گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
شەڕ هەر تشتی دئینتە پێشبەری مرۆڤی، د مەه شەش یا ئەڤسالە دا شەڕێ ئسرائیلێ و ئیرانێ یێ 12 ڕۆژی هاتە دەستپێكرن و کاریگەریێن ئابۆری ل دویڤ خۆ هێلان، چاڤێ جیهانێ كەڤتە سەر دەرتەنگا هۆرمز، ئیرانێ گەفێن گرتنێ دكرن، لەوما د ڤێ بابەتی دا دێ بەحس ل سەر دەرتەنگا هۆرمز و جهێ وێ یێ جۆغرافی و گرنگیا وێ و كانێ كی ڤێ دەرتەنگێ برێڤە دبەت و ئاستێ هنارتنا نەفتێ ب ڕێكا ڤێ دەرتەنگێ دەینە دیاركرن.
دەرتەنگا هۆرمز چیە؟
دەرتەنگا هۆرمز ئێك ژ گرنگترین خالێت ترانزێتی یێت دەریایی یە ژ بۆ ڤەگوهاستنا نەفتێ ل سەر ئاستێ جیهانێ، ئەڤ دەرتەنگە ڕێكا ئێكانە یا دەربازبوونێ یە بۆ كەنداڤێ فارسی (عەرەبی)، ژ بۆ گەلەك وەلاتێن ل سەر كەنداڤی وەك ئێكانە ڕێك دهێتە ل قەلەمدان بۆ بازرگانیكرنێ و تایبەت بۆ ڤەگۆهاستنا گاز و نەفتێ.
ژ بەر هەبوونا وەلاتێن بهێز یێن نەفتی ل كەنداڤا فارسی- عەرەبی، گرنگییا ڤی دەرتەنگی زێدە كرییە، چونكی وەلاتێن وەكی عەرەبستانا سعوودی و میرگەهێن ئێكگرتی یێن عەرەبی و قەتەر و بەحرین و كوێت هەنە، كو ڕێژەیەكا ئێكجار مەزن یا نەفتا جیهانی ل ڤان وەلاتان بەرهەم دهێت. نێزیكی 20% ژ نەفتا جیهانێ ب ڕێكا كەشتییێن نەفتهەلگر ل وەلاتێن كەنداڤی دهێنە بار كرن و ل دەرتەنگێ هۆرمز بەر ب جیهانا دەرڤە دهێنە رەوانەكرن، لەوما ئەڤ ڕێژا ل سەری مە ئاماژە دایێ، دبیتە نێزیكی پێنج ئێكا نەفتا جیهانی، كو ئەڤرۆ ژ بۆ پیشەسازییێ گرنگییەكا ئێكجار مەزن هەیە، لەوما هەر رویدانەک یان ڕێگیرییەك یان هەر پێشهاتەكا ئەولەكارییێ و ئەمنی دەما ل ڤی دەرتەنگی دقەومیت یان دبیتە گەف بۆ سەر دەرتەنگا هۆرمز ئێكسەر كارتێكرنا وێ یا مەزن ل سەر ئاستێ جیهانێ پەیدا دبیت.
د ڤی بابەتی دا دخوازم گرنگییا ڤێ دەرتەنگێ و پێگەهێ وێ یێ بهێزێ ئابۆری ل سەر ئاستێ دەڤەرێ و جیهانێ بدەمە دیاركرن.
دەرتەنگا هۆرمز، هەر دو ئاڤێن مەزن یێن دەریایا عومان و كەنداڤێ فارسی (عەرەبی) پێكڤە گرێددەت و ب رێكا ڤی دەرتەنگی گەلەك وەلاتێن كەنداڤی دشێن بگەهنە ئاڤێن ئازاد یێن جیهانێ، چونكی ڕێكا پترییا ڤان وەلاتان، یان دشێین بێژین خالا پێكڤە گرێدانا ڤان وەلاتان ب زەریایان و وەلاتێن دیتر یێن جیهانی د ڤی دەرتەنگی را دەرباز دبیت و پشتی ڤەدیتنا نەفتێ ل وەلاتێن كەنداڤی چەندین جاران پتر گرنگییا ڤی دەرتەنگی زێدە بوویە، چونكی ئەگەر پێشتر ڕێكا ڤەگۆهاستنێ بۆ كەلوپەلێن بازرگانی بیت د ناڤبەرا هندەك ژ ڤان وەلاتان (یان ئەو وەلاتێن خۆدان دەستهەلات ل سەر ڤی عەردی) و وەلاتێن جیهانا بەرفرەهـ دا، د ئەڤرۆ دا ژ بلی ئەركێ خۆ یێ بازرگانییا كەلوپەلێن نانەفتی، ڕێكا ئێكانەیە بۆ گەلەك ژ وەلاتێن كەنداڤی، كو بشێن گاز و نەفتا خۆ بگەهیننە بازارێن جیهانێ.
جهێ جوغرافی یێ دەرتەنگێ هۆرمز:
دەرتەنگا هۆرمز دكەڤیتە باشوورێ وەلاتێ ئیرانێ ل پارێزگەها هۆرمزگان و باكوورێ وەلاتێ عومان ل پارێزگەها موسندم، ژ بلی ڤان هەر دو وەلاتان، وەلاتێن وەكی عەرەبستانا سعوودی، ئیمارات عەرەبی، بەحرێن، قەتەر، ئیراق و كوێت ژی مفادارێن سەرەكینە ژ ئاڤێن كەنداڤی، چونكی ب ڕێكا كەشتییێن مەزن یێن نەفتی، دشێن نەفتا خۆ یا كو ب ملیونان بەرمیلانە بهنێرنە بازارێن جیهانی، لەوما هەردەم ل سەر ڤی دەرتەنگی ب تایبەت و ب گشتی ل سەر كەنداڤی جۆرە نەئارامییەك هەیە، ژ بلی گرنگییا هەبوونا وێ یا بازرگانی، گەلەك جاران ل سەر ناڤ لێنانا وێ ژی هەڤڕكی هەیە و وەلاتێن عەرەبی ب كەنداڤێ عەرەبی و ئیران ب كەنداڤێ فارسی و هندەك چالاكڤان ب كەنداڤێ بەسرا و هندەك ناڤێن دیتر بناڤ دكەن.
كی دەرتەنگێ هۆرمز برێڤە دبەت؟
گەلەك وەلاتان د دەمێ بۆری دا شیاینە دەستهەلاتێ ل سەر ڤێ دەرتەنگێ دانن، وەكی پورتۆغال، ئیسپانیا، ئەمریكا و بریتانیا و پاشان ئیران و عومان، ب ئەگەرێ گرنگییا ڤێ دەرتەنگێ د هندەك سەردەمان دا شەرێن مەزن و دشێین بێژین یێن نێڤدەولەتی ژی چێبوونە و شیاینە دەستهەلاتا وێ ژ ئیرانێ بستینن.
لێ د رەوشا نها دا شێوەیێ دابەشبوونا دەستهەلاتا ڕێڤەبرنێ یا ڤێ دەرتەنگێ ب ڤی رەنگی یە: ئیرانێ دەستهەلات ل سەر (12) میلێن دەریایی، كو دبیتە (22) كیلومیتر هەیە و دەولەتا عومانێ ژی دەستهەلات ل سەر (12) میلێن دەریایی، كو دبیتە (22) كیلومیتر هەنە. (3) كیلومیترێن ئاڤی یێن ئازاد ژی هەنە، كو ب ئاڤا جیهانی دهێتە ل قەلەمدان و هەر دو وەلاتێن ئیران و عومانێ چ دەستهەلات ل سەر وان (3) كیلومیتران دا نینە.
فرەهییا ڤی دەرتەنگی ل خالەكێ بۆ ئێكا دیتر یا جودایە، لێ هەر دو وەلاتێن ئیران و عومان ب گرانی پارێزڤانییێ ژ بەشێ خۆ دكەن و ل گورەی سۆزناما كونوانسیۆنا جیهانی یا سالا (1982) د دەمێ ئاشتییێ دا هەموو كەشتییێن بارهەلگر دشێن هاتنوچوونێ د ڤێ دەرتەنگێ دا بكەن. د دەمێ ئاشتییێ دا هەموو كەشتی دشێن ب ئازادی هاتنوچوونێ بكەن، لێ د دەمێ شەری دا، تایبەت ئەگەر ئێك ژ هەر دو ولاتێن عومان و ئیران دناڤ دا بیت، یان ژی ئێرش ل سەر ئێك ژ وان هەر دو وەلاتان بیت، بزاڤێ دكەن پشكنینێ بكەن بۆ هەموو كەشتییێن ب ڕێكا دەرتەنگا هۆرمز هاتنوچوونێ دكەن.
وەك پێشتر مە گۆتی: فرەهییا دەرتەنگا هۆرمز ژ خالەكێ بۆ ئێكا دیتر یا جودایە، كێمترین خالا فرەهییا وێ دبیتە 30 كیلومەتر (21 میل)، مەزنترین خال دبیتە 96 كیلومیتر (52 میل)، درێژاهییا ڤی دەرتەنگی دبیتە 167 كیلومیتر (104 میل)، و كووراتییا ئاڤێ ل ڤی دەرتەنگی پترە ژ كووراتییا ئاڤێ ل كەنداڤێ (فارسی- عەرەبی) ئەڤ كووراتییە د ناڤبەرا 39 میتر بۆ 100 میتران دایە ل دەرتەنگێ هۆرمز، لێ كوورترین جهـ ل كەنداڤی دبیتە 90 میتر.
دەرتەنگا هۆرمز، ئێك ژ سێ دەرتەنگێن مەزن و خۆدان پێگەهە ل سەر ئاستێ جیهانێ، ل كەنداڤی نێزیكی 60% نەفتا عەمباركری یا جیهانێ و 40% گازا عەمباركری یا جیهانێ هەیە، لەوما كەنداڤ ل سەر ئاستێ جیهانێ یێ بەرنیاس و پڕی هەڤڕكییە و پشتی وی دەرتەنگا هۆرمز دهێت، كو دبیتە دەرگەهێ ڤەگۆهاستنێ یێ ڤێ گاز و نەفتا جیهانی. لەوما هەردەمێ دەرتەنگا هۆرمز بكەڤیتە بەر مەترسییێ یان ژی تووشی مەترسییێن شەڕی ببیت، جیهان دێ نێزیكی 20 ملیون بەرمیلێن ڕۆژانە یێن نەفتێ ژ دەست دەت و ئەڤ چەندە ژی دبیتە مەترسی ل سەر بلندبوونا بهایێ نەفتێ ل جیهانێ دا.
گرنگییا دەرتەنگا هۆرمز:
پێشتر مە ئاماژە دابوویێ، نێزیكی 20% یا نەفتا جیهانی ب ڕێكا ڤی دەرتەنگی دگەهیتە بازارێن جیهانی و وەلاتێن وەكی ئیراق و كوێت و ئیران و ئیمارات و سعوودیا عەرەبی خۆدان پشكێن مەزنن، كو دشێن پترین نەفتا خۆ ب ڕێكا ڤی دەرتەنگی دەربازی جیهانێ بكەن و وەلاتێ قەتەر ژی، كو ئێك ژ مەزنترین وەلاتێن هناردەكرنا گازا سرۆشتی یە ل سەر ئاستێ جیهانێ هەموو گازا خۆ ب ڕێكا ڤی دەرتەنگی دهنێریتە بازارێن ئەورۆپا و ئەمریكا.
وەلاتێن كەنداڤی هەر ئێك ب ڕێژەیەكا جودا نەفتا خۆ ل ڤی دەرتەنگی را دگەهیننە بازارێن جیهانێ، ژ وان كوێت و قەتەر ب رێژەیا 100% و ئیمارات زێدەتر ژ 95% و ئیراق نێزیكی 98% و ئیران و سعوودیە نێزیكی 90% ب ڕێكا ڤی دەرتەنگی نەفتا خۆ ل بازارێن جیهانی ساخ دكەن و دفرۆشن.
لەوما دشێین بێژین، كو ئەڤ دەرتەنگە ڕێكا ڤەژین و ژیاندانێ یە ل سەر ئاستێ جیهانێ ژ بۆ ئابۆرا وەلاتان و ئێك ژ گرنگترین ڕێكێن جیهانی یێن وزێ یە و هەردەمێ بۆ ڕۆژەكێ ژی بهێتەگرتن دێ دەرئەنجامێن نەرێنی ل سەر بهایێ نەفتێ پەیدا كەتن.
ئاستێ هنارنا نەفتێ ب ڕێكا هۆرمز:
ل سالا 2016ێ ل گورەی زانیاریێن ناڤەندا وزەیا ئەمریكی ڕۆژانە 18.5 ملیون بەرمیلێن نەفتێ ب ڕێكا ڤی دەرتەنگی گەهشتینە بازارێن جیهانی، كو دبیتە رێژەیا 30% یا نەفتێ، كو ب ڕێكا دەریا هاتیە ڤەگۆهاستن.
ل سالا 2017ێ ڕۆژانە ب ڕێكا ڤێ دەرتەنگێ 17.2 ملیون بەرمیلێن نەفتێ گەهشتینە بازارێن جیهانی.
ل سالا 2018ێ ڕۆژانە 17.4 ملیون بەرمیل گەهشتینە بازارێن جیهانی.
هەر ل گورەی ڕاپورتەكا ڕۆزن ئۆنلاین، كو ژ فرانس ئینفۆ ڤەگۆهاستی: ل دویڤ وان داتا و زانیاریێن ژ لایێ ناڤەندا وزەیا ئەمریكی (EIA) هاتینە بەلاڤكرن، ل سالا 2024 ڕۆژانە نێزیكی 20 ملیون بەرمیلێن نەفتێ ب ڕێكا ڤی دەرتەنگی هاتینە ڤەگۆهاستن، كو ئەڤ ڕێژەیە ژی دبیتە 20% یا نەفتا بكارهاتی یا جیهانی.
هەروەسا ڤی دەرتەنگی، گرنگییەكا مەزن ژ بۆ گازا سروشتی ژی هەیە، كو ل سالا 2024 ئێك ل سەر پێنجێ یا گازا جیهانی یا خاڤ ب ڕێكا ڤی دەرگەهی گەهشتییە جیهانێ ئەو ژی ب مەرەما بكارئینانێ ژ بۆ سوتەمەنییێ یان ژی بۆ مەرەمێن خۆ گەرمكرنێ.
ل گورەی وان زانیاریێن ڤۆرتێكسا ئەمریكی بەلاڤكری: ڕێژا بكارئینانا نەفتێ ل سەر ئاستێ جیهانێ بۆ هەر ڕۆژەكێ دبیتە (100) ملیون بەرمیلێن نەفتێ و ب ڤێ ئێكێ ڕۆژانە 20% یا نەفتا جیهانێ ب ڕێكا دەرتەنگا هۆرمز گەهشتییە بازارێن وزەیا جیهانی.
كی زەرەرمەندێ ئێكێ یە ژ گرتنا دەرتەنگێ هۆرمز؟
ل گورەی ڕاپۆرتا ڕۆزن ئۆنلاین ئەوا، كو ژ فرانس ئینفۆ وەرگرتی: پتر ژ 80% یا نەفتا خاڤ ئەوا د ڕێكا ڤی دەرتەنگی را دەرباز دبیت بەر ب ئاسیا ڤە دچیت و ل ئاسیا ژی پتری بۆ وەلاتێ چینێ یە، چونكی چین مەزنترین وەلاتە بۆ بكارئینانا نەفتا كەنداڤی، كو ئەو ژی ب ڕێژەیا 33.4% یا وێ نەفتێ ب تنێ بۆ چینێ دچیت.
ئایا دەرتەنگا هۆرمز تاكە ڕێكە بۆ دەولەتێن كەنداڤی؟
ژلایێ دەریایی ڤە ئەڤ دەرتەنگە ڕێكا ئێكانەیە بۆ ڤەگۆهاستنا كەلوپەلێن بازرگانی یێن نەفتی و نانەفتی بۆ جیهانا دەرڤە یا گەلەك ژ ڤان وەلاتێن بەرهەمئینەرێن نەفتێ و فرۆشیارێن وێ، لەوما هەر ئێك ژ وەلاتێن وەكی سعوودیە و ئیماراتێ پێشنیازا ڕاكێشانا بۆریێن ڤەگۆهاستنێ یێن نوو بۆ نەفتێ كرینە، چونكی ل گورەی وان وەلاتان ئەڤ ڕێكە یا بەرنیاسە ب دەرتەنگا هۆرمز گەلەك یا ب كێشەیە و ڤان هەر دو وەلاتان دڤێت خۆ ژ وان كێشەیان بدەنە پاش، هەروەسا وەلاتێ ئیراقا فیدرال ژی ژ بلی ڤێ ڕێكێ، رێكا كەركووك جەیهان و كوردستان جەیهان هەنە، كو ب رێكا ڤان بۆریێن نەفتێ دشێت نەفتا خۆ ب ڕێكا بەندەرێن وەلاتێ توركیا و د ناڤا ئاخا هەرێما كوردستانێ دا بگەهینتە بازارێن جیهانی.
گرنگییا ڤێ رێكێ د وێ ئێكێ دایە، كو خالا پێكڤە گرێدانێ یە د ناڤبەرا پتریا وەلاتێن ڕۆژهەلاتا ناڤین دا ئەوێن، كو خۆدان نەفتن و نەفتا خۆ دفرۆشنە بازارێن جیهانی یێن ئاسیا و ئەورۆپا و ئەمریكا باكوور ب جیهانا دەرڤە.
ئەڤ دەرتەنگە ئێك ژ خالێن هەرە مەزن یێن ململانێ یە د ناڤبەرا وەلاتێن ڕۆژئاڤایی و ئیرانێ دا، چونكی ژ لایێ لەشكەریڤە ئیران خۆدا هێزەكا مەزن و ب دەستهەلاتە ل سەر دەرتەنگا هۆرمز و كەنداڤێ فارسی و كەنداڤێ عومانێ.
ڤی دەرتەنگی گرنگییەكا مەزن هەیە بو ئەمریكا چونكی پتریا هەڤپەیمانێن وێ، كو وەلاتێن عەرەبینە و خۆدان نەفتەكا زۆرن دكەڤنە سەر كەنداڤی و ب ڤێ رێكێ دشێن نەفتا خۆ بگەهیننە بازارێن جیهانی، كو ئەڤ رێژەیە دبیتە 35% یا نەفتا جیهانی یا ب رێكا دەریا دهێتە ڤەگۆهاستن و دبیتە رێژەیا 20% یا گشت نەفتا جیهانی.
ئایا ئیران دشێت ڤێ ڕێكا جیهانی بگریت؟
دبیت ئیرانێ شیان هەبن بۆ دەمەكێ كۆرت ڤێ ڕێكێ بگریت و نەهێلیت چ كەشتییەكا نەفتهەلگر د ناڤا ڤێ تەنگئاڤێ دا بهێت و بچیت، كو رۆانە 14 كەشتی هاتنوچوونێ ب ڤێ رێكێ دكەن، لێ بلەز دێ تووشی گەفان و ئێرشێن وەلاتێن جیهانی بیت، چونكی وەلاتێن وەك چین و وەلاتێن ئەورۆپی زێدەباری هندێ تا ئاستەكی پشتەڤانن دگەل ئیرانێ، لێ ناهێلن ب چاڤێن خۆ هشكبوونا ئابۆری یا وەلاتێن خۆ ببینن، لەوما ئەز ب دویر دبینم، كو ئیران بشێت وێ رێكا جیهانی یا ڤەگۆهاستنا نەفتێ بگریت.
ژێدەر:
١- مینا بهزادی منش، تنگه هرمز کجاست و چه اهمیتی دارد؟ www.kojaro.com ڕۆژا سەرەدانێ 1/7/2025.
٢- چرا تنگه هرمز از اهمیت راهبردی بالایی برخوردار است؟ گزارش فرانس اینفو به ترجمه روزن آ‌نلاین www.rozanonline.ir، ڕۆژا سەرەدانێ 2/7/2025.
٣- بەهمەن ئەحمەد، گرنگی ئابۆری و ستراتیژیی گەروی هورمز و پلانە نوێیەکەی ئەمریکا، دەزگایی خەندان، ڕۆژا سەرەدانێ 2/7/2025.
٤- ئەردەوان فەرەجی، هەڕەشەی داخستنی تەنگەی هۆرمز ڕەهەندی بوكاربەری ناوخۆیی یان هەڵەیەكی ستراتیژی؟، ڕۆژنامەی ئاشۆی رۆژهەلات، هژمارە 158، دووشەممە 19/9/1397. ئاسۆی رۆژهەلات ڕۆژنامەیەكا سیاسی گشتی یە كۆمەلا شۆرەشگێران دەردئێخیت.
