێن کورتە چیڕۆکا تەقلیدی هەبوون. نێلز (٢٠١٢) ئاماژە دکەتە وێ چەندێ، چیرۆكا گەلەک كورت، کو درێژاهيیا وێ دبن ٧٠٠ پەیڤان دایە، نە ب تنێ ژ رویێ چەنداتیيێ ڤە، بەلكو ژ رویێ چەوانيیێ ڤە ژى ژ هەڤ جودانە ژ هەڤبەشێن خۆ یێن درێژتر ژ خۆ، کو ژ ٧٠٠ هەتا ٢٠٠٠ پەیڤان بخۆڤە دگرن.
چیرۆكا گەلەک كورت بەردەوام یا د گوهۆڕینی دا، لەوڕا؛ تێگەهێ ناسناما ژانڕى کو پێدڤی ب سنورێن توندە، د شيیان دا نینە بهێنە دانان (گویمارایس، ٢٠٠٩). هەروەسا (ماثیۆز،١٩٠١) گەنگەشا وێ چەندێ دکەت، کو قەیدێن توند ل بەرامبەر ژانڕێن ئەدەبى د بێ بەرهەمن چونكى زۆربەیا ژانڕان تێکەلى ئێک دبن. ئاراستەیا نوکە یا چیرۆكا گەلەک کورت بوچوونا (ماثیۆز)ى پەسەند دكەت. چیرۆكا گەلەک کورت ب ناڤێن جودا جودا هاتيیە نیاسین و بۆ لێکگوهۆڕینی دهێنە کارئینان. ئەڤ ناڤێن تەیسۆک ئەڤەنە: برویسکە چیڕۆک، چیڕۆکا پۆستكارد، چیڕۆکا ژنشکێڤە، هەلبەستێن پەخشان، مایكرۆ چیڕۆک، چیرۆكا خولەكی، چیرۆكا قەبارێ بەرویکێ، چیرۆكا قەبارێ پەحنکا دەستى، چیرۆكا درێژ یا جگارێ، سەرهاتییێن بچویك، چیڕۆکا ئێک لاپەڕە، بلاستەر، سناپەر، مینی- چیڕۆک، چیڕۆکا- بلەز، چیرۆکا لاواز، چیڕۆکا – نانۆ و چیڕۆکا ئاماژە (فەرگۆسن، ٢٠١٠؛ بارێنبلات، ٢٠٠٥؛ شاپارد، ٢٠١٢). هەروەسا ڤان ناڤان پەیوەندى ب ژمارەکا نەتەوێن دەستنیشانکریڤە هەیە. بۆ نموونە، برویسکە چیڕۆک ل ئەمریكا یا ب ناڤودەنگە و مایكرۆ چیڕۆک ل ئەمریكا لاتینى. ل فەرەنسا نوڤێل و چیرۆكا درێژ یا جگارێ ل چینێ بەربەلاڤە (كاستۆ، ٢٠١٥؛ گۆرلى، ٢٠١٥؛ شاپارد، ٢٠١٢). درێژاهیيا تێکستى یا هەر کورتە چیڕۆکەکێ ژ لایێ رەخنەگرانڤە دهێتە دیارکرن کو دبێژنێ چیڕۆکا گەلەک کورتە یان «مینى چیڕۆک» ئەگەر د ژێر ٢٥٠ پەیڤان دا بیت و مایکرۆ چیڕۆک ئەگەر د ژێر ٣٠٠ پەیڤان دا بیت و برویسکە چیڕۆک ئەگەر د ژێر ٧٥٠ پەیڤان دا بیت و چیڕۆکا ژ نشکێڤە ئەگەر د ژێر ١٥٠٠ پەیڤان دا بیت. بەلی د نها دا برویسکە چیڕۆک چیرۆكەکا تەمام بخۆڤەدگریت کو د ناڤبەرا ٧٥ هەتا ١٥٠٠ پەیڤان دا پێکدهێت (گۆرلى، ٢٠١٥) یان ٥٠ هەتا ١٠٠٠ پەیڤان (باچلۆر، ٢٠١٢).
وەکى پێلەکا ڤەگێڕانەکا گەلەک کورت، برویسکە چیڕۆک دەلیڤەکێ پێشكێشى نڤیسەران دكەت دا کو چرویسکێن دیتنان ل بیر بینن. ئەڤ تێگەهشتنە چیرۆكێن تەمامن نەك سکێچن. برویسکە چیڕۆک شێوەیەكی كورتە یێ هونەرێ چیرۆكگۆتنێ؛ وەك برویسیەک، ناڤەڕۆکا چیرۆكا گەلەک كورت ب ئێک جارى دهێتە تێگەهشتن (تۆماس وشاپارد، ٢٠٠٦؛ ستانبرۆ، ٢٠٠٧). برویسکە چیڕۆک کو ب «کورتەنڤيسینەکا ژ لایێ هزریڤە قەبخواز» (گۆرلى، ٢٠١٥) دهێتە پەسنکرن، پێلەکا بلەز یا وزێ پێدڤێت وگرنگیا وێ ب تیشكا لێزەرێ یە (چەیمبەرز، ٢٠١٢). سەرکەفتنا برویسکە چیڕۆکێ پشتا خۆ ب وردی، كورتی، هەڵبژارتنا پەیڤان، ریتم، شێوێ رستان وهەروەسا وردەکاریێن هویر کو ئاماژە دکەنە رامانێن ڤەشارتى گەرم دکەت (چەیمبەرز، ٢٠١٢). زێدەبارى ڤێ چەندێ، كورتی شێوازێ فەرمى یێ ئاست بلندێ چیڕۆکا گەلەک کورت دا شرۆڤە دکەت، کو نوێنەریا شێوازەکێ گەلەک جوان و ب ئەزموون نیشان ددەت (پاتەیا، ٢٠١٢). هەروەسا، کارێ شەنگشتەیى یێ برویسکە چیڕۆکێ ئەوە کو خواندەڤانى ب سۆز ڤە و یان ب عەقلڤە بلڤینیت: لەوڕا، زێدەبارى کورتیێ، دڤێت چیڕۆکێ کویراتى هەبیت (باچلۆر، ٢٠١٢). تڕانێن رەش دەنگ و كاریگەریەكە کو ب تایبەتی د برویسکە چیڕۆکێ دا ب دەست دکەڤیت (گویمارایس، ٢٠١٢). دشیاندایە برویسکە چیڕۆکێ دایالۆک و مونولۆگ یان گۆتارا ڤەگێڕانێ هەبیت. دڤێت دایالۆگ پێزانینا بۆ خواندڤانى ئاشکرا کەت و ب رێکا دایالۆگێ، خواندەڤان پێزانینێن ئێکسەر ل دۆر کاراکتەران و ژ کاراکتەران ب خۆ وەرگرن، ل شوینا ڤەگێڕى (باچلۆر، ٢٠١٢). ژ لایەکێ دی ڤە، گەلەک جاران مونولۆگ بۆ ئاشکراکرنا پلۆتێ دهێتە بکارئینان. ژ ئەگەرێ سنۆرداریا ژمارا پەیڤان، بابەتێ چیڕۆکێ ل سەر تەمامیا ڤەگێڕانێ زال دبیت و خۆ دکەتە تەنها بابەت بۆ گەنگەشێ (گۆیێت، ٢٠١٤). هەروەسا، گۆتارا ڤەگێڕانێ د برویسکە چیڕۆکێ دا پێکهاتیە ژ ستراتیژیێن پێچەوانەیی ومەجازى و میتۆنیمی بۆ گڤاشتنێ ل چیڕۆکێ و زێدەکرنا چڕی و توندى یا وێ.
برویسکە چیڕۆک، چیرۆکەکا تەمامە، هەرچەندە پلۆتەکا کورتکری یا هەی. هندەک رەخنەگر بانگەشەیا وێ چەندێ دکەن کو چیڕۆکێن پۆستمۆدێرن یێن بووینە دژە-چیڕۆکێن بێ-پلۆت (باچەلۆر، ٢٠١٢)؛ بەلێ ئەڤ یەکە کاریگەریێ ل سەر برویسکە چیڕۆکێ ناکەت چونکى خەستیا وێ ژ پلۆتێ ناهێت، بەڵکو ژ تەکنیکانڤە دهێت کو یێن وەک دیتن و بوچوون، کاریگەریا تۆنێ و وێنەکاریی، و ئابووریا فۆرمی یان ستایلی (پاتیا، ٢٠١٢). ئەو برویسکە چیڕۆکێن مژەوى و نە زەلال و هەڤدژن و شێلى و وردن، دهێنە پەسنکرن کو ژپڕن ژ سۆزداریێ و کورت و راستەقینە و ژ لایێ ئاماژانڤە زەنگینن (کاستۆ، ٢٠١٥). دڤێت برویسکە چیڕۆک هەمى توخمێن تایبەت یێن کورتە چیڕۆکێ ب شێوەیەکێ گڤاشتى بخۆڤەبگریت. ئەڤ توخمێن نموونەیى پێکدهێن ژ: جهـ، کاراکتەر، گرژى، چارەسەرى و پێشنیار. د برویسکە چیڕۆکێ دا، هندەک توخمان پتر پویتە پێ هاتیە دان ژ یێن دى: بەلێ، دڤێت جەوهەرێ هەر توخمەکى یێ ئامادەبیت. جهـێ رویدانێ د برویسکە چیڕۆکی دا پلاتفۆرمەکێ چالاک پیشچاڤدکەت، و رستەیەکا چالاک بتنێ بەسە کو زانیارێن پەیوەندیدار ل دۆر جهێ فیزیکى یێ چیڕۆکێ ڤە بخۆڤەبگریت (تۆماس و شاپارد، ٢٠٠٦). کاراکتەر یاریکەرێن چیڕۆکێ نە و مەرج نینە کو نوینەراتیا مرۆڤى یا گیانەوەرى بکەن: هەروەسا دشیاندایە ئاماژە پێ بهێتەکرن ودڤێت هەر هیچ نەبیت کاراکتەرە هەبیت بۆ تەمامکرنا چیڕۆکێ. هەڤڕکى بەشەکێ گرنگە د برویسکە چیڕۆکێ دا کو دبیتە ئەگەرێ زێدەبوونا خەستیێ کو خواندەڤان پێ کەیفخۆش دبیت و حەز ل چیڕۆکی دکەت. هەڤڕکى دبیتە سەدەمێ چارەسەرکرنێ، کو پەیوەندى ب گرژیا خڕڤەبووى. چارەسەرکرن گەلەک پرسیاران بۆ گەنگەشێ دهێلیتە ڤەکرى، کو خواندەڤانى پالددەت چیڕۆکێ ل سەر بنەمایێ ئەزموونێن خۆ یێن کەسی یان نە- کەسی شرۆڤە بکەت. تایبەتمەندیيەکا بەرچاڤ یا برویسکە چیڕۆکێ خافلەتیە کو یان ب درێژاهیا چیڕۆکێ یان ل دویماهیا چیڕۆکێ دیار دبیت (کاستۆ، ٢٠١٥). هێزا چیڕۆکێ یا د دویماهیا وێ دا چونکى هەوڵددەت دو قوتبێن هەڤدژ پێکڤە گرێدەت (گۆیێت، ٢٠١٤). ل دۆر ڤێ چەندێ، (پۆ) دبێژیت کو چیڕۆک هەمى ئامادەکرنەکە بۆ دویماهیا وێ و پێشنیازدکەت د ئاڤاکرنا چیڕۆکێ دا، هەردەم دویماهیا چیڕۆکێ ل پێشچاڤ بهێتە وەرگرتن (باچەلۆر، ٢٠١٢). ژبەرهندێ، برویسکە چیڕۆک پەنجەرەکێ پێشکێشى خواندەڤانێن خۆ دکەت کو بەرێ خۆ بدەنە دویرتر ژ وى تشتێ ل پشت ئەڤا هاتیە نڤيسین: باشترین برویسکە چیڕۆک د هزرا مرۆڤى دا دمینن هەتا پشتى تەمامبوونا چیڕۆکێ (کاستۆ، ٢٠١٥).
ل ڤێ دویماهيیێ، پولێن زمانێ ئینگلیزی ل ئاستێ بنەڕەتى هەتا دکتۆرایێ حەزا خۆ بۆ برویسکە چیڕۆکێ د مەنهەج و بەرنامەیێ خۆ یێ خواندنێ دا نیشاندایە. برویسکە چیڕۆک قوتابیان فێرى ئاماژە و مرۆڤایەتیێ و هەڤبەرکرنێ و تڕانەپێکرنێ ب رێکا پویتە پێکرن ب تێگەهێن ئەبستراکت (باچەلۆر و کینگ، ٢٠١٤). سنۆرداریيا ژمارا پەیڤان دبیتە ئەگەرێ وێ چەندێ قوتابى هەست ب ئارامیيێ و رحەتیيێ بکەن و دبیتە پالنەرەک بۆ مامۆستاى کو هیڤیەک بۆ چێببیت قوتابى چیڕۆکێ هەمیێ بخوینیت بێى کێماسى و خۆ دسەرڕاهاڤێتن و دەربازبوون ژ هندەک جهان.
دبیت ئەو کورتە چیڕۆکا درێژاهيیا وێ نێزیکى ٥٠٠٠ پەیڤان بیت، بۆ خواندن و ڤەکۆلینێ یا نموونەیى بیت، لێ بۆ قوتابیان نە یا گونجایە بنڤيسن چونکى پێدڤى ب شیانێن نڤيسینێ یێن پێشکەفتى هەیە (چەمبەرز، ٢٠١٢). لەوڕا، گەلەک قوتابى حەز دکەن چیڕۆکێن کورت بنڤيسن.
ئاڕاستێ نوى یێ بەلاڤکرنێ
ژ ئەگەرێ تەکنولۆژیایێ، جیهانا نڤيسین و بەلاڤکرنێ یا هەڤچەرخ گوهۆڕینەکا ب شێوەکێ ریشەیى و بەرچاڤ بخۆڤەدیتیە (کینبەرگ، ٢٠١٤). کۆمپیوتەر، مۆبایلا زیرەک، و ئامێرێن دى گوهۆڕینەکا مەزن د پەیوەندیێن ل ناڤبەرا بکارهێنەرى و فرۆشیارى دا چێکریە ب شێوەیەکى کو بەلاڤبوون و فرۆشتن و کڕین و خواندن ب شێوێ دیجیتالی د زێدەبوونێ دایە. ژ ئەگەرێ وێ چەندێ کو خواندەڤان حەز دکەت زانیارى ب ساناهى بدەست بکەڤن، نڤيسەر ب شارەزایی ژ وەشانخانەیان دەرباز دبن و جهێ خۆ ئۆنلاین (د ئینتەرنێتێ دا) دروستدکەن (باچەلۆر، ٢٠١٢). داهێنانا ئینتەرنێتی پرۆسێسا دیتن و هەلبژارتن و گەهشتنا خواندەڤانێ دیارکرى و ئارمانج ژ هەر دەمەکى ب ساناهیترکریە. د ڤى دەمى دا، بەلاڤکەر دشێن ب رێکا بگەهنە مەزنترین ژمارەیا بکارهێنەرا و پێشخستنا ماددێ خۆ برێکا بازرگانیێ و بازارکرنێ ل ئینتەرنێتێ و سۆشیال میدیایێ. د ئەنجام دا، خواندەڤان پتر ئاگەهداری ماددێ خواندنی دبن و دشێن ب ساناهى پێداچوونێ و ئەزموونێن خواندەڤانێن دى بخوینن ل هەلبژارتنا ناڤونیشانی بۆ کڕینێ. ئەڤ پەیوەندیە هاریکاریا نڤيسەران دکەن داتایێن هەستکرنا بازاڕێ ب بها کۆمکەن. تشتێ بالکێش ئەوە کو نوکە نڤيسەر دشێن کارێن خۆ بۆ بازرگانی و پێشخستنێ ب شێوێ ئەلکترۆنى بەلاڤکەن ل شوینا پشت گەرمکرنێ ب بەلاڤکەران. لەوڕا، نڤيسەر د ئازادن ئەو ب خۆ بڕیارێن خۆ یێن بازرگانی بدەن و کارێن خۆ بازرگانیێ پێ بکەن. لێ، دڤێت نڤيسەر گرنگیەکا تەمام ب کارەکێ کوالێتی و ئاست بلند بدەن چونکى بازرگانی کارەکێ خراپ بۆ دەمەکێ درێژ یێ سەرکەفتى نابیت (کینبەرگ، ٢٠١٤).
ئەنجام
رێبازا مێژوویى یا کوتە چیڕۆک ل دویف چووى، یا بوویە ئەگەرێ دیاربوونا ژانڕەکێ نوى یێ چیڕۆکێن کورتکرى. ئەڤ ئێکگرتنا نازک د ناڤبەرا ژانڕێن ئەدەبی دا پەیدابووى ژ ئەگەرێ لەهیا پەیدابوونا ئامێرێن ئەلیکترۆنی و گوهۆڕینا ماوەیێن بالداریێ و گەشەکرنا شێوازێن خواندنێ ل نک خواندەڤانێن شارەزا یێن ئینتەرنێتێ. پاشى، نڤيسەران ب سەرکەفتى چیڕۆکێن خۆ گونجاندن بۆ ل بەرچاڤوەرگرتنا عەدەتێن خواندنێ یێن د پێشکەفتنێ دا. ژانڕێ چیڕۆکا گەلەک کورت، وەک ژانڕێ کورتە چیڕۆکێ، تەڤلهەڤى شەبەنگەکا تەمام یا ڤەگێڕانێ دبیت هەر چەندە ب چەند پەیڤەکێن کێم. تایبەتمەندییەکا بنەڕەتی یا هاوبەش یا ڤان هەردو ژانڕان ئێکگرتنا وانە د درێژیێ دا، کو رێکێ ددەت د روینشتنەکێ ب دویماهى بهێن بۆ بدەستڤەئینانا ئێکڕەنگیا باندۆرێ و ئێکەتیا تێگەهشتنێ و گشتگیریا خۆشیێ. چیڕۆکێن کورت ئاماژە ب رامانێن کویرتر دکەن کو خواندەڤانێن چیڕۆکێ هەتا پشتى ب دویماهى هاتنا چیڕۆکێ ژى هەر مژویل و هزر ل چیڕۆکێ بکەن. سەردەمێ ئینتەرنێتێ نەک بتنێ شۆڕەشەک د عەدەتێن خواندن و نڤيسینێ دا کریە، بەلکو پشتگەرمیا نڤيسەران د بەلاڤکرنێ ژى دا هاتیە گوهۆڕین. نوکە نڤيسەر دشێن چیڕۆکێن خۆ پێشبێخن ب بەلاڤکرنا وان ئۆنلاین (د ئینتەرنێتێ دا)، د سۆشیال میدیا و/یان ماڵپەڕێن تایبەت دا. تشتەکێ ئاساییە کو ئەو خواندەڤانێن حەزا ڤەگێڕانێن درێژ هەى نەڕازیبن ل سەر هەژاریا ناڤەڕۆکێ و نەبوونا پلۆتەکا زەلال و پێکهاتەکێ چیڕۆکەکا دیارکرى د کورتە چیڕۆکێدا. دگەل ڤێ چەندێ ژى، لایەنگرێن ڤى ژانڕێ چیڕۆکا گەلەک کورت کەیفخۆشن ب پارڤەکرنا تێگەهشتنا وان و دروستکرنا فولۆوەرێن ئۆنلاین کو هەردەم د زێدەبوونێ دانە.
[أ] زانکۆیا ویلایەتا کالیفۆرنیا، سان خۆسێ، کالیفۆرنیا، ئەمریکا
[ب] بەشێ زمان و ئەدەبێ ئەورۆپی، زانکۆیا شاهـ عەبدولعەزیز، جەددە، سعودیە
* نڤيسەرێ پەیوەندیدار
ژێدەر:
– Batchelor, K. E. (2012). In a flash: The digital age’s influence over literacy. In B. Batchelor (Ed.), Cult pop culture: From the fringe to the mainstream (pp.77-88). Westport, CT: Praeger.
– Batchelor, K. E. (2012). In a flash: The digital age’s influence over literacy. In B. Batchelor (Ed.), Cult pop culture: From the fringe to the mainstream (pp.77-88). Westport, CT: Praeger.
– Batchelor, K. E., & King, A. (2014). Freshmen and five hundred words: Investigating flash fiction as a genre for high school writing. Journal of Adolescent & Adult Literacy, 58(2), 111121.
– Barenblat, R. (2005). Prose poems or microfiction? In Posse Review. Retrieved from http://www.webdelsol.com/InPosse/ barenblat.htm
– Baldwin, D. (1993). The tardy evolution of the British short story. Studies In Short Fiction, 30(1), 23.
– Boyd, W. (2006, July 10). A short history of the short story.
– Prospect. Retrieved from http://www.prospectmagazine. co.uk/arts-and-books/william-boyd-short-history-of-theshort-story
– Casto, P. (2015). Flashes on the meridian: Dazzled by flash fiction. Retrieved from http://www.writing-world.com/ fiction/casto.shtml
– Chambers, A. (2012). Sparks of fiction. Horn Book Magazine, 88(2), 55.
– Ferguson, J. (2010). Border markers (Master’s thesis).
– Retrieved from http://scholar.uwindsor.ca/cgi/viewcontent.
– cgi?article=1009&context=etd
– Goyet, F. (2014). The classic short story, 1870-1925: Theory of a genre. Cambridge U.K.: Open Book Publishers.
– Guimaraes, J. F. (2009, August). The short-short story: The problem of literary genre. Paper presented at the International Symposium on Genre Studies, Caxias do Sul, Brazil. Retrieved from http://www.ucs.br/ucs/tplSiget/ extensao/agenda/eventos/vsiget/portugues/anais/textos_
– autor/arquivos/the_short_short_story_the_problem_of_
– literary_genre.pdf
– Guimaraes, J. F. (2012). The short-short story: A new literary genre. Strategic Book Publishing, Texas, TX.
– Gurley, J. (2015). Flash what? A quick look at flash fiction.
– Retrieved from http://www.writing-world.com/fiction/flash.
– Shtml
– Matthew, B. (1901). The philosophy of the short-story. New York, NY: Longmans, Green, and Co. Retrieved from http://archive.org/stream/philosophyshort00mattgoog#page/n24/ mode/2up
– Matthews, B. (Ed.). (1907). The short-story: Specimens illustrating its development. New York, NY: American Book Company. Retrieved from www.bartleby. com/195/
– Nelles, W. (2012). Microfiction: What makes a very short story
– very short? Narrative, 20(1), 87-104.
– Patea, V. (Ed.). (2012). Short story theories: A twenty-first century perspective. New York, NY: Rodopi.
– Rohrberger, M. (2011). Origins, development, substance, and design of the short story: How I got hooked on the short story and where it led me. In P. Winther, J. Lothe, & H. Skei (Eds.), The art of brevity: Excursions in short fiction theory
– and analysis (pp.1-13). Columbia: University of South
– Carolina Press.
– Santos, A. (2012). The paratactic structure in the Canterbury tales: Two antecedents of the modern short story. In V.
– Patea (Ed.), Short story theories: A twenty-first-century perspective (pp.25-48). New York, NY: Rodopi.
– Shapard, R., & Thomas, J. (Eds.). (1986). Sudden fiction: American short-short stories. Salt Lake city: Peregrine Smith Books.
– Shapard, R., & Thomas, J. (2007). New sudden fiction: short short stories from America and beyond. New York, NY: W.W. Norton.
– Shapard, R. (2012). The remarkable reinvention of very short fiction. World Literature Today, 86(5), 46-49.
– Stanbrough, H. (2007). Sharpen your skills with flash fiction: Flash fiction is not only enjoyable to write, but a good learning tool for improving your work. Writer, 120(1), 34.
– Thomas, J., & Shapard, R. (Eds.). (2006). Flash fiction forward: 80 very short stories. New York: Norton.
– Trussler, M. (2014). Short story theories: A twenty-first century perspective. English Studies in Canada, 40(2/3), 199-206.
– Wallen, A. (2009, December). Flash-fiction masters offer tips on the form. [Review of the book The rose metal press field guide to writing flash fiction: Tips from editors, teachers, and writers in the field edited by Masih, T.].
– Writer, 122(12).
– Winther, P., Lothe, J., & Skei, H. H. (2011). The art of brevity: Excursions in short fiction theory and analysis. Columbia: University of South Carolina Press.
–
ژێدەرێ بابەت ژێ هاتیە وەرگێڕان:
https://www.researchgate.net/publication/312191693_Merging_of_the_Short-Story_Genres_1_MERGING_OF_THE_SHORT-STORY_GENRES
