گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
شێرزاد ئەحمەد خالد
پرۆسێسا فێركرنێ د بنهمایێ خۆ دا، پەیوەندییەكه د ناڤهرا مامۆستا و فێرخوازی دا، پەیوەندییەكه د ناڤهرا فێرخوازی و بابهتێن خواندنێ دا، پەیوەندییەكه د ناڤهرا فێرخوازی و ژینگهها قوتابخانێ دا، ئهڤ پەیوەندییە ژی ب دهستڤهناهێت، ئهگهر گیانێ بهختهوهری، ڤیانێ و حهژێكرنێ د قوتابخانێ دا نهبیت، ژینگههـ ژی لایهنێن مادی، وهكو ئاڤاهی، كهرهسته، ئامیر و كهلوپهلان، ههروهسا لایهنێن هزری ژی ، وهكو زانست و رهوشهنبیری، زێدهباری لایهنێن دهروونی و جڤاكی؛ ژ ههست، سۆز، رهفتار،ههلچوون وههلویستێن جڤاكی یێن جیاواز ب خۆڤه دگریت. ب شێوهیهكێ گشتی كهشێ گشتی، یێ كو قوتابی تێدا دخوینیت و رهوشهنبیرییا بهربهلاڤ، یا ئهوی دهوروبهرێ قوتابی تێدا؛ چ د خێزانێ دا یان قوتابخانێ ب خۆ یان ژی ههڤال و دهوربهرێ جڤاكی کاریگەرییهكا زۆر ل سهر ژینگهها قوتابخانێ ههیه و ب شێوهیهكێ ئهرێنی یان نهرێنی کاریگەریێ ل سهر پرۆسێسا فێركرن و فێربوونێ دكهت.
پێشهكی:
ل ئهڤان دویماهیان ڤهكۆلینێن زانستی یێن گرێدایی بوارێ فێركرنێ، گرنگیهكا زۆر ب كهشێ قوتابخانێ ددهن، كو پترییا ئهوان ڤهكۆلینان جهختێ ل سهر گرنگییا پیڤانا كهشێ قوتابخانهیی دكهن، ڤهكۆلینێ ل ئهوان پهیوهندیان دكهن، یێن جیاوازیێ د ئاستێ پهروهردهیی دا پهیدا دكهن. ههروهسا شێوهیێن پهیوهندیكرنێ، یێن ناڤخۆیی د ناڤ سازییا پهروهردهیی دا، ههمی ڤهكۆلین ژی باس ل گرنگییا ئارامییا سازیێ دكهن، ب هۆكارهكێ ئهرێنی د پێشڤهچوونا پرۆسێسا فێركرن و فێربوونێ دا د ههژمێرن، د بهرامبهر دا تێكچوون یان نه سهقامگیرییا كهشێ قوتابخانهیی، دبیته ئهگهرێ نزمبوونا ئاستێ سازیێن پهروهردهیی.
ژ بهر كو پرۆسێسا فێركرنێ رۆلهكێ سهرهكی ل سهر ئاستێ جڤاكی، ئابووری، رهوشهنبیری، ههروهسا پهرهپێدانا سهرمایا مرۆڤی یا پێدڤی بۆ گهشهكرنا ئابووری د ئاڤاكرنا جڤاكان دا دگێریت. لهورا ئارمانجا فێركرنا نوی و سهردهم گههاندنا زانین و رههوانی بۆ گهنجان رهفتارێن پێدڤینه، داكو ببنه ئهندامێن كارا د جڤاكی دا، د بنیات دا ژی قوتابخانه ئهو سازی نه، یێن قوتابی تێدا فێری ئهوێ چهندێ دبیت، یا كو جڤاكی پێدڤی ب پشكداریكرنا وێ و پێشكێشكرنا وێ ههی، لهورا جڤاك و سازیێن فێركرنێ تمامكهرێن ئێكن، بۆ ب دهستڤهئینانا ئارمانجێن جڤاكی، کاریگەرییا دوقوولی ل سهر ئێك ههیه، پێدڤییه جڤاك ب لایهنێن خۆ یێن رهوشهنبیری، هزری، ئهخلاقی و جوانكاریڤه ناسنامهیا خۆ ب سازییا پهروهردهیی بدهت، داكو د دهرهاڤێژتهیێن خۆ دا دهربرینێ ژ خواست و حهزێن جڤاكی بكهت. ههروهسا گیانێ ههڤكاری، دادپهروهری، ئاشتی، پێكڤهژیانێ و رێزگرتنا بهرامبهر، ئێك ژ رهههندێن سهرهكی، یێن كهش و چاندا قوتابخانهییە.
كورتیهك دهربارهی مێژوویا كهشێ قوتابخانهیی: –
دهستپێكا بكارئینانا زاراڤێ كهشێ قوتابخانهیی، بۆ سالێن شێستان ژ چهرخێ بیستێ دزڤریت، كو ژ لایێ ههردوو ڤهكۆلهر هالبین و كروفت (Croft & Haplin) ی ڤه راپرسینهك بۆ وهسفكرنا كهشێ رێكخستنێ، كو ب (OCDQ) دهێته نیاسین، بۆ پیڤانا كهشێ قوتابخانهیی بهرههڤكر، كو ژ لایێ چهندین ڤهكۆلهرانڤه پشتبهستن ل سهر هاتییهكرن (صباح، 2013)، (كورنیل) ئێكهم كهس بوو د بوارێ پهروهردهیی دا زاراڤێ كهشێ قوتابخانهیی بكارهینای، كو وهسا پێناسهدكهت؛ كو «بهرههمێ ئاگههییا تاكهكهسانه ب رۆلێن وان د دامهزراوهیێ دا، ههروهكو كهسێن دی دبینن». (عواد، 2012). ههروهسا هوی و سویتلاند كهش و چاندا قوتابخانهیی پێناسه دكهن، كو «کۆمهكا دوقوولییه ژ تایبهتمهندیێن رێكخستنێ، كو كهشێ قوتابخانێ وهردگریت و كهش و چاندا كهسایهتییا سازیێ یه«. (هوی و سویتلاند، 2015)؛ دیسا (جومیس، 2012) پێناسه دكهتم، كو «کۆمهكا تایبهتمهندیێن ناڤخۆییه، یێن قوتابخانهكێ ژ ئێكا دی جودا دكهت، كو کاریگەری ل سهر رهفتارێن ئهندامێن ههر قوتابخانهیهكێ ههیه«، دیسا (حمدات، 2008) ژی وەسا پێناسه دكهت، كو «کۆمهكا تێگههـ و ئاراستهیانه، بارودۆخێن رهفتارێن تاك و كارمهند و قوتابیان پێكدئینیت، كو ژ ئهنجامێ ههست و سوزێن ئهرینی یان نهرینی یان تێكهلهكێ وان بهرامبهر ههڤرێیێن وان بهرامبهر ئهنجامدانێ، د قوتابخانێ و ئارمانجێن وی دا پهیدادبن.
د شیاندایه؛ كهشێ قوتابخانێ پێناسه بكهین، كو ئهو شێوه یان شێوازێ سهرهدهریكرنێیه، یێ د ناڤهرا پێكهاتێن قوتابخانهیێ، ژ كارگێری، مامۆستا، قوتابی دا دهێته بكارئینان، ئهو بارودۆخن، یێن ل سهر رهفتارێن تاكێن سازییا پهروهردهیی، چ ب شێوهیهكێ ئهرێنی یان نهرێنی کاریگەریێ دكهن.
گرنگییا كهشێ قوتابخانهیی:
ڤهكۆلینێن زانستی ئاماژێ ددهنه ئهوێ چهندێ، كو كهشێ قوتابخانهیی كاریگەرییا ئهرێنی ل سهر خهلكی و بوارێن دی یێن د قوتابخانێ دا ههیه، بۆ نموونه ئاریشێن رهفتاری یێن قوتابیان كێم دكهت (كوبر ماین، 1997)، زێدهباری ئهڤێ چهندێ، ڤهكۆلینا كهشێ قوتابخانێ ب تایبهتی بۆ مهترسیێن ژینگههێن باژێری، واته رهههندێن كهشێ ئهرینی، پالپشت، رهوشهنبیری، هشیاركرن و پلا سهركهفتنێ یا ل باژێران دكهڤیته بهرامبهر قوتابیان (هاینس وکۆمر، 1993)، زێدهباری ئهڤێ چهندێ، ڤهكۆلهر گههشتینه ئهوێ چهندێ، كو كهشێ قوتابخانهیی یێ ئهرینی هۆكارهكێ خۆپاراستنێ و پاراستنا قوتابیانه، ههروهسا بارودۆخێن باش بۆ فێركرنێ و ساخلهمییا جهستهیی پێشكێشی وان دكهت و رێگریێ ل ئهنجامدانا رهفتارێ دژی جڤاكی دكهت (هاینس، 1998)؛ (كوبنین 1997)، دیسا ڤهكۆلینێن باس ل كهشێ قوتابخانهیی كری دوپاتدكهن، كو ئهرێنیا پهیوهندیێن مرۆڤایهتی و پهیداكرنا دهلیڤێن فێركرنێ، یێن نموونه بۆ قوتابیان هاریكاره بۆ زێدهكرنا دهستكهفتێ خواندنێ و كێمكرنا رهفتارێ نه خوازراو(ماكافوی ووكولر، 2000)، ههروهسا دهربارهی رۆلێ مامۆستایان (تیلر و تشاكوری، 1995) دیاردكهن، كو كهشێ ئهرینی ب رازیبوونا وهزیفی یا مامۆستایانڤە گرێدایه. د شیاندایه كهش و چاندا قوتابخانێ ب ئێك ژ هۆكارێن سهرهكی و ئێكلاكهر د سهركهفتنا پرۆسێسا فێركرنێ و دهستكهفتێ خواندنێ دا بهێته هژمارتن، ئانكو ل دهمێ كهشێ ئهرینی بیت و چاندا قوتابخانهیی یا دروست بیت، ژینگهههكا هاندهر و ئارام بۆ قوتابی و مامۆستایان دهێته دابینكرن، د شیاندایه ئهڤ ژینگههه خۆشگوزهرانیا قوتابی و مامۆستایان باشتر لێبكهت و باشتركرنا جۆر و بهرههمێ فێربوونێ ژی بیت، ههروهوسا پێشئێخستنا كهشێ قوتابخانهیی یێ ئهرینی، د شیاندایه پهیوهندیێ د ناڤهرا قوتابخانێ و جڤاكی دا ب هێز بێخیت و هاندانا پالپشتیكرنا جڤاكی بۆ پرۆسا فێربوونێ بكهت، ب ئهڤی رهنگی دێ جڤاك پشكداریێ د پالپشتی و پێشئێخستن و باشكرنا جۆرێ فێركرنێ دا كهت، لهورا د شیاندایه كهشێ قوتابخانهیی یێ ئهرینی ب شێوهیهكێ باش کاریگەریێ ل سهر گهشهكرنا قوتابیان و پێشئێخستنا كهسایهتیێن وان وشیانێن وان یێن جڤاكی بكهت و ب ئهڤی رهنگی دێ بنه ئهندامێن ئاڤا د جڤاكی دا و بنه ئهگهرێ پێشئێخستن و پێشڤهچوونا جڤاكی.
هۆكارێن کاریگەریێ ل كهشێ قوتابخانهیی دكهن (المسروریه، 2016): هۆكارێن ژینگهها دهرڤه ژ بارودوخێن كاری و ژینگهها جڤاكی و رادا پێكڤهگرێدانا كۆمهلێ و كارلێكرنا وێ و گیانێ تیمێ ب خۆڤه دگریت، هۆكارێن رێكخستنێ سروشتی بنیاتێ رێكخستنێ و شێوازێ سهركردایهتیێ دیاردكهت، یێ كو بهرپرسیارهتیان د ناڤهرا ئهندامێن تیما كاری و ئارمانجێن سازیێ و رێكێن ب دهستڤهئینانا وان دابهش دكهت، هۆكارێن كهسایهتی شیانێن تاكهكهسی، وزهیا وی، گیانێ دهستپێشخهریێ و باوهری ب خۆبوونێ ب خۆڤه دگریت.
چهوانییا پێشكهڤتنا كهشێ قوتابخانهیی: پهروهردهكار و سهمیانان، چهندین بژارده د پهرهپێدانا كهشێ قوتابخانهیی دا ههنه، ئهو ژی ب ئهڤی شێوهی، زێدهكرنا گرنگیپێدانا سەمیانا و جڤاكی، پهیرهوكرنا سیستهمێن فێركرنێ یان پهرهپێدانا بهایێن ئهخلاقی، نههێلانا تێگههێن دژایهتی و ههڤركیێ د سیستهمێن خواندنێ دا، رێگریكرن ل توندوتیژییا قوتابخانهیی، سهرهدهریكرنا نهرم ل گهل قوتابیان و رێزگرتنا وان، دابینكرنا ژینگهههكا ئارام بۆ مامۆستا و قوتابیانە.
هالبین و كروفت Croft & Halpin شهش شێوهێن كهشان دهستنیشانكرینه: كهشێ ڤهكری؛ ژ سیمایێن وی گیانێ مهعنهوی یێ بهرز، پهیوهندیێن مرۆڤایهتی یێن باش، دابینكرنا پێدڤیان، هاندان و پلاندانانا كاری، كهشێ فهرمانرهواییا خۆدی ئازادییا تمام بۆ كارگێریێ و مامۆستایان ههیه و دهستكهفتێ كاری تێدا یێ بهرزه وههمی ب گیانێ تیمێ كاردكهن، كهشێ چاڤدێر پتر خزمهتا كاری دكهت ژ پێدڤیێن جڤاكی، تاك جهختێ ل سهر ئهنجامدانا كاری دكهن، بێی گرنگیپێدان ب پێدڤیێن قوتابیان، كهشێ بهرنیاس گیانێ گشتی و پهیوهندیێن جڤاكی پتر ژ كاری ههیه، گهشێ دهیبابی دهستههلات یا د دهستێ رێڤهبهری دا و چاڤدێری ل سهر قوتابی ههیه، گهشێ گرتی بهرهوڤاژی یێ ڤهكرییه و پهیوهندیێن جڤاكی تێدا د لاوازن و دهستكهفت یێ كێمه.
تایبهتمهندیێن قوتابخانێن باش: شتاینبرگ (2002) ئاماژێ ددهته چهندین تایبهتمهندیان، یێن كوپێدڤییه د قوتابخانهیان دا ههبن، ئهوژیك جهختكرنا قوتابخانێ ل سهر چالاكیێن زانینێ، پێدانا ئازادی و سهربهخۆیێ ب مامۆستایان ژ لایێ كارگێریێڤە، داكو مامۆستا ب شێواز و رێكێن خۆ وانهیێ پێشكێشبكهت، دابینكرنا پێدڤی و ئالاڤێن فێركرنێ ل دویڤ پێدڤییا بابهتێن خواندنێ، چاڤدێریكرن و ئاراستهكرنا قوتابیان بۆ بهرهڤ باشتر و نیشاندانا ئاریشه و سیاسهتێن قوتابخانێ، هاندنا مامۆستایان بۆ لێكگوهرینا هزران بۆ پێشڤهچوون و داهێنانێ، وهرگرتنا هزران و نیشاندانا نهرماتیێ د ئهنجامدانا سهربۆر و پێشنیارێن نوی دا، پشكداریكرنا قوتابیان د چارهسهركرنا ئاریشێن قوتابخانێ دا، هاندانا هزرا قوتابیان یا رهخنهگرتنێ و گهنگهشهكرنا كێشهیێن گرنگ.
بیردۆزێن كهشێ قوتابخانهیی شرۆڤه دكهن: بیردۆزا سیستهمێن جڤاكی؛ ئهڤ بیردۆزه ژ لایێ ئهندرسون و هندهكێن دیڤه هاتیه دانان، كو وهك كارگهههك تهماشهی قوتابخانێ دكهت، كو سیستهمێن خواندنێ، دهمێ خواندنێ، پهیوهندی، ئالاڤ و بابهتان وهك ئین پوت ڤهدگوهێزیت و دكهته ئاوت پوت، ئهو ژی فێرخوازه، كو كهسایهتییا وی گهشێ پێ ددهت، تێگههـ و ههلویستان ب دهستڤه دئینیت. بیردۆزا ئاراستێ كارلێكرنێ وهك سیستهمهكێ پهیوهندیێن جڤاكی د ناڤهرا خێزان و فێرخواز و قوتابی و ههڤالێن وی دا تهماشهی قوتابخانێ دكهت، کاریگەریێ ل سهر پلا دهستڤهئینانا ئارمانجێن فێركرنێ دكهت و وهك نیشاندهرێ كریارێن جڤاكی، پیڤهر و پێشبینیێن د قوتابخانێ دا تهماشهی رهفتارێن قوتابی دكهت. بیردۆزا ژینگههێ کۆمكرنێ د ناڤهرا ههردو بیردۆزێن بهری نۆکە ئاماژەپێکری دكهت و د چاڤدێریكرن و دروستكرن و سهخبێركرن و دابهشكرنا ژێدهر و رهههندێن مادی دا سهردهریێ ل گهل ئین پوت و ئاوت پوتان دكهت، ههروهسا د چاڤدێربیكرنا جڤاكی و كریارێن ژینگهها رهوشهنبیری و جۆرێ رهفتاری تێكهلی ئاراستێ جڤاكی دبیت.
رهههندێن قوتابخانێ وهك سازیهكا جڤاكی – پهروهردهیی: رهههندێ ئێكێ ژینگهها ناڤخۆیا قوتابخانێ و بابهتێن خواندنێ و چالاكیان و قوتابیان و ئاڤاهی و كهرهستهیان و مامۆستا و قوتابیان ب خۆڤهدگریت. رهههندێ دویێ ژینگهها دهرڤه: جڤاك و سروشتێ پهیوهندییا د ناڤهرا جڤاكی و قوتابخانێ دا ب خۆڤهدگریت.
رهههندێن كهشێ قوتابخانێ: ئێمناهی و سهلامهتی؛ سهلامهتییا جهستهیی، جڤاكی و ههلچوونی، پهیوهندی ل گهل كهسێن دی بخۆڤهدگریت، ژ بهر كو پرۆسێسا فێركرن و فێربوونێ ل سهر پهیوهندیان ئاڤادبیت، فێركرن و فێربوون كهش و ههوایێ قوتابخانهیی ب شێوهیهكێ راستهوخۆ پهیوهندی ب دهستكهفتێ ئهكادیمیڤه ههیه، ژینگهها سازیێ: پێكڤهگرێدان، پشكداری، هێلكارێ ئاڤاهی، دهوروبهرێ قوتابخانێ و پێدڤیان ب خۆڤهدگریت، پرۆسێسا باشكرنا قوتابخانێ: ههولێن باشكرنا كهشێ قوتابخانێ ب خۆهدگریت.
ئاستهنگێن كهشێ قوتابخانهیی: ئاریشهیێن رهفتاری؛ وهكو توندوتیژی، پهیوهندیێن نهرینی د ناڤهرا قوتابی و قوتابیان، قوتابی، مامۆستایان، مامۆستا و مامۆستایان دا، ئاریشێن رهفتاری د ناڤ پۆلێ دا، سهرنهكهڤتن، دووبارهكرنا پۆلێ بۆ سالا دویێ، ژێكڤهبوونا خێزانی، قوتابخانێن مهزن و پری قهرهبالغن.
رێكارێن پاراستنێ بۆ كهشێ قوتابخانهیی: ههبوونا بنهما و پیڤهرێن قوتابخانهیی، یێن روهن و سهپاندنا بهرزهفتكرنێ و چارهسهركرنا توندوتیژیێ، ئاڤاكرنا دانوستاندنێن ئهرینی، فێركرنا رههوانیێن جڤاكی و ئاڤاكرنا پهیوهندیان، پهیداكرنا كهش و ههوایهكێ قوتابخانهیی یێ ئارام و دابینكرنا چاڤدێریێ، پشكداریكرنێ و رێكخستنا باشتر یا قوتابیان، سزادانا دادپهروهرانه و كێمكرنا دهلیڤا رویدانا ئاریشێن رهفتاری، پهیداكرنا ژینگهههكا ئهرینی بۆ مامۆستای و رێزگرتنا وان، دهستنیشانكرنا پیڤهر و ئارمانج و بهایان ب روهنی، دانانا پرۆگرامێن تایبهت ب لایهنێ كهسایهتی، جڤاكی، ههلچوونی و پالپشتیكرنا مامۆستایان.
چاندا قوتابخانهیی: مهبهست ژ چاندا قوتابخانهیی ب شێوهیهكێ گشتی، سهرجهمێ بها، بیروباوەر، داب و نهریتێن بهربهلاڤه د ناڤ تاكێن خێزانا قوتابخانهیی دا، كو پهیوهندیێن وان و د ناڤهرا دهوروبهرێ وان یێ پهروهردهیی و جڤاكی دا ئاراسته دكهت، ئهڤێ رهوشهنبیریێ بۆ چاندا قوتابخانێ ب رێكا فێركرنا تاكێن نوی، شیانا بهردهوامیدانێ ههیه. ئانكوههر رهفتارهك یان بیروباوهرهك یان بهایهك، یێ كو تاك ژ قوتابخانێ فێر ببیت و پێگیریێ پێ بكهت، ب چاندا قوتابخانێ دهێته هژمارتن. ههروهسا چاندا قوتابخانێ دهێته پێناسهكرن؛ كو سیستهمهكێ بها، پیڤهر، پرنسیپ و ئهنجامدانایه، كو ئهو ژی ب بورینا دهمی و ژ ئهنجامێ كارلێكرنا جڤاكێ قوتابخانێ دهێنه پێكهینان. ژ پێناسێن سهری دیاردبیت؛ كو چاندا قوتابخانهیی كهش و ههوایێ وهزیفییه، تێكهلی پێكهێنێن كارێ قوتابخانهیی دبیت، پێدڤییه بۆ گهرهنتیكرنا دابینكرنا كهش و ههوایهكێ ساخلهم و ئهرینی ل دهڤ پێكهاتێن قوتابخانێ، د دهم و جهێن رێكخستێ یێن بهردهوام دا کونترول ل سهر بهێته كرن.
پێكهێنێن چاندا قوتابخانهیی: زمان ئالاڤێ چاندایه و بۆ كارلێكرنا مرۆڤان دهێته بكارئینان. هونهر، ئهدهب، زانست و سهرجهمێ زانینێن مرۆڤ بهرههم دئینیت. ئاراسته حهزا عهقلییه؛ بهرهڤ هندهك تشتێن دیاركری، چ ئهرینی یان نهرینی بیت. نهریت ئهو رێكێن بهربهلاڤن یێن تاكێن جڤاكی تشتێن جیاواز پێ ئهنجام ددهن یان ئهورهفتاره یێ ب ئاگههی یان نه ئاگههی د ههلویستهكێ دیاركری دا دوباره دبیت. داب و نهریت رێورهسمێن خهلكینه د ههلكهفتێن جیاواز دا. پیڤهرێن جڤاكی کۆمهكا رهفتارێن پێشبینیكرییه ژ تاكێن جڤاكی. بهایێن جڤاكی: ئهو حوكم و بریارێن جێگیرن د جڤاكی دا ل سهر تشت و رهفتاران، كا د باش یان خرابن. ئاین، بیروباوهرێن جهماوهری، یاسا ب ئهركێ رێكخستنا جڤاكی بۆ رهفتارێن مرۆڤ پێرادبیت، عورف ئهو تشتن یێن خهلك ژ ئهنجامدانا وان هی بوویێ و خۆ پێگیری وان كری.
بنهمایێن چاندا قوتابخانهیی: ههر قوتابخانهكێ چاندا خۆ یا تایبهت ههیه، كو وێ ژ قوتابخانێن دی جودا دكهت، د شیاندا نینه دو قوتابخانه ب تمامی وهكههڤ بن، ئهڤ جیاوازییه بۆ جیاوازییا جۆرێ قوتابخانێن تایبهت و حکۆمی و قووناغێن وان دزڤریت، چاندا قوتابخانهیی كاریگەرییا روهن ل سهر رهفتار و دهستكهفتێ قوتابیان ههیه، چاندا قوتابخانهیی ژ قوتابخانهكا بهرههڤ ناهێت، بهلكو د ناڤ قوتابخانێ دا پهیدادبیت و ژ مێژوو و كاری و سروشتێ وێ كارلێكا د ناڤهرا تاكێن وێ دا پهیدادبیت، چاندا قوتابخانهیی ژ چاندا بهربهلاڤ و چاندێن لقی یێن قوتابیان و مامۆستایان پێكدهێت، چاندا قوتابخانهیی ب شێوهیهكێ ب هێز گرێدای جڤاكێ ناوچهیی یه و د چهندین لایان دا رهنگڤهدانا وێ یه.
ئاریشێن کاریگەریێ ل سهر چاندا قوتابخانێ دكهن: وانهیێن تایبهت، بهلاڤبوونا وانهیێن تایبهت ئاریشهیهكا تایبهته ب سیاسهتا فێركرنێڤه، ب تایبهتی ب كارگێرییا قوتابخانێڤه، دبیته ئهگهرێ نزمبوونا پێگههێ جڤاكی یێ مامۆستای و نێرینا جڤاكی بۆ ئهوی، ئهگهرێن بۆ قوتابی دزڤرن، لاوازییا ئاگههییا قوتابی، شاشییا هزران، زهحمهتییا بابهتێن خواندنێ، لاساییكرنا ههڤرێیان و فێربوونا وی بۆ وانهیێن تایبهت، لاوازییا ههڤكاریێ د ناڤهرا خێزان و قوتابخانێ دا. قۆپیا ئێكه ژ هۆكارێن خۆدی، یێ حهزا سهركهفتنێ بێی زهحمهت و خواندن، ژ ئهگهرێ باوهری ب خۆ نهبوونێ، ترسێ ژ تاقیكرنان، لاوازییا دهسكهفتێ خواندنێ و حهزا لاسایكرنا ههڤرێیان پهیدادبیت، توندوتیژی و چهندین ئهگهر ههنه، وهكو نزمبوونا ئاستێ ئهكادیمی، لاوازییا هۆكارێ ئاینی، حهزا كونترولێ، دیاركرنا هێزێ و پهنابرن بۆ دژایهتیێ، وهك رێكهك بۆ دهربرینكرن ژ ههست و سوزان … هتد.
جوداهی د ناڤهرا كهش و ههوایێ قوتابخانهیی و چاندا قوتابخانهیی دا
| چاندا قوتابخانێ |
| ئهو كارێن ب کۆمینه و پێشبینیێن ههڤپشكن، یێن کۆمهكا خهلكی و رهفتارێن جیاوازێن قوتابخانێنه. |
| رهوشهنبیری كهسایهتیێ ب خۆڤهدگریت. |
| پێدڤی ب سالان ههیه بۆ گوهۆرینا وێ. |
| ل سهر داب و نهریتان ئاڤا دبیت. |
| د شیاندا نینه ههست پێ بهێته كرن. |
| یا رووته. |
| دهستنیشاندكهت كا باشكرن یا د شیاندایه. |
| دكهڤیته د خانا ئهنتروپولوجی و جڤاكناسی دا. |
| ئالاڤێ رهوشهنبیرێ شرۆڤهكرنا زمانییه. |
| كەش و هەوایێ قوتابخانێ |
| ئهوه یا د شیاندایه د قوتابخانێ دا بهێته دیتن، كو تایبهتمهندیێن قوتابخانێ وهكو ئاڤاهی و مامۆستا و رێكار و سیاسهتێن نڤیسی د ناڤ قوتابخانێ دا ب خۆڤهدگریت |
| كهش و ههوا ئاراستهی ب خۆڤهدگریت. |
| ب ساناهی دهێته گوهۆرین. |
| ل سهر نێرینان ئاڤا دبیت. |
| ب ساناهی ههست پێ دهێتهكرن. |
| یا ماددییه. |
| پێنگاڤا ئێكێ یا باشكرنێیه. |
| دكهڤیته د خانا دهروونناسیا جڤاكی دا. |
| ئالاڤێ وی لێگەریانا پیڤانهییه. |
كاریگەرییا كهش و ههوا و چاندا قوتابخانهیی ل سهر سەمیان و قوتابی و مامۆستایان:
كاریگەرییا كهش و ههوا و چاندا قوتابخانهیی، ل سهر سەمیان و جڤاكی و رێكێن ئاڤاكرنا پهیوهندیێن ب هێز د گهل دا: د شیاندایه كهش و ههوا و چاندا قوتابخانێ کاریگەری ل سهر سەمیان و جڤاكی ههبیت و ب رێكا بریاردانا رهفتار و ئهنجامدانێن هاندهر و پشكداریكرنا ئارمانجان، پهیوهندیێن ئهرینی ل گهل ههبن، بۆ نموونه ئهگهر قوتابخانێ كهش و ههوایهكێ ئهرینی ههبیت و هاندهرێ كارلێكرن و ههڤكاریێ د ناڤهرا قوتابی و مامۆستا و سەمیانا دا ههبیت، د شیاندایه ببیته ئهگهرێ کاریگەرییا ئهرینی ل سهر پهیوهندییا ل گهل سەمیان و جڤاكی و ئاڤاكرنا پهیوهندیێن ئهرینی ل گهل سەمیانان. کاریگەرییا كهش و ههوا و چاندا قوتابخانێ ل سهر قوتابی و جڤاكی: بۆ ئاڤاكرنا پهیوهندیێن ئهرینی ل گهل قوتابی و جڤاكی، پێدڤییه كهش و ههوایێ قوتابخانهیی بهێته باشترلێكرن و جهخت ل سهر ههڤكاری و رێزگرتنێ و پهیوهندیكرنا راستهوخۆ بهێته كرن. دیسا ژینگهههكا قوتابخانهیی بهێته دابینكرن، كو هاندانا قوتابیان ل سهر پشكداریكرن و ههڤكاریێ و كارلێكرنێ بكهت، د شیاندایه پهیوهندیێن ئهرینی ل گهل جڤاكی ب رێكا پراكتیككرنا پرنسیپێن رێزگرتن و كارلێكرنێ بهێنه ئاڤاكرن. کاریگەرییا كهش و ههوا و چاندا قوتابخانێ ل سهر مامۆستا و جڤاكی: ب شێوهیهكێ گشتی د شیاندایه بێژین؛ كهش و ههوا و چاندا قوتابخانهیی کاریگەریێ ب شێوهیهكێ مهزن ل سهر مامۆستای و جڤاكی بكهت، لهورا پێدڤییه كهش و ههوا و چاندا قوتابخانێ باشتر لێ بهێت، ژینگهههكا كاری یا ئهرینی بهێته دابینكرن و پهیوهندی وههڤكاری د ناڤهرا قوتابخانێ و جڤاكی دا بۆ دهستڤهئینانا باشترین ئهنجام بۆ پهرهپێدانا گهشهیا جڤاكی بهێزتر لێ بهێت.
چهوانییا ههلسهنگاندنا كهش و ههوایێ قوتابخانهیی: ئهنجامدانا راپرسینهكێ بۆ ههمی مامۆستا و قوتابیان بۆ وهرگرتنا بۆچوونێن وان ل دۆر كهش و ههوایێ قوتابخانێ. ههلسهنگاندنا رهفتار و كارلێكرنێن د ناڤ قوتابخانێ دا، ب رێكا تێبینیكرنێ و شرۆڤهكرنا داتایێن تایبهت ب بهرزهفتكرنێ و راپورتێن گرێدای رهفتارێن د ناڤ قوتابخانێ دا. شرۆڤهكرنا تێكرایێ نهئامادهبوون و هێلانا قوتابخانێ، بهراوردكرنا وان ل گهل داتایێن ناوچێ، كو بهرزبوونا ئهڤان تێكرایان نیشانا ههبوونا ئاریشهیان د كهش و ههوایێ قوتابخانێ دا ددهت. لێگەریانا نیشاندهرێن ئهنجامدانا ئهكادیمی، بهراوردكرنا وان ب تێكرایێن پێشبینیكری بۆ زانینا کاریگەرییا كهش و ههوایێ قوتابخانهیی ل سهر ئهنجامدانا ئهكادیمی یا قوتابیان. ئهنجامدانا ڤهكۆلینهكێ بۆ سیستهم و شێوازێن وانهگوتنێ و ههلسهنگاندنا وان ب شێوهیهكێ باش. پێداچوون ب داتایێن تایبهت ب مامۆستایان و پێشئێخستنا وان.
رێك و پێنگاڤ و رێكارێن باشترلێكرنا كهش و ههوایێ قوتابخانهیی: هاندانا كارلێكرنا ئهرینی د ناڤهرا قوتابی و مامۆستایان دا، جێبهجێكرنا بهرنامێن مهشقدانێ بۆ مامۆستایان و پهرهپێدانا رههوانیێن وان یێن پهروهردهیی و جڤاكی، باشكرنا ژینگهها قوتابخانێ ب رێكا دابینكرنا ژێدهرێن گونجای بۆ قوتابی و مامۆستایان، سهخبێركرن و پاقژكرنا قوتابخانێ، پێشئێخستنا سیاسهت و رێكارێن توند بۆ رێگریكرن ل رهفتارێن نه خواستی و دژایهتیێ، هاندانا چالاكیێن هۆنهری و وهرزشی و رهوشهنبیری، گوهدانا بۆچوون و تێبینیێن قوتابی و مامۆستایان و كاركرن ل سهر چارهسهركرنا ئاریشهیێن وان، پهرهپێدانا رهوشهنبیرییا بهرزهفتبوون و بهرپرسیارهتیێ، پێشئێخستنا پلانێن كاری و بهرنامێن باشكرنا كهش و ههوایێ قوتابخانهیی ب شێوهیێ خۆلانه و دهستنیشانكرنا ئارمانجێن روهن، یێن شیانا پیڤان و ههلسهنگاندنا ئهنجامێن وێ ههبن.
دهرئهنجام:
كهش و ههوایێ قوتابخانهیی ب شێوهیهكێ راستهوخۆیه، پهیوهندییا ب دهستكهفتێ قوتابیان و ئاراستێن وان بهرهڤ خواندنێ ههیه، خهملاندنا سەمیانان بۆ كهش و ههوایێ زارۆكێن وان تێدا فێركرنێ وهردگرن و رادا پێگیربوونا رێڤهبهرێن قوتابخانا بۆ پیڤهرێن پیشهیی و کاریگەرییا وێ د پهیوهندییا وان ب قوتابی و مامۆستایانڤه. چاندا قوتابخانهیی کاریگەریهكا زۆر ل سهر ههمی لایهنێن پرۆسێسا فێركرنێ و پهروهردهیی ل قوتابخانێ ههیه، چاندا قوتابخانێ گرنگترین ئهگهره، دبیته ئهگهرێ بهلاڤبوونا ئاریشێن، وهكو قوپیا و وانهیێن تایبهت و توندوتیژییا قوتابخانهیی و ئهڤ ئاریشه بووینه رهوشهنبیریهك، كو قوتابی ل قوتابخانێ بدهستڤهبینن و بووینه ئێك ژ پێكهێنێن سهرهكی یێن رهوشهنبیرییا قوتابخانهیی و کاریگەری ل سهر كاراییا قوتابخانێ ب شێوهیهكێ گشتی و فێربوونا قوتابیان ب شێوهیهكێ گشتی و رهوشهنبیرییا بهربهلاڤ ل قوتابخانێ ههیه و بوویه رهوشهنبیریهكا نهرێنی و بهرهنگارییا گوهۆرین و كریارێن گهشهپێدانێ دكهت.
پێشنیاز:
پێشكێشكرنا بهردهوام و پێشئێخستنا تاكی ژ لایێ دهستكهفتێ زانستیڤە بۆ پێشڤهبرنا شێوازی و ڤێراگههشتن ب گوهۆرینێن سهردهم را. پشكداریكرنا خێزانێ د پرۆسێسا پهروهردهیی دا، ژ بهر كو مفایهكێ باش بۆ قوتابی و قوتابخانێ ههیه. رهوشهنبیرییا قوتابخانێ یا ههڤكاری و پهیوهندییا وێ ب بهرههڤییا گوهۆرینا رێكخستنێ ل دهڤ مامۆستای. گرنگیپێدان ژ لایێ رێڤهبهر و مامۆستایان بۆ دابینكرنا كهش و ههوایهكێ قوتابخانهیی یێ گونجایتر بۆ قوتابیان و ب تایبهتی بۆ قوتابیان. جهختكرن ل سهر لایهنێ ئهرینی د رهفتارێ قوتابی دا، پهیداكرنا ههستكرن ب شیانێن وی و لێگەریان ل لایهنێن هێزێ ل دهڤ وییە.
ژێدەر:
1- رضوان، أميرة. (2022)، متطلبات تحقيق جودة المناخ التنظيمي بمؤسسات رياض األطفال، المجلة العلمية لكلية التربية للطفولة المبكرة، جامعة المنصورة.
2- العبري، علي، (2021)، أثر المناخ التنظيمي على األداء الوظيفي للعاملين في جامعة التقنية والعلوم التطبيقية ودور الرضا الوظيفي كمتغير وسيط، رسالة مقدمة استكماالً لمتطلبات الحصول على درجة الماجستير في ادارة االعمال، سلطنة عمان.
3- الهاشمي، علي، (2020)، معوقات تطوير إدارة مدارس التعليم األساسي بسلطنة عمان، مجلة جامعة الفيوم للعلوم التربوية والنفسية.
4- االلفي، أشرف، ومشترك، عبد اهلل، (2020)، ناخ ُ الم التنظيمي في مدارس محافظة بيشة من وجهة نظر المعلمين، مجلة العلوم التربوية.
5- تباني، سلوى، (2019)، القيادة اإلدارية وعالقتها باألداء الوظيفي لدى عمال مديرية االشغال العمومية بالمسيلة رسالة ماجستير غير منشورة، جامعة محمد بو ضياف المسيلة.
6- القرشي، وليد بن عمر (2015)، الممارسات الإدارية لدى مديري المدارس الثانوية بمدينة الطائف وعلاقتها بدافعية الإنجاز لدى المعلمين رسالة ماجستير غير منشورة، كلية التربية، جامعة أم القرى.
7- زاهد، منال عبدالله، واحرون، (2011)، متطلبات تحقيق دافعية الإنجاز لدى أعضاء هيئة التدريس بجامعة الخرج مجلة كلية التربية، جامعة بنها، جمهورية مصر العربية.
8- Aktas, Fathi. (2022), The Emergence of Creativity as an Academic Discipline: Examining the Institutionalization of Higher Education Programs, ERIC Number: EJ1332836, ISSN-0951-5224 Higher Education Quarterly.
9- Parey, B. (2022). Accommodations for the Inclusion of Children with Disabilities in Regular Schools in Trinidad: A Mixed Methods Approach. International Journal of Inclusive Education.
10- Mahabbati, A., Prabawati, W., Syamsi, I., Purwanta, E. & Purwandari, P. (2022). School Connectedness, School Climate and Emotional and Behaviour Disorders in Students: Examining Relationships. Cypriot Journal of Educational Sciences.
11- Coviello, J. & DeMatthews, D.E. (2021), Failure Is Not Final: Principals› Perspectives on Creating Inclusive Schools for Students with Disabilities, Journal of Educational Administration.
12- Haniza. (2019). Managment of Lecetures Qyality in a University in Medan, 505. Indonesia: IOP Conference Series:Materials Science and Engineering. doi:10.1088/1757-899x/505/1/1/012142.
13- Karademir, A.,& Oren, M. (2020). School Climate: A Comparative Study from the Perspective of kindergarten principals and teachers. Journal of Qualitative Research in Education.
14- Altinkurt Yahya, (2014), The Relationship between School Climate and Teachers’ Organizational Silence Behaviors, Anthropologist.
15- Saowanee Treputtharata, Tayiam Sompon, (2014), School Climate affecting Job Satisfaction of Teachers in Primary Education, Khon Kaen, Thailand, Procedia – Social and Behavioral Sciences.
