نهوزاد مشهختى
ئهفسانه بهشهكێ بێ پچڕان ژ كۆلتۆرێ زارهكى و تكێستێن گهل و مللهتێن جۆراوجۆرن، كو نه ب تنێ بۆ ئالۆگۆڕييا هزر و بير و بهها يان ههلسهنگاندنا شارستانييهتهكێيه، بهلكو وهك ئالييهتهكا بهێز بكار دهێت بۆ ڤهگوهاستنا فهرههنگى ژ جڤاكهكى بۆ جڤاكهكێ ديتر.
د ڤى بابهتی دا، دێ ههولدهين نموونێن مێژوويى، شرۆڤه، رۆلێ ئهفسانهيان و كاريگهرييا وان ل سهر پهيوهندييێن جڤاكێ تا كو دپلوماتيك، ئابوورى، ئهدهبى، جهنگ و هتد… بدهينه خوياكرن كا چهوا سنورێن زمان و جوگرافى دهربازكرينه و كاريگهرى ل سهر فهرهنگان كرينه، ههروهسا گرنگييا ئهفسانهسازى د جيهانا ههڤچهرخ و كاريگهرييا وێ تاكو ل سهر هونهر و دهستههلاتا چارێ ژى ههبوويه.
دهروازه:
ميتۆلوژى يانكو ئهفسانه ژ دێرين تا نهۆ وهك ئالييهتهكێ بهێز بكار هاتييه بۆ ڕاگرتنا ناسناما مللى و كومهلگههێ و ڤهگوهاستنا وان ژ نفشهكى بۆ نفشهكێ ديتر، ئهڤ ڕيوايهتێن سيمبۆليك جار رێچالكێن وێ بۆ ڕاستييهكێ دزڤڕن، بهلێ ب بوورينا دهمێن زۆر رهنگ و سيمايێ راستييێ ژ دهست داينه و زار بۆ زارى تشتێن راستهقينه ژێڤهبووينه و ڕهنگ و كردارێن ئاشۆپى داينه بال، جار ژى ب تهمامى ئاشۆپينه و زۆربهى وان سنوردار ب كۆلتۆرهكێ تايبهتڤه نينه يان ژى بێژين ڕيشهيا رهسهناتييا وان ب دروستى ديار نينه، چونكه ب ڕيكا پهيونديێن مرۆڤان و دانوستاندنێن وان ل گهل ههڤ هاتينه ڤهگوهاستن بۆ دهڤهر و وهلات و گهل و مللهتێن ديتر، لهوما ب درێژاهييا مێژوويى تا ڕادهكێ زۆر سهرۆكانييا رهسهناتييا وێ بهرزه بوويه. ڤهكولينێن جۆراجۆر ديار كرييه، كو ئهفسانه ئێك ژ گرنگترين فاكتهرێن رهنگڤهدانا ديالۆگا د ناڤبهرا فهرههنگان بوويه (لوويى ئهستروس ،1958، جوزف كامبل،1949).
ئهفسانه، بيردانكا كۆلتۆرى:
ئهفسانه نيشاندهرێن ترس، ئارهزوو، شكستن، سهركهفتن، ب گشتى بهايێن جڤاكينه، (ميرچا ئلياده) ئهفسانه ناسێ رۆمانى دبێژيت: «ميتۆلۆژى ب تنێ چيڕۆكێن ئاشۆپى نينن، بهلكو ريوايهتێن پيرۆزن، كو ڕامانێ دبهخشيته ژيانا مرۆڤان».
بۆنموونه: د ئهفسانهيێن يۆنانيدا (پرۆمته) خوداوهندێ ئاگرييه، پرۆمته ئاگرى دكهته خهلات و دبهخشيته مرۆڤان، كو هێمايێ سهرههلدانێيه دژى زۆڵمێ و هێمايێ زێدهكرنا زانينێيه، ئهڤ ئهفسانه پشتى هنگى ڕهنگڤهدان ههبوو بۆ سهر ئهدهبياتێن رۆمى و مهسيحى و تاكو ئهدهبياتێن ههڤچهرخ وهكو: (پرۆمتهيا ئازاد بووى) ژ نڤيسينا (percy bish/ 1792- 1822) كو ههلهستڤانهكێ بريتانى بوو.
د ئهفسانهيێن ئيرانێدا (جهمشيد) هێمايێ حكومهتا عادل و ههروهسا هێمايێ كهفتنا حكومهتهكا بێباك و مهغروره، كو د (شاهناما فيردهوسى) دا، د چارچۆڤهكێ ئهدهبيدا د ههلبهستێن حهماسيدا هاتييه نڤيسين و پاراستن.
ئالۆگۆڕييا ئهفسانهيان د ناڤبهرا شارستانييهتان و رێكێن ڤهگوهاستنێ دا:
ــ د سهردهمێن پێشاندا، ئهگهرێ ههرى گرنگ بۆ ڤهگوهاستنا ئهفسانهيان رێكا (ئهبريشهم) بوو، كو پهيونديێن ههمى جۆرێن مرۆڤان د ڤێ ڕێكێ و جادهيێدا بوو، بۆ ئهگهرێ ڤهگوهاستنا ئهفسانهيێن (كليله و دمنه) بۆ ناڤ جيهانا ئهدهبياتێن فارس و عهرهبان،كو رێشهيا ڤێ ئهفسانهيێ بۆ هندييان دزڤڕيت،كو ئێكهمجار هاته وهرگێڕان بو زمانێ فارسى و پشتى هنگى بۆ ئێكهمجار (ابن مقفع) وهڕگێڕايه سهر زمانێ عهرهبى، ههروهسا زۆر ئهفسانهيێن ديتر.
– فتوحاتێن ئيسلامێ:
فتوحاتێن ئيسلامێ بۆ ئهگهرێ وهرگێڕانا تكێستێن يهونانى و ئيرانى بۆ زمانێ عهرهبى، ئهڤ چهنده بۆ ئهگهرێ پاراستن و ڕاگرتنا ئهفسانهيێن مينا: (ئهسكهندهرنامه) و ههروهسا هاته د ناڤ فهرههنگا عهرهبيدا (عباس زرياب خوويى ، 1375).
– داگيركارى و مشهختبوون:
داگيركارى دهرئهنجامێ وێ ئێك ژ ئهگهرێن گرنگ بوويه، كو ئهفسانهيێن ئهورۆوپا گههشتنه كيشوهرێ ئهمريكا و هاتنه تێكهلكرن ل گهل ئهفسانهيێن لوكالييێن ئاكنجييێن كهڤن يێن ڤى كيشوهرى.
نموونێن مێژوويى:
-ئهفسانهيا (هزار شهڤ و شهڤهك)، كو ڤهدگهڕيێت بۆ ئهفسانهيێن هندى پشتى وهرگێرانا وێ بۆ زمانێ عهرهبى و پشتى هنگى بۆ زمانێ ئنگليزى، كاريگهرى كره سهر نڤيسهرێن مينا: (چارلز ديكنز) و (بوراخس).
– (ئلياده و ئوديسه) ژ نڤيسينا (هومهر) شاعر و حهماسه نڤيسێ يهونانييه، ل سهردهمێ رينسانسێ ل ئهورۆپا هاته د ناڤ ئهدهبياتێن ئۆرۆپى و كاريگهرى كره سهر چيڕۆكێن سهردهميانه، مينا نڤيسينێن (اوليس جيمز جويس) نڤيسهرێ ئيرلهندى.
– ڕۆستهم:
ڕۆستهم پههلهوانهكێ ميتۆلۆژييه، ئێك ژ ئهفسانێن دێرينێن ئيرانييه، (كورد دبێژن كورد بوويه)، (ابو القاسم فيردهوسى) حهماسه نڤيسێ ئيرانى ب ڕهنگهكێ پۆزهتيڤ زق و بهرجهسته كرييه و رهنگهكێ تراژيديا يا بهێز ژى دايه ڤێ ئهفسانهيا بالكێش، ئهفسانهيا ڕوستهمى ب مكانيزمێن جۆراوجۆر بالكێشايه ناڤ ئهدهبياتێن جيهانى ژ رۆژههلات تاكۆ رۆژئاڤا و تا كو سينهمايا هاليوود ژى كهسايهتييا ڕۆستهمى ب ڕهنگێن جياواز ئيناينه د ناڤ هونهرێ سينمايێدا، ههلبهت ب دهستكارى و گوڕانكاريڤه.
-كاريگهرييا ئهفسانهيان ل سهر عيرفان و ئهدهبياتێن سۆفيگهرێ:
ههڤبهندييا عيرفانى، بوويه ئهگهر كو شاعرێن هندى يێن فارسينڤيس مينا: (امير خسرو دهلوى)، (بيدل دهلوى) كو ل ژێر كاريگهرييا عيرفانا ئيرانيدا بوون، ڕهنگڤهدانێ د ناڤ بهرههمێن واندا بكهت، چونكه ئهفسانه بوونه هێمايێن گههاندنا واتا و ڕامان و هێمايێن عيرفانى، پێكهات و تێكهلبوونا عيرفان و ئهفسانه بوونه ئهگهرێ داهێنانێن مهزن د ئهدهبياتێن فارساندا، وهكى ئهفسانهيا (سيمورغ) ، ئێك ژ شاهكارێن (عطار نيشابورى)يه كو وهك چيرۆكهكا عيرفانى بكار هينايه د ناڤ پهرتووكا خۆ دا ب ناڤێ (منطق الطير)، ئهفسانهيا سيمرغ رهنگڤهدانا خۆ كرييه سهر ئهدهبياتێن هندێ و هاتييه گۆهۆڕين بۆ سيمبۆلهكێ عيرفانى.
گرنگييا ئهفسانهسازييێ د جيهانا ههڤچهرخ دا:
نهۆ ئهفسانه ب تنێ گرێداى ب دهقێن ناڤ پهرتووكاندا نينن، يێ هاتييه ڤهگوهاستن بۆ چارچووڤێ فيلم، يارييێن كومپيۆتهرى، ئهدهبياتێن فانتازى و ب ڕنگڤهدانهكا نوى ساخ بووينهڤه.
– سينهما:
ئهفسانهيان بازارێن گهرمێن بازرگانى چێكرينه و حهژێكهرێن ڤان جۆره فلمان ئێكجار زۆرن و بووينه داهاتهكێ ئاشۆپى بۆ كۆمپانيێن كو ڤان جۆره فلمان بهرههم دهينن. مينا فلمێ (the lord of the ring).
– ديبلۆماسييا كۆلتۆرى:
وهلاتێن جيهانێ ههولددهن ب ڕێكا ئهفسانهيێن خۆ، كۆلتۆرێ خۆ بدهنه ناسين بۆ ڕاكێشانا گهشت و گوزارى ژى مفاى ژێ وهردگرن، مينا ژاپۆنێ، كو ئهفسانهيێن (سامۆرايى) د ڕاگههاندنێن گهشت و گوزارى بۆ ژاپونێ بكار دهينن.
ئهنجام:
ميتۆلۆژى يان ئهفسانه نه ب تنێ ميراتێ كۆلتۆرى يێن مللهتهكى دپارێريت، بهلكۆ دبيته پرهكا پهيوهنديێن ههمه ڕهنگ و فره چهشن د ناڤبهرا خهلك و مللهتان و شارستانييهتاندا، خواندن و ڤهكۆلين ل سهر ئهفسانهيان دێ هاريكار بيت بۆ دهرخهكا باشتر ل سهر كردار و ڕفتار و جۆرێ فهرههنگا گهلان، ههلسوكهفتا فهرههنگى و پهيوهنديێن مرۆڤايهتى، ئهفسانهسازى ئالييهتهكێ گرنگ و بهێزه بۆ گوفتگۆيێن نێڤدهولهتى و وێڤهى سنوران، ههروهسا بهێزكرنا ناسنامهيا ميللى.
ژێدهر:
– (الياده ميرچا)، بازگشت اسطورة جاودان، وهرگێرانا فارسى (بهمن سركاراتى 1963).
– اسكندر در ادبيات ايران/ عباس زرياب/ چاپا (1375)ێ ههتاڤى.
– هزارويك شب و ادبيات جهان/ حسن پور/ (1390)ێ ههتاڤى.
گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین