مصدق توڤى
دهسپێكا سالێن ههفتییان، رهنگه ئاشنابوونهك د ناڤبهرا من و پیتێن لاتینی یێن كوردیدا پهیدا بوویه، دهم و سال ناهێنه بیرا من، بهلێ د وان دهماندا بوو، پهرتووكا خواندنا كوردى ب پیتێن لاتینى یا رهحمهتى (عهزیز ئاكرهیى)، كو ل دووماهییا سالێن شێستان ل دهڤهرێن رزگاركریێن ژێر دهستهلاتێ شۆڕشا كوردستانێ هاتبوو چاپكرن كهته بهردهستێ من(1). د ههمان دهمدا، هژمارا 2 چریا دويێ 1960ێ یا كۆڤارا (رۆناهى – بهغدا) كهته بهردهستێن من، د وێ هژمارێدا مژارهك ل ژێر ناڤێ (نڤیسینا كوردى ب پیتێن لاتینى) هاتییه بهلاڤكرن، د مژارێدا چاوانییا بكارئینانا پیتێن لاتینى یێن كوردى ل دووڤ رێنڤیسا میر جهلادهت بهدرخان (1893 – 1951) بهرچاڤكرییه و چهند نموونهك نیشاداینه، ههژییه بێژین ئهڤ نڤیسینه ب دهستنڤیسهكی جوان هاتییه نڤیسین و كۆپیكرن ژ بهركو پیتێن لاتینى بهردهستێ وان نهبوونه(2).
ب ڤى رهنگى هێدى هێدى تێكهلییا من ل گهل پیتێن لاتینى دهسپێكر، سالا 1973 بهرگهكێ كۆڤارا (هاوار – HAWAR ) ب رێكا ههڤالهكى كهته دهستێن من، ئهو بهرگه 23 هژمارێن بهراهیێ بوون یێن ب ههردو پیتێن لاتینى و عهرهبى هاتینه بهلاڤكرن. پشتى ل دووڤ شيیانێن خوهیێن وى وهختى من هندهك ژێ خواند و د ئهنجامدا من گۆتارهك ل سهر كۆڤارا (هاوار – HAWAR) نڤیسی و د هژمارێن 158 و 159 سالا 1973ێ رۆژنامهیا (هاوكارى) دا بهلاڤكرن، كو یهكهمین گۆتار بوو ل دۆر كۆڤارا (هاوار)ێ ل عيراقێ و باشوورێ كوردستانێ دهێته بهلاڤكرن(3)، پشتى وێ ژى كتهكا وهشانێن كتێبخانا (هاوار)ێ د پهرتووكخانهیا گشتییا سلێمانیێ دا كهتنه دهستێ من و من خواندن.
ژ ئهنجامێ ڤێ ئاشناییێ ل گهل پیتێن لاتینى، بهردهوام ل ههرجههكێ دهستێ من دگههشتێ ل دووڤ وان ژێدهران دگهڕیام یێن پهیوهندی ب پیتێن لاتینيڤه ههى، ئهڤ دو پهرتووكێن ب قهباره بچووك و ب ناڤهرۆك گرنگ، ههر یهك ژ وان من بیرهاتنهك د گهلدا ههیه، بهرههمێ وێ لێگهڕیانێنه.
پهرتووكا (نووسینى كوردى به پیتى لاتینى)
ئهڤ پهرتووكه ژ نڤیسینا مامۆستا (جهمال نهبهز)ـه، سالا 1957ێ ل چاپخانهى مهعارف – بهغدا هاتییه چاپكرن، ل كیرێ من ئهڤ پهرتووكه كرییه ناهێته بیرا من. رۆژا كڕینێ من ل سهر نه نڤیسيیه، بهلێ ئهز دزانم ل نیڤا ئێكێ ژ سالێن ههفتییان كهتیيه دهستی من. بهرى ب ناڤهرۆكا پهرتووكێدا بچین، پێدڤییه ب كورتى نڤیسكارێ پهرتووكێ بدهینه نیاسین.
جهمال نهبهز ل 1/12/1933ێ ل تاخێ گۆیژە – سلێمانیێ هاتییه سهردنیایێ، قووناغا سهرهتایى ل سلێمانيێ و سالێن پێنجییان پشكا فیزیك و ماتماتیك ل زانكۆیا بهغدا خواندینه.
ل كهركووك، ههولێر، بهغدا و بهسرا مامۆستاییى كریه، بهرى ههركهسهكى هزر ل كوردیكرنا بهرنامهیێن زانستيیێن دبستانان بۆ زمانێ كوردى كريیه و سالا 1960 پهرتووكا فیزیا ب كوردى نڤیسییه و سهر ئهركێ خوه چاپكریيه.
ژ سالا 1954ێڤه دهست ب نڤیسینێ و بهلاڤكرنێ د ڕۆژنامه و كۆڤارێن كوردى و عهرهبى یێن عیراقێدا كریيه، د ههمان قووناغدا دهست ب چاپكرنا پهرتووكێن خوه د وارێن زمان، سیاسى، هزر و هزرا نهتهوهیى، زانستى، دیرۆكى، بیرهاتن و مژارین دیتر و پتر ژ 51 پهرتووكێن وى هاتینه چاپكرن. ههروهسان یهك بوویه ژ دامهزرێنهرێن كۆمهڵهى ئازادى و ژیانهوه و یهكێتى كوردستان (كاژیك).
سالا 1962ێ ژ عیراقێ دهركهتییه، بهراهیێ ل سویسرا و پاشتر ل ئهلمانیا بنهجهبوویه، ل وێرێ دهست ب خواندنا فیقهێ ئیسلامى و زمانێن ئیرانی كريیه، پاشتر زانستێن سیاسی و ڕۆژنامهڤانى و یاسا خواندینه و باوهرنامهیا دكتۆرا وهرگرتیيه و ل چهندین ناڤهندێن ئهكادیمى و زانستى كار كريیه، د ناڤبهرا 1967 – 1970ێ ل زانكۆیا هامبۆرگ ئێكهتییا نهتهوهیی يا خویندكارێن كورد (NUKSE) دامهزراندییه.
رۆژا 8/12/2018ێ ل باژێرێ بهرلین – ئهلمانیا وهغهرا داویێ كريیه، جهنازهیێ وى ب رێكا فرۆكهخانهیا ههولێرێ گههشتییه كوردستانێ و ل گۆڕستانا سلێمانیێ هاتییه بخاكسپاردن(4).
پهرتووكا (ئهلفهبێیا كوردى) نڤیسینا كامیران ئالى بهدرخان:
چاپا ئێكێ ژ ڤێ پهرتووكێ ل سالا 1938ێ وهك ئێك ژ پهرتووكێن (كتێبخانهیا هاوار)ێ(5) هاتییه چاپكرن، چاپا دويێ كو د پهرتووكخانهیا مندایه، سالا 1968ێ ژ ئالیێ ئهنجوومهنا زانیارییا (P.D.K.S) هاتییه چاپكرن. من رۆژا كڕینێ ل سهر نه نڤیسییه، بهلێ ل بیرا منه سالێن ههفتییان ل پهرتووكفرۆشێ بهر دیوارێ بهریدا سلێمانیێ من كڕيیه، دهمێ من دیتى تشتهكێ غهریب بوو ل نك من كو ب پیتێن لاتینییه و یا غهریبتر دهمێ من پرسیارا بهایێ وێ كرى، گۆتنه من پهنجا فلسه (دهرههمهك)ه، بلهز من دهرههمێ خوه دا پهرتووكا و خوه بر نهكو پهشیمان ببنهڤه. پهرتووك تنێ 28 بهرپهڕ بوو، بهلێ ل نك من ژ 28 زێران ببهاتر بوو، لهوما ژى د ناڤا پهرتووكێن مندا ما پاراستى.
سهرهلدانا 1991ێ ب سهردا هات، سالا 2003ێ شكهستن و ژناڤچوونا رژێما بهعسى، مه ب چاڤێن خوه دیت. سالا 2004ێ ڤیستیڤالا ئێكێ یا بهدرخانى ل سلێمانیێ هاتهگێران، دهمێ بهرههڤى بۆ گێڕانا دووهمین ڤیستیڤالێ بۆ سالا 2005ێ دهاتنهگێڕان، بڕیار هاتهدان ڤیستیڤال ل دهۆكێ بێتهكرن و ل ڕۆژێن 21 – 23/4/2005ێ ل دهۆكێ هاتهگێڕان. د دهمێ بهرههڤییاندا ئهز ئهندامێ لیژنا باڵا یا ڤیستهڤالێ بووم، من ب دهلیڤه دیت پێشنیازا چاپهكا دى یا ڤێ پهرتووكێ د ڤێ ههلكهفتێدا بكهم، داكو د ڤیستیڤالێدا بێته دابهشكرن، پێشنیاز پهسهندكرن و چاپا سێیێ یا ئهلفهبێیا كوردى ل دهۆكێ هاته چاپكرن و دابهشكرن. ل ڤێرێ پێویسته ب كورتى نڤیسكارێ پهرتووكێ میر كامیران بهدرخان بدهینه نیاسین.
میر كامیران كهسێ دويێ یه پشتى برایێ خوهیێ مهزن میر جهلادهت بهدرخانى، كوردى ب پیتێن لاتینى نڤیسى دهمێ یهكهمین هژمارا كۆڤارا هاوار ل 15 گولانا 1932ێ ل شامێ بهلاڤكرین، ئانكو دێ بیته كهسێ دويێ یێ ل گهل میر جهلادهت بهدرخانى بهشدارى د وێ شۆڕشا رهوشهنبیریدا كرى یا ب بهلاڤكرنا كۆڤارا (هاوار)ێ ل شامێ دهستپێكرى(6).
میر كامیران سالا 1895ێ ل ستهنبۆلێ هاتییه سهردنیایێ، قووناغێن خواندنێ ههتا باوهرنامهیا زانكۆیێ – پشكا مافان وهرگرتى ل وێرێ خواندینه، باوهرنامهیا دكتۆرا ل ئهلمانییا وهرگرتییه، داوییا سالێن سیهان زڤڕيیهڤه لوبنانێ و سووریێ و پشكدارى د دامهزراندنا كۆمهلهیا (خۆیبوون) سالا 1927ێ و بهلاڤكرنا كۆڤارا هاوار سالا 1932ێ كریه. سالا 1943ێ دبستانهكا كوردى ل تاخێ (زقاق البلاط)ێ بهیرۆتی دامهزرانديیه، ههر ل بهیرۆتێ دو رۆژنامه (رۆژا نوو – ROJA NU) و (ستێر – STER) بهلاڤكرینه. ژ نیڤا ئێكێ یا سالێن چلانڤه بهر ب پاریس چوویه و ل زانكۆیا (سۆربوون) پشكا زمانێن رۆژههلاتى د وارێ زمانێ كوردى و كوردولۆژیێدا خهبات كريیه، د سالێن شێستاندا وهك نوونهرێ بارزانى و شۆڕشا كوردستانێ ل ئهورۆپا خهباتكريیه. د وارێ رهوشهنبیریدا تهفسیرا پشكهك مهزن ژ قورئانا پیرۆز ب زمانێ كوردى شرۆڤهكریه و گهلهك ژ فهرموودهیێن پێغهمبهرى (س) وهرگێڕاینه سهر زمانێ كوردى و چارینێن عومهر خهیامى ژى ژ فارسى وهرگێڕاینه و چاپكرینه و چهندین فهرههنگ و پهرتووكێن دى ب كوردى و فرهنسى چاپكرینه. سالا 1978ێ ل پاریس وهغهرا داویێ كرییه و ههر وى راسپاردبوو تهرمێ وى پشتى مرنێ بدهنه كولیژهكا نۆشدارى بۆ مفا ژێ وهرگرتنێ د ئهزمووناندا(7).
خواندنهك د ههردو پهرتووكاندا
ب بۆچوونا مه ههردو پهرتووك، ڤهرێژا وێ شۆڕشا رهوشهنبیرینه یا میر جهلادهت بهدرخانى ل 15 گولانا 1932 ل شامێ دهستپێكرى و د دهمهكێ كورت دا تیشك و باندۆرا وێ سنور بهزاندین و سهرانسهرى كوردستان ڤهگرتى و ب سهدان و هزاران كهس دووڤ كهتین. ههروهك دكتۆر كهمال مهزههر د پهسنا كۆڤارا (هاوار)دا دبێژیت: هاوار تاكه كۆڤارا كوردى بوو د سێ سالێن بهراهیيێ یێن ژیيێ خوهدا مینا شهمالكێ د تارى شهڤا نهزانینێ دا دسۆت و رۆناهى د دا چار كنارێن خوه(8).
بهشهك ژ رۆناهییا (هاوار – HAWAR)ێ ژ گرنگى و پێدڤییاتییا پیتێن لاتینى یێن میر جهلادهتى بوو. تاكه جهێ كوردستانێ یێ د وێ قووناغێدا د ئاستهكێ بهرتهنگ و چارچووڤهكریدا دهلیڤه ل بهر بزاڤا رهوشهنبیرییا كوردى ههبیت، عیراق و باشوورێ كوردستانێ بوو، ل ڤێ پارچهیا وهلاتى مژارا خواندن و نڤیسینا كوردى ب پیتێن لاتینى ببوو رۆژهڤا دانوستاندنێن د ناڤبهرا رهوشهنبیراندا، كۆڤارا ناڤدارا (گهلاوێژ 1939 – 1949) د هژمارهكا سالا 1943ێدا پرسیارهك ژ خواندهڤانان كریه: «كه به شێوهیهكى راست و زانستى راى خۆیان سهبارهت مه نووسینى كوردى به ئهلف و بێى عهرهبى یان لاتینى دهربڕن». د هژمارێن پاشتردا چهند رهوشهنبیرێن وى سهردهمى بهرسڤ دایه و پڕانییا بهرسڤان نڤیسینا كوردى ب پیتێن لاتینى پهسهند دكهن(9).
ئهڤ گهنگهشه و دانوستاندنه د ناڤا رهوشهنبیرێن باشوورێ كوردستانێ دا د بهردهوامبوون ههتا جهمال نهبهزى ل سالا 1957ێ پهرتووكا (نووسینى كوردى به لاتینى) چاپكرى و تێدا داكۆكى كرى، كو ئهو پیتێن لاتینی یێن میر جهلات بهدرخانى ب باشترین پیتێن لاتینى یێن كوردى پهسهند دكهت(10).
هندى پهیوهندی ب باشوورێ كوردستانێڤه ههى، مژارا بكارئینانا پیتێن لاتینى ل شوونا یێن عهرهبى چهند جاران كهتییه د رۆژەڤا دانوستاندنێن رهوشهنبیران و ناڤهندێن رهوشهنبیریدا و بزاڤا ل داوییا سالێن شێستان ل دهڤهرێن ژێر دهستهلاتێ شۆڕشا ئهیلولێ هاتییهكرن و پهرتووكا عهزیز ئاكرهیى چاپكرى، بهردهوامییا ڤان بزاڤان بوو، بهلێ رهوشا سیاسی و كارگێرى و گرێدانا باشوورێ كوردستانێ ب عیراقێڤه و بكارئینانا پیتێن عهرهبى ژ دهستپێكا دامهزراندنا دهولهتا عیراقێڤه ل سالا 1921ێ، رێگرییهكا بهێز ل بكارئینانا پیتێن لاتينى كریيه. بهلێ ئهڤ رێگرییه نهبوویه ئاستهنگ كو هژمارهك زۆر ژ خواندهڤا و رهوشهنبیرێن باشوور سهرهدهریێ ل گهل پیتێن لاتینى یێن میر جهلادهتى بكهن و پێ بخوینن و بنڤیسن و بهرههمان پێ چاپ بكهن.
د قووناغا نهادا، پیتێن لاتینى یێن میر جهلادهت بهدرخانى پیتێن فهرمیێن خواندنێ و زانكۆیانه ل باكۆر و رۆژئاڤایی كوردستانی و وهلاتێن ئێكهتییا سۆڤیهتا جارا و گهلهك ژ ناڤهندێن كوردى ل دهرڤهى وهلاتى و جهێ خوه ل ناڤ رهوشهنبیر و ناڤهندێن ئهكادیمى و زانستيیێن باشوور و رۆژههلاتێ كوردستانێدا گرتییه.
بهرههڤكرن و سهرراستكرن و بنهجهكرنا پیتێن لاتینى یێن میر جهلادهتى دیرۆكهك درێژ ههیه، وهك میر جهلادهت ب خوه ئاماژه پێكرى ژ سالا 1919ێڤه هزرا پیتێن لاتینى یێن زمانى كوردى ل جهم وى پهیدابوویه و كار تێدا كریيه و مفا ژ ئهزموونێن پیتین لاتینى یێن یۆنانى و فرهنسى و رووسى و پاشتر ژى یێن تركى وهرگرتییه و بهردهوامبوویه ژ ئالۆگۆر و پێكگۆهارتنا پیتان ههتا ل سالا 1932ێ ب بهلاڤكرنا كۆڤارا (هاوار) پیتێن خوه راگههاندین و بۆ یهكهمین جار خهلكهكێ كورد دهست ب خواندن و نڤیسینا ڤان پیتان كرى. پشتى بهلاڤبوونا هژمارا ئێكێ یا (هاوار)ێ ل 15 گولانا 1932ێ ههتا هژمارا 23 یا تیرمهها 1934ێ، كۆڤار ب ههردو پیتێن لاتینى و عهرهبى دهاته بهلاڤكرن. د ڤێ قووناغێدا پترییا بهرپهڕێن كۆڤارێ بۆ فێركرنا خواندهڤایان بوو ب پیتێن لاتینى و چاوانییا بكارئینانا وان هاتبوونه تهرخانكرن و ژ هژمار 24ێڤه تنێ كۆڤار ب پیتێن لاتینى دهاته بهلاڤكرن. پشتى وێ ژى، میر جهلادهتى ل دووڤ شیانێن بهردهستێ وى، دهست ب بهلاڤكرنا پهرتووكێن كتێبخانا هاوارێ و كۆڤارا رۆناهى كر و میر كامیران بهدرخانێ برایێ وى ل بهیرۆتێ – لوبنانێ دهست ب بهلاڤكرنا ههردو رۆژنامهیێن ستێر و رۆژا نوو ب ڤان پیتان كر و ب ڤى رهنگى چیرۆكا ژ دایبوون و بهلاڤهبوون و بنهجهبوونا پیتێن لاتینى دهستپێكرن(11).
ل ڤێرێ پرسیارهك دهێته پێش..
گهلۆ بهرى میر جهلادهتى چ بزاڤێن دى بۆ داهێنانا پیتێن لاتینى بۆ زمانێ كوردى نههاتینهكرن..؟
ئایا بزاڤا میر جهلادهتى تاكه بزاڤه د ڤى واریدا..؟
د بهرسڤێدا دێ بێژین: بهلێ چهند بزاڤێن دیتر د ڤى واریدا هاتینه كرن، میر جهلادهت بهدرخان ب خوه ئاماژه ب بزاڤا تۆفیق وههبى(1891 – 1984)ێ كريیه، وهكو دبێژیت: پێرار (ئانكو سالا 1930 – 1931ێ) وهك مه ههڤدو ل شامێ دیت، ئهلفابێ یێن خوه ژ ههڤرا دان زانین و ئهو دانین بهرههڤ، د ناڤبهرا واندا فهرق ههبوون، مه دلكر د جهده ئهلفابایێن خوه بگههینن ههڤ و ژ ههردوا؛ ئهلفابایهك نوو ب بژێرین و بهلاڤ بكن، هنگى دهسته برائێ من ئێ خوشهویست دگۆت، كو هن دێ ل سهر ئهلفابایا خوه خهبتم ژ لهورا یهككرنا ئهلفابایێن مه ئاڤێت بۆ داويیێ.
میر جهلادهت ئاماژه پێدكهت بۆ ڤێ مهرهمێ وى چهند جاران نامه بۆ تۆفیق وههبى هنارتینه، بهلێ بهرسڤ نهبوویه. زێدهبارى ڤێ چهندێ میر جهلادهتى ل 26 چریا بهرى 1931ێ دهستوورا بهلاڤكرنا (هاوار – HAWAR)ێ وهرگرتییه و كارێ بهلاڤكرنا وێ ل پێشییا شباتا 1932ێ پێكئینایه و چار مههان ل هیڤییا بهرسڤێن تۆفیق وههبى بوویه، بهلێ بهرسڤێن نامهیێن وى نهزڤڕینهڤه و میرى دهست ب كارێ خوه ئانكو بهلاڤكرنا (هاوار)ێ كريیه(12).
وهك میر جهلادهتى د هژمارا 3 – 15 خزیرانا 1932ێ یا (هاوار)ێدا، داكۆكى كرى: (یهكبوونا كوردان ب یهكبوونا زمانێ كوردى چێدبه، یهكێتییا زمانى ژى ب یهكێتییا حهرفان دهست پێدكه یانى د یهكێتییا زمانیده یهكێتییا حهرفان گاڤا پێشینه(13). ل ڤێرێ دیاردبیت میر جهلادهتى سهخمهراتى یهكێتییا زمان و یهكێتییا كوردان ڤیایه ل گهل تۆفیق وههبى ههڤكارييێ بكه، ئهگهرا نهههڤكارییا تۆفیق وههبى چ بوو؟ مژارهكا دى یه و پهیوهندى ب ڤێ نڤیسینا مهڤه نینه.
نڤیسكارێ (نووسینى كوردى به لاتینى) دهربارهى بزاڤێن دیتر یێن بۆ لاتینيكرنا نڤیسنا كوردى دیار دكهت: چهند چهشنێك ئهلفوبێى لاتینى ههیه بۆ زمانى كوردى، لهمانه لاتینییهكهى (میجهرسۆن) و (تۆفیق وههبى) و (محهمهد موكرى) و (جهلادهت بهدرخان) و (كوردهكانى ئهریڤان). ههروهها ههندێك لهو ڕۆژههلاتناسانهى كهوا دهستییان داوهته فێربوونى زمانى كوردى ههریهكهیان جۆره پیتێكى به كهیفى خۆى داناوه بۆ زمانهكه(14). نڤیسكار د بهردهوامیيا ڤێ مژارێدا دبێژیت: باشترین ئهلفوبێى لاتینى ئهوهیه كه برا كوردهكانى (سووریه) و ههندێك كوردهكانى ژێردهستهى (توركیا) به دزییهوه بهكارى دههێنن(15).
چ گومانهك نامینته سهر ههلسهنگاندنا جهمال نهبهزى یا سالا 1957ێ بۆ پیتێن لاتینی، بهلكى نها و پشتى نێزیكى ههشتێ سالان ژ وێ گۆتنێ ئهڤ پیته بووینه پیتێن رهسميیێن خواندنا كوردى ل پشكهك مهزن ژ كوردستانێ و ڕهڤهند و دیاسپۆرا و ناڤهندێن كوردى یێن دهرڤهى وهلاتى.
هندى پهیوهندی ب ئهلفابێیێن پهرتووكێ ئاماژه پێكرى:
میجهرسۆن یهكهم كهس بوویه پیتێن لاتینى بۆ زمانێ كوردى داناین، بهلێ تنێ د پهرتووكهكا خوهدا یا ئینگلیزى ل دۆر گرامهرا كوردى یا ل سالا 1919ێ ل بهغدا هاتییه چاپكرن ئاماژه پێدایه و تایبهته ب دیالێكتا سلێمانیێ (وى سهردهمى) و دهور و بهرێن وێ. دیاره میجهرسۆنى ژ بهر ههر ئهگهرهكى بیت بهردهوامى ب ڤێ ئهلفابێیا خوه نهدایه، چونكى میجهرسۆن د وێ قووناغێدا ل عيراقێ و باشوورێ كوردستانێ باڵادهست بوو و رۆلهك گرنگ د وارێ چهسپاندنا خواندنا كوردى ل سلێمانیێ ههبوویه.
ههژییه بێژین بهرى بزاڤا میجهرسۆنى ل سالا 1913ێ كهسایهتيیێ كوردى (شكري الفضلي) ل سالا 1913ێدا زنجیره گۆتارهك د كۆڤارا (لغة العرب) یا بهغدا د وارێ نڤیسینا كوردى ب پیتێن لاتینى بهلاڤكرینه و چهند نموونهیهك بهرچاڤكرینه.
پێدڤييه ل ڤێرێ ئاماژه ب وێ چهندێ بكهین، دو كهسایهتیێن رهوشهنبیرێن كورد فایز بهگ و عهبدوڵڵا جهودهت ل سالا 1913ێ مژارا نهگونجانا پیتێن عهرهبى بۆ زمانێ كوردى و باشترییا بكارئینانا پیتێن لاتینى ل ستهنبۆلێ بهرچاڤكریيه و د ژماره ئێكا 19 حزیرانا 1913 یا كۆڤارا (رۆژى كورد) عهبدوڵڵا جهودهتى بابهتهك ل دۆر مژارێ نڤیسییه(16).
ژێدهر ئاماژه پێدكهن: پشتى شهرێ جیهانيیێ ئێكێ ئاراستهیهك ژ بۆ گرنگییا نڤیسینا كوردى ب پیتێن لاتینى د ناڤا ئینگلیزاندا ههبوویه و دو كهسان ب ناڤێن (محهمهد زهكى و میرزا محهمهد باشقه) نامیلكهیهكا بچووك ل ژێر ناڤی (كتابى اولمینى قرائهتى كوردى KITABI AWLAMINI QIRAATI KURDI) بۆ فێربوونا كوردى ب پیتێن ئینگلیزى دانایه و ئهڤ كتێبه ب هاریكارى و پشتهڤانییا (میجهرسۆن و كابتن فارڵ)ى ل چاپخانهیا (حكومهت – بهغدا) سالا 1920ێ ل بهغدا هاتییه چاپكرن، ئهڤ پهرتووكه ب پشتهڤانییا میجهرسۆن و كابتن فارڵ هاتییه بەلاڤكرن(17).
دهربارهى (محهمهد موكرى) تشتهكێ بهرچاڤ ژ پیتێن لاتینی یێن وى دیار نهبوویه تهنها بزاڤا وى بۆ وێ چهندێ بوویه پهرتووكا خوه (گورانى یان ترانههای كوردى) پێ بنڤیسیت(18).
هندى پهیوهندیێن ب پیتێن لاتینى یێن تۆفیق وههبى ڤه ههى، ئهو ژ كهسێن بهراهیێ بوویه یێن بزاڤێن ب لاتینيكرنا نڤیسینا كوردى كرین، ههروهكى مه ئاماژه پێكرى میر جهلادهت ئاگادارى بزاڤا وى بوویه و پهیوهندی پێڤهكریيه و بزاڤكرییه ههردو پێتێن خوه بهراورد بكهن و پيتهك ههڤگرتى ژێ ئامادهكهن، بهلێ ئهڤ چهنده ل دووڤ بهرنامێ میر جهلادهتى پێك نههاتییه و وى پیتێن خوه راگههاندینه(19). پاشتر ل سالا 1933ێ تۆفیق وههبى پیتێن خوه یێن لاتینى د پهرتووكێدا ب ناڤێ (خوێندهوارى باو) بهلاڤكرینه و شرۆڤه و دانهنیاسینا وان ب پیتێن عهرهبى كریه، پیتێن لاتینى یێن وى ههمان پيتێن ئینگلیزینه و ژ33 پیتان پێكهاتینه و هندهك گوهۆڕین بۆ پیتا (ڕ) و لاما قهڵهو (ڵ) كرینه بۆ وان (RH) و (LH) دهسنیشانكرینه. ئهز دبینم پشتى بنهجهبوونا پیتێن لاتینى یێن میر جهلادهتى، تۆفیق وههبى ژى مینا میجهرسۆنى دهست ژ پرۆژێ خوهیێ لاتینیكرنا نڤیسینا كوردى بهردابیت(20).
هندى پهیوهندی ب لاتینییا (كوردهكانى ئهریڤان)ڤه ههى، كو نڤیسكار حامد فهرهج ئاماژه پێكری، مهرهما وى كوردێن ئهرمهنستانا سۆڤیهتى بوون یێن د دهمێ نڤیسینا (نووسینى كوردى به لاتینى)دا ب كوردى ل دبستانێن خوه دخواند و هندهك چاپكرى ههبوون ب پیتێن سیریلى بكاردئینان، بهلێ وان ژى سهربۆڕهك ل گهل پیتێن لاتینى ههبوو. یهكهمین بزاڤا وان د ڤى واریدا ئهو بوو دهمێ كهسهك ئهرمهنى ب ناڤێ (ئۆلگا گازاریان) یێ ناڤدار ب لازۆ دبستانهك ل باژێرێ (تفلیس) پایتهختێ گورجستانێ بۆ زارۆكێن كوردى ڤهكرى و سالا 1921ێ ئهلفهبایهك كوردى ل سهر بنیاتێ ئهلیفبێتكا ئهرمهنى بۆ نڤیسینا كوردى ئامادهكرى و پهرتووكهك ب ناڤێ (شمس) پێ چاپكرى و كريیه بنیات بۆ خواندنا كوردى ل وێ دبستانێ و شهش سالان ڤێ دبستانێ دۆمكر و كهسێن وهك قهناتێ كوردۆ ژ ڤێ دبستانێڤه پێگههشتن(21).
د بهردهوامییا ڤان بزاڤاندا، هندهك رهوشهنبیرێن كوردێن یهریڤانێ، ل 25 ئادارا 1930ێ رۆژنامهیا (ریا تازه)یا كوردى بهلاڤكرن و ل سالا 1931ێ نڤیسكارێ كورد حاجى جندى ئهلفابێیهك كوردى ل سهر بنیاتێ ئهلفابێیێن لاتینى، رووسى و فرهنسى دانا و پهرتووكهك ب ناڤێ (كتێبا ئهلف با) پێ چاپكر(22). بزاڤێن ب لاتینیكرنا كوردى ل ئهرمهنستانێ د بهردهوام نهبوون و پشتى دهمهكى پیتێن سیریلى یێن رووسى جهێ وان گرت.
پهرتووكا (نووسینى كوردى به لاتینى) یا ل سالا 1957ێ ل بهغدا هاتییه چاپكرن ب یهك ژ بزاڤێن ب لاتینیكرنا خواندن و نڤیسینا كوردى دهێته هژمارتن، ئهڤ پهرتووكه 25 سالان پشتى راگههاندنا پیتێن لاتینى یێن میر جهلادهتى هاتییه بهلاڤكرن. نڤیسكار یێ پشتراستبوو مرۆڤێ كورد: به هۆى ئهم نامیلكهیهوه به ماوهیهكى كهم فێرى نووسینى زمانهكهى خۆت دهبێت به پیتى لاتینى.. جهمال نهبهزێ نڤیسكارێ ڤێ پهرتووكێ ب ههمان تێگههێ میر جهلادهتى ب پێدڤى دزانیت یهكهمین پێنگاڤ د وارێ خزمهتا زمانێ كوردیدا یهكخستنی شێوهكانییهتى به جۆرێك ههموو كوردێك لهویتر بگات. پێنگاڤا ئێكى یا گههشتنا ڤى ئارمانجى: دیاره پلهى یهكهم بۆ نزیككردنهوهى ئهو شێوانه دانانى ئهلفوبێ یهكى یهكتایه كه ههموو لایهكى كوردستان پێرهوى بكات…(23) ناهێته ڤهشارتن میر جهلادهتى بهرى وى ب 25 سالان ههمان بیرۆكه بهرچاڤكرییه دهمێ دبێژیت: یهكبوونا كوردان ب یهكبوونا زمانێ كوردى چێدبه، یهكێتییا زمان ژى ب یهكێتیا حهرفان دهست پێ دكه، یانى د یهكێتییا زمانیده یهكێتیا حهرفان گاڤا پێشینه(24).
پشتى پهرتووكێ ئاماژە ب چهند بزاڤهكێن لاتینكرنا نڤیسینا كوردى كرین، ئاماژه ب داوى بزاڤ د ڤى واریدا بزاڤا میر جهلادهتى كريیه: باشترین ئهلف و بێى لاتینى ئهوهیه كه زۆربهى زۆرى خهڵقى پهسهندیان كردبێت و له نووسیینا بهكاریان هێنابێت، دیاره ئهوهش ئهو لاتینییهكه برا كوردهكانى (سووریه) و ههندێك له برا كوردهكانى ژێر دهستى (توركیا) به دزییهوه بهكارى ئههێنن. ئهم پیتانهش نزیكهى (30) ساڵ لهمهو بهر له لایهن مامۆستا و زاناى خوالێخوشبوو (جهلادهت بهردخان)هوه پاش (13) ساڵ لیكۆڵینهوه و خهریكبوون دانراوه… ههتا ل داویێ دبێژیت: كهواته لاتینیهكى زیندوووه و ههقى ژیانى ههیه چونكه لهبهردهم تۆف و گهرداوى رۆژگارا خۆى راگرتووه و شوێن پێى بۆ خۆى كردووتهوه، بۆیه ئێمهش كردمان به بنچینهیهكى قایم و لهم نامیلكهیهدا بڵاومان كردهوه تا وهكو كوردهكانى عیراق و ئێرانیش ئاشنایهتى لهگهڵ پهیدا بكهن و به كارى بهێنن بۆ نووسین(25).
ئهگهر د وێ سالێ دا كو پشتى 25 سالان بوو ژ دانانا راگههاندنا پیتێن لاتینى یێن میر جهلادهتى، وان پیتان خوه ل بهر تۆف گهرداوى رۆژگار راگرتبیت، ئهڤه سهرێ 93 سالانه وان پیتان خوه ل بهر با و باڕۆڤه و لههى و ڤۆلكانێن داگیركهران گرتى و قهبێ ههمووان خواستى ئهگهر د سهردهمێ میر جهلادهتى ههتا سالا نڤیسينا پهرتووكا (نووسنى كوردى به لاتینى) چهند سهد كهسهكان یان چهند هزارهكان ئاشنایى ل گهل پیتێن لاتینى یێن میر جهلادهتى ههبیت، ئهڤرۆ ب ملیۆنان كورد ب ڤان پیتان دخوینن و دنڤیسن، بووینه پیتێن رهسمیێن دبستان و زانكۆیێ رۆژئاڤا و باكوورێ كوردستانێ و كوردێن وهلاتێن سهر ب ئێكهتییا سۆڤیهتا جاران و رهڤهندێن كوردى یێن دیاسپۆرا، ههرچهنده ل باشوور و رۆژههلاتێ كوردستانێ پیتێن لاتینی یێن كوردى ل سهر ئاستێ فهرمى ناهێنه بكارئینان، بهلێ د ناڤ خهلكیدا گرنگییهك باش پێ دهێتهدان و ل ماڵپهر و كتێب و كۆڤاران پێ دهێته نڤیسین.
پهرتووكا (نووسینى كوردى به لاتینى) ههمان (31) پیتێن میر جهلادهتى وهك بنیات وهرگرتینه، (4) پیت لێ زێدهكرینه و كرینه (35) پیت، چار پیتێن زێدهكرین:
L شوونا (ڵ)، پێشنیار كرییه دو خاڵ بچنه سهر، H بۆ (ح) ژى بكارئینایه، Rشوونا (ڕ) ژ بهركو د كوردیدا ههردهم دكهڤیته پێشییا پهیڤێ، پێدڤى ب دانانا دو خالان نه دیتییه، X شوونا (غ) بێى چ زێدهكرنهكێ، ههرچهنده ل هندهك جهان پێشنیازا زێدهكرنا دو خالان بۆ كرییه(26). ب كورتى ئهم دكارین بێژین ب زێدهكرنا ڤان چار پیتان یان نه زێدهكرنا وان چ ژ ڕێنڤیسا پیتێن لاتینى یێن میر جهلادهتى ناهێته گۆهارتن.
ل ڤێرێ تنێ ئهز دكارم بێژم.. بزاڤا (جهمال نهبهز)ى و كهسانێن دى ل باشوورێ كوردستانێ بۆ بكارئینانا پیتێن لاتینى بۆ زمانێ كوردى گرێدایى رهوشا كارگێرى و سیاسییا باشوور بوویه، لهوما سهركهتن دهستڤه نهئینایه.
لیستا ژێدەران:
1 – عهزیز ئاكرهیى 1924 – : ئهفسهرهكێ لهشكهرێ عيراقی بوو ب پلهیا (مقدم- )، دهسپێكا شۆڕشا ئهیلولێ گههشتبوو شۆڕشێ، وهك فهرماندهیهكێ پێشمهرگهى و ئهندامێ مهكتهبا سیاسییا پارتى كار كرییه، سیاسهتمهدارهكێ رهوشهنبیر بوو، گرنگییهك تایبهت ب زمان و فهرههنگ و دیرۆك فولكلۆرێ كوردى دایه، ل داوییا سالێن شێستان ل ناڤ شۆڕشێ دو پهرتووكێن كوردى ب پیتێن لاتینى بهلاڤكربوون. چهند پهرتووكێن دى چاپكرى و نهچاپكرى ههنه. فهرههنگا وى فهرههنگا نووژهن د چار بهرگاندا ل سالا 2020ێ هاتییه چاپكرن.
2 – كۆڤارا روناهى، هژمار 2 – چریا دووێ 1960 بپ6 – 9.
3 – رۆژنامهیا هاوكارى، هژمارێن 158 – 159.
4 – جهمال نهبهز، بیرهوهرینامهى ئهو ڕۆژانهى جارهكى دى ناگهرێنهوه، (تاران – 2022)؛ نهجمهدین عهزیز سماییل، خۆم و ئهستێره گهشهكان، بهرگى سێیهم، (ههولێر- 2022)، بپ23 – 31.
5 – د ناڤبهرا 1932 – 1946 (میر جهلادهت بهدرخان)ى ل گهل بهلاڤكرنا ههردو كۆڤارێن خوه ( HAWAR و RONAHI) زنجیرهكا پهرتووكا ل ژێر ناڤێ (كتێبخانا هاوار)ێ بهلاڤكرینه، ب پهرتووكا رێزانا ئهلفابێیا كوردى شام – 1932 دهستپێكرییه و ب رۆمانا جیم و گۆلپهرى یا جهگهر خوین – شام 1946 داوى هاتییه. پهرتووكا مه ئهلفهبێیا كوردى شام – 1937ێ زنجیرا (9)ێ يه ژ ڤان وهشانان.
6 – كۆڤارا HAWAR، هژمار 1 – گولانا 1932، بپ27.
7 – سلمان عثمان (كونى ڕهش)، الامير جلادت بدرخان (حياته و فكره)، دمشق – 1992، ص32 – 34.
8 – د. كهمال مهزههر ئهحمهد، چهند لاپهڕهیهك له مێژووى گهلى كورد، بهرگى دووهم، (ههولێر – 2001 )، بپ353.
9 – د. ئهورهحمانى حاجى مارف، نووسینى كوردى به ئهلف و بێى عهرهبى، (بهغدا – 1986)، بپ15 – 25.
10 – جهمال نهبهز، نووسینى كوردى به لاتینى، (بهغدا – 1957)ـ بپ5.
11 – بۆ زانیاریێن پتر ل دۆر ڤێ مژارێ، بنێره: موسهدهق تۆڤى، چهند بهربهڕهك ژ دیرۆكا رۆژنامهڤانییا كوردى، پشكا دويێ، (دهۆك – 2011)، مژارا هاوار یهكهمین خواندنگهها تیپێن لاتینى یێن كوردى، بپ19 – 31.
12 – كۆڤارا (HAWAR) هژمار 10 – چریا بهرى 1932، بپ6 – 7.
13 – كۆڤارا (HAWAR) هژمار 3- حزیران 1932، بپ5.
14 – جهمال نهبهز، ژێدهرێ بهرێ، بپ د.
15 – ههمان ژێدهر، بپ5.
16 – هۆگر طاهر توفیق، الآلفباء الكوردیة بالحروف الكردیة و الحروف اللاتینیة… 1898 – 1932، (أربیل – 2005)، ص63 و 61.
17 – ههمان ژێدهر، بپ64.
18 – جهمال نهبهز، ژێدهرێ بهرێ، بپ د.
19 – كۆڤارا (HAWAR) هژمار 10 – چریا بهرى 1932، بپ6 – 7.
20 – حامید فهرهج، ڕێنووسى كوردى له سهدویهكدا، (بهغدا – 1976)، بپ23.
21 – كۆڤارا رۆژى كوردستان، هژمار 2 – تیرمهها 1971، بپ28.
22 – هوگر طاهر توفیق، ههمان ژێدهر، بپ65.
23 – جهمال نهبهز، ژێدهرێ بهرێ، بپ ج.
24 – كۆڤارا (HAWAR) ، هژمار (3)، 15 حزیران 1932، بپ 5
25 – جهمال نهبهز، ژێدهرێ بهرێ، بپ5.
26 – جهمال نهبهز، ژێدهرێ بهرپهڕێن 1 – 15.
گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین