گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
حه‌جى جه‌عفه‌ر
یا ئاشكەرایە، كو (مەلایێ جزیری 1567 ــ 1640ز) ب پێش (ئەحمەدێ خانی 1650 ــ 1707ز) كەفتیيە، ئەو ژی ب ڤێ هەلبەستا خانی، مە یا زانى:
گەر دێ هەبوا مە ژی خودانەك عالی كەرەمەك لەتیفەدانەك
عیلم و هونەر و كەمال و ئیزعان شیعر و غەزەل و كیتاب و دیوان
ئەڤ جنس ببا لبا وی مەعلوول ئەڤ نقد ببا لنك وی مەقبوول
من دێ عەلەما كەلامێ مەوزوون عالی بكرا لبانی گەردوون
بیناڤا روحا مەلێ جزیری پێ حەی بكرا عه‌لی حەریری
كەیفەك وە بدا فه‌قیهێ تەیران حەتا ب ئەبه‌د بمایە حەیران(1)
ب ڤێ هەلبەستێ خانی بۆ مە دیار كریە، كو مەلایێ جزیری و عه‌لی حەریری و فەقيێ تەیران د دەمێ خانی دا نە ماینە و یێن چووینە بەر دلۆڤانیا خودایی.
دابێینە سەر بابەتێ خۆ یێ ب ناڤونیشانێن ژووری هاتی، گەلەك هەلبەستڤانێن كلاسیكی و هەڤچەرخ، پەڕندێ (عەنقا) و (هۆما) وەكو هێما د هەلبەستێن خودا بكارئانینه، هەر ئێكی ژی بۆ مەرەما خۆ یا تایبەت بكارئانييه، مەلایێ جزیری و ئەحمەدێ خانی ژی پەڕندێ (عەنقا) و (هۆما) وەكو هێما د هەلبەستێن خۆ دا بكارئانینە.
په‌ڕندێ عەنقا ل نك مەلایێ جزیری
1567 ــ 1640ز:
(عەنقا) چ پەڕندەیە؟
خودێ ژێ رازی هەلبەستڤان (هەژارێ موكریانی) دبێژیت:
عەنقا (سیمەرخە)، بالدارەكێ خەیالی یە، لە چیرۆكەكاندا ناوی هەیە، نە بینراوە.(2)
د چیرۆك و چیڤانۆكێن كوردى دا (سیمەرخ ـ عەنقا) پەڕندەیەك مەزنە، پەهلەوانێ چیرۆكێ ددانتە سەر پەڕێن خۆ و دبەتە ئاسمانێ هەفتێ ـ7ـ یان ژی هەفت تەبەقا دبەتە بن ئەردی ڤه، هەمی گاڤا لایێ خێرێ دگریت و هاریكاریيا بێ دەستهەلاتا دكەت.(3)
(مەلا ئەحمەدێ زڤنگی) -خودێ ژێ رازی بیت- دبێژیت:
عەنقا پەڕندەیەك خەیالی یە و بوونا خۆ نینە، هۆزانڤانا وەكو خواستن بۆ وێ یارێ بكارئانييه یاكو چ جارا نە گەهنێ (بعید المنال).(4)
مەلایێ جزیری وەكو سمبۆل دو جاران عەنقا ب رەمزێ مەعشوق و زاتێ خودا د هەلبەستێن خۆ دا، مینا حافزێ شیرازی و جەلالە دینێ رۆمی بكارئانييه:(5)
(عەنقا) نە شكارا كەسە داڤا تو بچین ڤە
داڤا كو ل (عەنقا) تو ڤەدی بادی هەوا گرت(6)
دیسان دبێژیت:
مەحبوب ب دل بت مە ب ئەڤراز چ حاجەت
(عەنقا) ب خوە بێتن فروپەرواز چ حاجەت(7)
په‌ڕندێ عەنقا ل نك ئەحمەدێ خانی 1650 – 1707ز:
ئەحمەدێ خانی 1650 – 1707ز د مەم و زینا خۆ دا ل سەر زارێ مەمۆیی، ل بەرامبەری میرێ بۆتان زینەددینى بەرسڤا بەكۆیێ عەوان ددەت و دبێژیت: یارا من، نە كیژەك عەرەبانە یا رەشا لێڤ دەقاندیيە، یارا من، (عەنقا) یە، هێلینا وێ پڕ بلندە، كەس ناگەهیتێ، كچا شاهانه، ل شانشینا پەروەردە بوویە، كچا میرانە و خودان ئەسل و فەسلە، یا ژ نۆرهێ هاتیيە ئافراندن نە كو ژ ئاڤێ و ئاخێ:
گو قەت نە وەیە وەكو وی گوهتی
میرم پەریا دلێ من سۆهتی
شەهزادەیە شەهنشین مكانە
(عەنقا) یە بلندە ئاشیانە
میرانیە ئەو ژ نەسلێ پاكە
نۆرانیە ئەو نە ئاب و خاكە(8)
لڤێرە خانی پەڕندێ (عەنقا) ب وێ ڕامانێ ئینایە خوار یا كو خودێ ژێ رازی (مەلا ئەحمەد زڤنگی) گۆتی كو هێمایە بۆ وێ یارا چ جار ئەڤیندارێ وێ نەگەهیتێ.
په‌ڕندێ هۆما ل نك مەلایێ جزیری
1567 – -1640ز:
(هۆما) چ پەڕندەیە؟
هۆما پەڕندەیەك خەیالی یە، كەسێ نە دیتی یە، ب كوردی دبێژنێ (تەیرێ دەولەتێ)، هێمايێ خێر و خۆشیا نە.(9)
خودێ ژێ رازی (هەژارێ موكریانی) دبێژیت: هۆما بالدارێكی ناو چیرۆكانه، دەلێن سێبەرە بە سەر هەر كەسەكدا بێ، ئەو كەسە سەری بە پاشایەتی دەگا.(10)
هۆما پەڕندەیەكێ چیڤانۆكی یە، دەما حاكمێ باژێرەكی مربایە و ئێك دی راكربایە، دا (تەیرێ دەولەتێ هۆما)يى دهەلاڤێن، چووبا دادابا سەر سەرێ كێ!!، ئەو دابیتە حاكمێ وی باژێرێ.(11)
مەلایێ جزیری 1567 -1640ز، د هەلبەستێن خۆ دا، پتر ژ سێ جاران ناڤێ (هۆما)یى بكارئانييه(12)، كو ب نیشانێ سێبەرا تەناهیيێ و موراد حاسلی و ئافراندییا قودرەتی ب پەڕ و بالێن هۆما وەسفاندیيە وەكی دبێژیت:
سایە نومایێ جەبهەتێ
نەقش و خەتێ ژ قودرەتێ
نوقتە و حەرف و جەزمەتێ
بال و پەڕێن (هۆما)یێ زولف
بال و پەرێن سیفەت (هۆما)
سایە ل جەبهەتێ نوما
خەمری و لف چوونە سەما
یەك ب یەك ئەو ل بایێ زولف (13)
هەر ب هێمايێ خێر و خۆشيیێ ل جهەك دی مەلایێ جزیری دبێژیت:
قولزومێ عشقێ ژ بایێ خوە موخالف دەمەكێ
تە (هۆما) هاتە عەجاجێ مە ل سەر دەستێ غوراب(14)
پەڕندێ (هۆما) ل نك ئەحمەدێ خانی 1650 ــ 1707ز:
خانی ئەڤ پەڕندە ــ هۆما ــ د مەم و زینێ دا بكارئانییە ب هێما خێر و بەرەكەتێ و خۆشيیێ. دەما ژنكێن قەسرا میری دچن دا مەمێ ژ زیندانێ ڕزگاركەن، دبێژنە مەمێ، میرێ بۆتان وەكو پەڕندێ (هۆما) یە، سیبەرا پەڕێ وی بگەهتە چی كەسێ هەی، دێ وی كەسی شاد و كامەران كەت، مرازا دلێ وی حاسل كەت، خانی دبێژیت:
لەورا ڤەكرن مە قەید و زنچیر
ڕابی ب مەرا بچینە پێش میر
ساحب كەرەمە، خودان عەتایە
زلا وی سها پەڕێ (هۆما) یە (15)
ئانكو ل دەمەكێ كو چارەنڤیسێ مە ب گەشتییەكا بایی ڤە گرێدایی و ئەم یێ بەر ب ئارمانجێ دچین، كو حەزرەتا زاتێ خودێ (حەق)ـە بایێ ئاسایی یێ هەردەم ل دەریایا عشقێ دهێت، بەروڤاژی سەمتا خۆ هات و عجاج رابوو، به‌لێ بالندێ (هۆما) هاتە وی بای و ئارام كر و سیبەرا خۆ ل مە كر و جارەكا دی ئەم ب هویڤی كرين و دلێ مە تژی خۆشی و شادی بوو.(16)
ئەڤا مە گۆتی كورتیيەكا كورت بوو، ل سەر هێما پەڕندێ (عەنقا) و (هۆما) ل نك جزیری و خانی.
یا فەرە بێژم كو پەڕندێ (عەنقا) دشێت ژەهرا (هەلاهل) ڤەخوت، بێی كو كارتێكرنێ لێ بكەت… (دەربارەی ڤێ گولێ هاتییە، كو بالندێ ئەفسانەیێ عەنقا – السمندل – شیيانێن هەین ڤێ گولێ بخوت، بێی كو ژەهرا وێ كارتێكرنێ لێ بكەت، دەمیری (كەمالەددین دەمیری) دبێژیت: (وهو طائر یأكل البیش).
ئانكو عەنقا بالندەیەكە هەلاهەلا دخوت، گۆمان تێدا نینە عەنقا بونەوەرەكێ ئەفسانەییە، بەلێ ژ لایێ زانستی ژی ڤە، ژەهرا هەلاهل كارتێكرنێ ل هندەك بالندەیان ناكەت)(17).
ژێدەر:
1- گيوى موكريانى، مەم و زین، چاپا شێيێ، هەولێر- 1968، ل37.
2- حه‌جی جه‌عفه‌ر، چەند ڤەكۆلین ل دۆر مەم و زینا خانی، وەشانێن ناڤەندا هاڤیبوون، چاپا ئێكێ، بەرلین – 2002، ل104.
3- هەمان ژێدەر، ل109.
4- هەمان ژێدەر و لاپەرە.
5- هەمان ژێدەر، ل110.
6- فاخر علی عارف، جۆبار- كۆمەكا ڤەكۆلینێن زانستی، وەشانێن ناڤەندا خانی، دهوك – 2024، ل50 و51 و52.
7- هەمان ژێدەر و لاپەرە.
8- هەمان ژێدەر و لاپەرە.
9- الملا أحمد الزڤنگي، العقد الجوهري في شرح دیوان الشێخ الجزیری، قامیشلي- 1958، ص386.
10- ئه‌حمه‌دي خانى، مەم و زین، ئاماده‌كرنا: هەژار موكريانى، ل181.
11- رۆژناما (پاشكۆی عیراق)، ژمارە (9) سالا 1989، گۆتاره‌كێ (حه‌جی جه‌عفه‌ر).
12- حه‌جی جه‌عفه‌ر، چەند ڤەكۆلین ل دۆر مەم و زینا خانی، ژێدەرێ به‌رێ، ل111.
13- سەیدا (فاخر عه‌لی عارف) دبێژیت: جزیری سێ جارا ناڤێ پەڕندێ (هۆما)، كو ب نیشانێ سێبەرا تەناهیێ و موراد حاسلی و ئافراندییا قودرەتی ب پەڕ و بالێن هۆما وەسفاندیيە. گاڤا من لاپەڕێن (شرۆڤەكرنا دیوانا مەلایێ جزیری) یا سەیدا (محه‌مه‌د ئه‌مین دۆسكی) تێكڤەداین، بۆ من دیاربوو پتر ژ سێ جاران مەلایێ جزیری ناڤێ پەڕندێ (هۆما) ب وێ ڕامانا سەیدایێ فاخر گۆتی د دیوانا خۆ دا بكارئانيیە. بۆ نموونە بنێرە لاپەڕە: (639، 1789، 157 و234 ) ژ دیوانا ناڤبری.
14- فاخر علی عارف، جۆبار- كۆمەكا ڤەكۆلینێن زانستی، ژێده‌رێ به‌رێ، ل53.
15- محه‌مه‌د ئه‌مین دۆسكی، شرۆڤەكرنا دیوانا مەلایێ جزیری، بەرگێ ئێكێ، وه‌شانخانا سپیڕێز، دهۆك- 2007، ل157.
16- هەمان ژێدەر و لاپەڕە.
17- عەلی عەبدوللا هەسنیانی، (گولا هه‌لاهل….) گۆتار، گۆڤارا (مەتین)، ژمارە (255) سالا 2024ێ، ل102.
