گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
هەلبەت وەكی دیار، پەیڤا (ئەنفال)، وەكی پەیڤەكا فەرهەنگی، د ناڤ زمانێ عەرەبی دا، واتە ئەو دەستكەڤتن، یێن ژ دوژمنی دهێنە ستاندن. د قورئانێ ژی دا، ئەو دەستكەڤت بوون یێ ژ شەرێ (بەدر) وەرگرتین، سۆرەتەكا تەماما قورئانێ هەر ب ناڤی، (الانفال) هاتییە ب ناڤكرن. ناڤەرۆكا ڤێ پەیڤێ، تەمام وەكی هاتییە خوار، ل كوردستانێ د هەشت قووناغان دا هاتییە ئەنجامدان، هەر ژ 23/2 هەتا 25/8 سالا 1988ێ. تێدا ب دەها هزارا كەس تووشی مرن و دەردەسەرییان بوون، ژ بلی ئەو كاڤل و سۆتن و تالانییا ل دوی خۆ هێلای و ب هزارەها كەس بێ سەر و شوین بووین و هەتا نهۆ ژی پترییا وان د بەرزە و نەدیارن، ژ بلی وان كەسێن تووشی ئێشێن دەروونی بووین.
پەیڤا ئەنفال
ڤێ رویدانا مەزن، رەنگڤەدانەكا بەرفرەهـ د ناڤ شعر و چیرۆكێ و هەر رەنگە نڤیسینەكێ دا كرییە، هەر وەسا جهێ وێ د ناڤ رۆمانێ ژی دا یێ دیارە، كو بابەتێ مەیە و نەمازە ئەنفالا دەڤەرا بەهدینان، ئەوا دبێژنێ داوی هەوا ئەنفالان، كو هاتییە ئەنجامدان.
هەلبەت هندەك ژ وان رۆمانان، د تایبەت بوون ب وێ هەوێ ڤە و هندەك ژێ گەلەك بەرپەڕ بۆ وێ چەندێ هاتینە تەرخانكرن و هندەكێن دی، نڤیسەرێن وان نەشیاینە ئەگەر وێ كارەساتێ پشتگوهڤە ب هاڤێژن و د ناڤ بەرپەرێن دەقێن خۆ دا وێنە و بەرچاڤ نەكەن.
ب راست، ئەنفال چیرۆكا مللەتەكی یە. تێدا یێ تووشی رویدانەكێ بووی، ب هەمی كریارێن خۆڤە یێن هۆڤانە دا.
وەكی د رۆمانا (ڤیان د دەمەكێ ژانداردا- بپ10) داهاتی:
– «ئەنفال… دەمێ ئەڤ ناڤە دهێتە بهیستن، زەلام لال دبن، سەرێن قەلەمان دشكێن، تنێ ئێك تشت دمینیت كوشتن و وێرانكرن، سۆتن و تالانكرن، ئەو رۆژە یا ئەرناڤێ مروڤایەتیێ هاتییە نڤاندن ل ژێر پەستانا بەرژەوەندان، خودێ، ئایین، مروڤاتی، رەوشت هەمی تشتێن جوان هاتنە بەرزەكرن و…».
هەلبەت د هەر دەمەكی دا، كورد یێن تووشی وان ڕەنگی هێرشان بووین و ئەڤە نە یەكەمین هەوێن ژ ناڤبرنێ نە. د هەر شۆڕش و سەرهلدانەكا هاتییە كرن دا، ئەڤ ڕەنگە دڕندایەتییە و خوینرێژتنە ب سەری هاتییە و ئەڤە خەلەكەكا دی یە، ژ زنجیرەكا بێ داوی:
– «دادێ.. ئەڤە نە ئەنفالا ئێكێ یە، چەند دەلیڤە بۆ هەلكەڤتبیت خرابتر كرییە» (ڤیان د دەمەكێ ژانداردا- بپ34).
خۆ بەرهەڤكرن بۆ هەوا ئەنفالان
هەر چەندە شەرێ عیراق و ئیرانێ مابوو، دەمێ هێرشێن ئەنفالان دەستپێكرین، بەلێ هێرشا هەوا دەڤەرا بەهدینان، پشتی راوەستاندنا وی شەری بوو، كو عیراقێ هێزەكا مەزنا لەشكرێ خۆ، ب هەمی چەكێ هەی ڤە، خۆ ژ بەرۆكێن وی شەری، بۆ ڤی شەرێ ب ناڤ (ئەنفال) ڤەگوهاستبوونە كوردستانێ:
– «ئێڤارییەكا رۆژەكا هاڤینا سالا 1988ێ چەند پێشمەرگە و چەند سڤیل ل گوندێ بازێ ل بن كەپرەكێ روونشتبوون و گوهدارییا رادیۆیێ و نووچەیان دكر. هەموویان گوهـ ددا دەنگوباسێن وان هەولدانێن دهاتن كرن بۆ راوەستاندنا شەرێ عیراقێ و ئیرانێ و…» (كوڕێ زنارێ سەربلند- بپ190).
– «د وان رۆژان دە سەروبەرێ دەڤەرێ (مەبەست ژێ كوردستانە- ب دەستنیشانكری دەڤەرا بەهدینان) نە باش و ل بەر تێكچوونەكا مەزن بوو. عیراق ژ شەرێ خوە د گەل ئیرانێ دەركەتبوو. د خوەست تۆلا خوە ژ كوردان ڤەبكە، گۆیا ئەو شەرێ ئیرانێ دە ب عیراقێ رە لگەل ئیرانێ بوون. لەشكرێ عیراقێ دەست ب ئێرشا كو ب ئەنفالان هاتیە ناڤ كرن كر و بەر ب دەڤەرێ هات» (ئەڤین و شەوات- بپ115).
– «عیراقێ ل 18/8/1988ێ پلانا خوە یا ئەنفالان و دەستپێكرنا ئێرشان دانی. مەبەستا وان گرتنا سنوران و پاشی ژناڤبرنا كوردان و خوەجهێن كوردستانی بوو» (كوڕێ زنارێ سەربلند- بپ216).
د «28/8/1988ێ دە ئێرشا دژمنی یا مەزن… ب مەبەستا گرتنا توخیبان (كوڕێ زنارێ سەربلند- بپ216- 217).
– «خەلكێ وێ كەتی بەر دڕندەترین لێهمشتا ژ ناڤبرنێ، عیراقێ ل سالا 1988ێ، پشتی ڤەكێشانا لەشكرێ خوە ژ چەپەرێن شەری ل گەل ئیرانێ، دەست ب ئەنفالێن خوە ل دژی كوردان ل باشۆرێ كوردستانێ كر» (ئەز و دەلال- بپ50).
– دەلیلی كاغەز خواند: «رژێم یا خو ئامادە دكەت دێ د ڤان رۆژان دا هێرشەكا بەرفرەهـ ئینیتە دەڤەرێ ب ناڤێ ئەنفال» (پالێ پیشی- بپ78).
– پێشمەرگەیەك: «ئەڤ شەڤە دبێژن دێ ئەنفال دەست پێكەت» (پالێ پیشی- بپ79).
دەستپێكا هێرشێ
ل رۆژەكا ئێك شەمبی ل دووماهییا هەیڤا تەباخێ (نۆرۆژ) ل بەر پەزی بوو، دیت:
– «چار فرۆكێن جەنگی هاتن و ل ئەسمانێ دەڤەرێ گەریان، داوییێ ژمارەیەك گوندان بوردومانكرن» (رۆژێن ئێتۆن- بپ113).
چار فرۆكە:
– «ل هنداڤ بەنۆكا پاشای ب سەركەتن» (شۆپێن رۆندكان- بپ136).
هێرش دەست پێ د كەت، كو ژمارەیا هێرشبیران، وەكی د (شۆپێن رۆندكان- بپ71) دا هاتی:
– «دگەهیتە دو سەد هزاران، هەر وەسا گەفێن چەكی».
پاشی فرۆكەیا دویێ پشتی زڤڕی:
– «چار بومبێن گر و گران بەردانە بەرۆژێ بلندێ ل بەرامبەر گوندی… ل چاخێ پەقینێ دەنگەك نزم ژ وان بومبا هات، بەری دویكێلەكا بلند و تاری ژێ دەركەت، وەكی چارستوونا بلند بوون و… وەك مژێ هێدی هێدی رەخێن وێ د هاتن خوارێ… و فرۆكا سێیێ ژی خوە شۆڕ كرە گوندی ب خوە چار بومبێن گران بەردان، ئێك ل مزگەفتا نیڤا گوندی و یا دویێ ژی ب كەندالێ بەر گوندی كەفتن، فرۆكا چارێ ژی… و فرۆكەڤان باش ژ بۆ قڕكرنێ هاتییە پەروەردەكرن…» (شۆپێن رۆندكان- بپ136).
– د «25/8/1988ێ دە فرۆكەیێن جەنگی ب ئاوایەكێ بەرفرهە گوندێن دەڤەرێ دانە بەر بومبەیێن كیمیاوی (كوڕێ زنارێ سەربلند- بپ216- 217).
– «ئەو هێرشا ب سەر مە دا هاتی، ئەم وێران كرین. حوكمەتێ ب هەمی هێزا لەشكرێ خوە ڤە هێرشێن دژوار و توند كرن (سۆتنگەهـ- بپ96).
– «فڕۆكێن سەمتی، خوە بەردانە سەرێ چیا و ناڤا گەلییان… سەربازان وەك خەرزێ كولی، خوە بەردانە نهال و ناڤ تڕاشان دا… ئاگر ژ كاڤلە گوندان بلند بوو، ژیان گەلەك ژ مرنێ تالتر لێ هات» (ئەڤین و ئەنفال- بپ7).
دەقێ (ئەڤین و ئەنفال) ژی، كو ناڤ و نیشانێ چیرۆكەكا ئەنفالان و پشتی ئەنفالانە. ل دەستپێكێ دەمێ ئەنفال ڕوو ددەت، دڕندایەتییا وێ، د چەندین وێنەیان دا بەرچاڤ دكەت:
دیكێلێن غەریب دیار د كرن كو چ جاران نەدیت بوون و دەستپێكا ئەنفالا بوو… ئێدی (كیمیاوی و ترس و فەرمان و مرن و خوین و گازیێن دایكان و نالینێن پیران و بێ هیڤی بوون و شەر و نساخی و ڕەڤین و… هتد). هەمی د میننە هەلاویستی و نزانن دێ چ كەن و دێ كیڤە بەرێ خۆ دەن. دو دلی تێ د ئالیێت. یێن د ڤێن خۆ تەسلیم كەن، نزانن دێ چ كەن و دێ كیڤە بەرێ خۆ دەن. دو دلی تێ د ئالیێت. یێن د ڤێن خۆ تەسلیم كەن، یێن د ڤێن بەڕەڤ سنورانڤە ب چن.
– «د 29/8/1988ێ دە هەموو پەیوەندیێن مە ب سەركردایەتییا پێشمەرگەیی رە هاتنە برین… رەوشەكا گەلەك نەخوەش و تەنگاڤ بوو» (كوڕێ زنارێ سەربلند- بپ218).
لەوما خەلكی كاركرن كو بۆ خۆ ل رێكەكێ ب گەڕیێن:
– «چوونە گوندی سەحدكەنێ یێ كەر هەی دەوار هەی یێ بار دكەت و بەرەف رێكێ… باشە ئەگەر ل ئەرشیفێ مەشهەدەكێ ئەنفالێ هەبیت» (پالێ پیشی- بپ80).
– «ئەرێ، ئەنفالە، سەرێ وان، مالێ وان، كچێن وان بۆ مە حەلالن. هەر تشتێ هوین بكن، هوین د ئازادن؟؟! (مەمۆ كەو بەردا- بپ40).
جهێن ئەنفال ڤەگرتی (دەڤەرا بەهدینان):
وەكی د رۆمانا (كوڕێ زنارێ سەربلند- بپ216) دا هاتی، ئەنفالا دەڤەرا بەهدینان ئەڤ جهە ڤەگرتن:.
– «ئەنفالان، ژ هەموو دەریان دەست پێ كر: ژ ئاكرێ، دینارتێ، نهێلێ، باكورمان، شێخان، ئەترووش، دوهۆك، زاویتە، سەرسنگ، مانگێش، دێرەلۆك، شێلادزێ، گەلیێ زاخۆ، باتووفا، بێگۆڤا، كانیماسێ، ئامێدی، قەدشێ، بامەرنێ، دوكەرێ و هەموو جهێن دیتر مینا سەناتێ، شەرانشێ، كەشانێ، بالۆلە، هرۆرێ، بێدوهێ، دەشتانێ و… «.
ئەنجامێ هێرشێ:
ل ڤێرە، نڤیسەرێن وان دەقان، ب دەهان وێنەیێن دڕندانە بەرچاڤكرینە، كو فهێتییەكا مەزنە ب سەر مرۆڤایەتیێ داهاتی و هەمی لێ د كەڕ و د بێ دەنگ:
پشتی كەرەستەیێن ژەهراوی بەرداین… :
– «ل هەر ئالیەكی دەنگێ پەقینا دهات… هەر دەرەك دوكێل و مرن بوو… (شۆپێن رۆندكان- بپ137). ئێدی دەنگ بلند بوون:
خوە بدن جهێن بلند، ئەگەر بومبەبەردان:
– «ئاگری بەردەنە هەر تشتەكێ ئاگر بگریت و… پاتێن تەر ل سەروچاڤێن خوە ب بێچن. لەزێ بكن چەكێ كیمیایی بكارئینا» (شۆپێن رۆندكان- بپ136).
ئێدی «هەر دەرەك دوكێل و مرن بوو… بێهنا سێڤ و پرتەقالا بەلاڤە ببوو، هەموو گیاندارێن بچووك، د ناڤ مژا مرن و ژەهرەیێ دا هەر زوو دمرن… قێری و هەواریێن ژن و زارۆكان تەختێ یەزدانی دهەژاند…» (شۆپێن رۆندكان- بپ137).
«عەڤر د كەسك و سۆر ل ڤێ هاڤینێ« (شۆپێن رۆندكان- بپ185).
(بەدری) بریندار د بیت:
– «هەر ل بەر دەری چاڤێن وێ سۆتن و شۆڕشوڕا ئاڤێ ژ دفنا وێ دهات» (شۆپێن رۆندكان- بپ138).
(زانا و كوردو) ژ ئەگەرێ كیمیاوی مرن. گیاندار د مرن و هندەك بەرزە دبن. دیسان (ئەیوب) ژی د هێتە هنگافتن… و دەنگەك بلند و مەزن ژ قۆشەنێ هات، د گۆت «هەرن پاش وەرن» (شۆپێن رۆندكان- بپ154).
خەلكەكێ پڕ هاتە كوشتن… و ژ كوردان رە دەینانا كوشتارگەها گشتی، دەست پێ كر (كوڕێ زنارێ سەربلند- بپ216- 217).
«لەشكرێن وێ خەلك كوشتن، ب هزارەها گوند خەراب و وێران كرن و…» (ئەز و دەلال- بپ50).
«خەلكی، مال و تشتێن خوە هێلان و ب جانێ خوە ب تەنێ ڤە دەركەتن» (كوڕێ زنارێ سەربلند- 216- 217).
– «گەلەك ژێ كەتن ناڤ خەفك و بۆسەیێن دژمنی و… « (كوڕێ زنارێ سەربلند- بپ217).
– «هندی گوندێن دەڤەرا بەهدینان بوون… هەموو خانی و گوند و تشت و مشت سۆتن و خەراب كرن و…» (كوڕێ زنارێ سەربلند- بپ218).
– «جارەكێ و پشتی دووماهیك وەغەرەكا سیندیبادی، مە دەنگ و باسێن تالانكرن و ب سەرداگرتنا گوندێن دەڤەرێ بهیست و…» (سۆتنگەهـ- بپ143).
– «مزگەفت ببوو كۆمڕ، شاشكا مەلایی ل حەوشێ گرێل ببوو. لفكا وێ د دەڤێ ئاگری دا و ئاگر ببوو قڕالێ ڕۆژێ. ژینگەهەكا گران بوو، هلمێ دەڤێ خوە ل دور گەردەنێ ئالاند بوون… زاڕۆك، ژن، زەلام، كیڤە وندا بوون؟ مەلا ب مسحەفا خوەڤە د گێلەشۆكا ڤێ یاریێ دا وندا بوو!… ئەنفال بوون؟ لالەزار یا من هەمی ژیانا خوە حەزژێكری كیڤە ڕاتەقیا؟!» (سۆتنگەهـ- بپ144).
– «سالەك ژ سالان، هێرشەكا گران ب سەر مللەت و وەلاتێ مە دا هات. گوند خراب كرن، ئاڤ پیس بوون، داروباری خەملا خوە گوهارت، تەیر و تەوال و پەز كیڤی نیڤەك مرن و نیڤا دی ژی ڕاتەقیان و…» (سۆتنگەهـ- بپ97).
– جەمیلایێ كو حەز ژ پسمامی دكر و ل ئەنفالان بەرزەبوو و ل سەر كریارێن رژێمێ «ئەنفال دیدەڤانە» (ڤیان د دەمەكێ ژانداردا- بپ211).
هەلبەت ل بەری هینگێ، رژێمێ هندە هێل دەستنیشانكربوون، كو د گۆتنێ (هێلێن سۆر) و هەچیێ ژ دەرڤەی وان هێلان:
هەر كەسێ «ژ دەرڤەی وان خەتان ب گونەهبار و تێكدەر دهژمێرن… هەر كەسەك ژ دەرڤەی خەتا سۆر سەروسامانێ وی حەلال كرییە، هەموو كوردان ژ دەرڤەی خەتێ دهژمێرن» (شوپێن رۆندكان- بپ19). لەوما «ترس و ساوی هەر تشت داگیر كربوو…» (شوپێن رۆندكان- بپ13).
ترسا وان ژ كیمیاوی و قركرن و… :
-»هەر گوندەكێ دەستێ وان گەهشتیێ وێرانكرییە، هێرشێن خوە دژوارتر كرینە» (شۆپێن رۆندكان- بپ73). لەوما:
– «هزر ل بڕیارا بەرگریكرنێ و شەرێ مان و نەمانێ كرن» (شوپێن رۆندكان- بپ69).
– داپیر: «خودێ بەختێ خرابا خراب بكەت، ژنكێن مللەتەكی جوان و جەحێل ب سیڤاندێن ئەسمانی ڤە هەلاویستی هێلان، نە ب مێرن و نە بیژنن، و بەرەبابەكێ بێ گونەهـ سێوی هێلا» (ڤیان د دەمەكێ ژانداردا… بپ34).
– «چەكدار ل پێش چاڤێن گوندییا گۆللەباران كرن. ژن و زاڕۆ كۆم كرنە د زیلێن لەشكەری یێن ئامادە دا و بەر ب خوارێ برن… كەتن دووڤ ئێك، هەوار و گری و…» (ئەڤین و ئەنفال- بپ8).
– «یێن نێر ب ساخی بن ئاخكرن… یێن مێ، كرێتكرن و كرنە (سەبایا)» (ئەڤین و ئەنفال- بپ9).
– «كەسێ ئاگەهـ ژ هەڤالێ خوە نەما، كەسێ ئاگەهـ ژ ژیانا خوە نەما» (ئەڤین و ئەنفال- بپ12).
«گەلەك ژی ب رێ ڤە مرن یان كەتن ناڤ دەستێ دژمنێ هار و هۆڤ. چەند هزار مالبات د گەلیێ بازێ دە كەتنە ناڤ دەستێن نەیاری و هەموو بەرزەبوون و دبێژن ئەو د 29/8/1988ێ دە، ب بۆمبەیێن كێمیاوی هاتنە ژ ناڤ برن و… « (كوڕێ زنارێ سەربلند- بپ217).
بەر ب چارەنڤیسێ نە دیار:
ل ڤێرە نڤیسەرێ (ڤیان د دەمەكێ ژانداردا … بپ95)، دیمەنەكێ (كۆچا مەلیونی) وێنە دكەت، كا چەوا خەلك بەر ب چارەنڤیسەكێ نە دیار دچوون و نەزانین دێ چ ب سەرێ وان هێت، ل ڤێ هەوێ ژی هەمان چارەنڤیس و بەر ب نە دیاریێ ڤە د چوون:
– «ئەو بارانا ل مە دهات یا تێركری بوو، ب خەم و بێزاریێ و بێ هیڤی بوونێ، ژ دلۆڤانییا ئادەمیزا دا كورانە بەر ب چارەنڤیسەكێ نەدیار دچوین، چونكی مە دزانی، یا ل دویڤ دهێت ژ مرنێ مەزن و خرابترە.. فهێتی یە، ئەنفالە! و… «.
هەلبەت ئەڤ وەغەرە ژی، چەند ئێستگەهان ب خۆڤە دگریت. ئێك ژ یا دیتر خرابتر و وێرانترە:
یێ ئێكێ دكەڤیتە د دەست رژێمێ دا، یان ژی ژ نەچاری خۆ رادەستی رژێمێ دكەت، نەمازە گەلەكان زارۆك و نەساخ و پەككەفتی د گەل دا هەنە، ئەو: كەلها (نزاركێ و بەحركێ و جێژنیكان و سەلامیە و…) دیدەڤانن ل سەر وێ چەندێ:
بۆ نموونە ل كەلها نزاركێ ژی دەرد و مەینەتان دبینن و خەلك ل بەر چاڤان دهێن كوشتن و بەرزەكرن و… هتد.
– «بابێ وێ تف كرە ئەنیا ئەفسەری، ئەفسەر كەنی، كەنیا وی ئاوازێن ئایەتا (الانفال) ژێ بلند بوو» (ئەڤین و ئەنفال- بپ11).
هەلبەت چەندین دیمەنێن دی د ناڤ (ئەڤین و ئەنفال)دا هەنە و ئێك ژ وان دیمەنان، كو چیرۆك ل سەر هاتییە ئاڤاكرن، چیرۆكا كوڕەكێ ڕەنگ كچكە، دكەڤیتە د ئەڤیندارییا كچەكێ دا و پاشی دچیتە د ناڤ مالا وان دا و خۆ وەكی كچك و ب جلكێن كچكان دیار دكەت و ل گەل وان دمینیت، ل كەلها نزاركێ و سەربازگەها سەلامیێ و جێژنیكان و… ، هەتا دگەهنە ئێك و ل سەرهلدانێ تۆلا كراسێ كچكا، كو ل ئەنفالان ل بەر خۆ كری ڤەدكەت، لێ بەرامبەری گیانێ وی كو ژ دەستدای.
– «ئێڤاریەكا گەرم ئەم هەمی خێزانێن بادینان یێن ئەنفالكری ژن و زارۆكێن بێ زەلام، ب ئیڤا وەكو گلێشی ل بەحركێ داقوتاین. دەشتا هەولێرێ ئەوا ل وێ پاییزێ ژ ستری و خرنیفكا، وەكو پشتا ژویژویەكێ پیر؛ نە نان و نە ئاڤ و نە بانەك ژ گەرما رۆژێ و سەرما شەڤێ و… دایكێن چەنگ شكەستی و… دەمەك بوو مرۆڤی حەسویدی ب مریێن ل گۆڕستانان دبر و…» (ڤیان د دەمەكێ ژانداردا- بپ222- 223).
جینا دویێ ژی ئەو یێن بەر ب باكۆری ڤە دچن:
ل دەمێ ڕەڤ چێبوویی، دودلییەك پەیدا د بیت و شەر د ناڤبەرا باوەریێ و گومانێ دا چێ دبیت… یێ د ڤێت ل دیڤ لێبۆرینێ پچیت، ئەگەر مابیت. یێ بڤێت بەر ب سنوران ڤە بچیت… بەرپرسەك د بێژیت:
لێ ئاریشا خێزانان د كەڤیتە د رێكێ دا و دانوستاندێ ل سەر وێ چەندێ دكەن كا شەری بكەن یان نە؟ دووماهییێ بڕیارێ ددەن:
«هەرچی زووترە ئەم دەڤەرێ چۆل بكین» (شۆپێن رۆندكان- 90).
بلا «بەر ب سنوران ب رێ بكەڤن» (شۆپێن رۆندكان- 82).
ئێدی ب ڕێ دكەڤن…
(ئەیوب)، د (شۆپێن رۆندكان) دا گۆتە وان:
«خوە ل تەرمان نەگرن، ساخا ب مریان نەدەن» (شۆپێن رۆندكان- بپ198). وان «رێكا هات و باتێ هلبژارتبوون… ئەڤە ئەم ب ڕێ كەفتین» (شۆپێن رۆندكان- بپ210- 211). و بەڕەڤ خابۆری چوون كو ل وێرێ ژمارا وان ژ سێ هزار كەسان بۆری. وەكی وان گۆتی «زووكا ژ خابۆری دەرباز ببن» (شۆپێن رۆندكان- بپ215). ئێدی (گۆتگۆتك و ئاستەنگ و واستیان و ترس و برس و تێهنی و هنگافتن و جڕە دەڤ و ژان و گرێدانا دەڤێ زارۆكان و…). بەلێ پشتی ژ جادێ دەربازبووین، هەر كەسەكی دزانی دێ چەوا ڕەڤیت.
ئەو ژی د گەهنە بڕیارەكێ، كو وەكی (ئەیوب) و هەڤالێن وی ل دەوسا وان ب چن و ل جەهدێ ب دەن… رێكا هات و باتێ و مان و نەمانێ. وەكی د بێژیت:
نزانین «چ رویدانە چاڤەرێ یا مەیە د كەت» (شۆپێن رۆندكان- بپ286).
ئەڤێن بەر ب سنورانڤە چووین- توركیا – تووشی شەری و رێكێن نەخۆش بوون. رێكێ د بڕن و… :
– «ئەو كاروانێ وەها درێژ بەردەوام دبن و… بەرەو ژوور د مەشیا» (رۆژێن ئێتۆن- بپ151).
دەهان شەر و رویدان و دیمەنێن تەراژیدی د بینن… هەتا د گەهنە سنوران… و ل وێرێ:
– «لەشكەرێ هۆڤێ دژمنی دگەل جاشان… بەرێ چەكێ خۆ یێ سڤك و گران دانە گەلی و… (شۆپێن رۆندكان- بپ308).
وەكی د بێژن:
– «ئەڤرۆكە ل پشت و بەرێن مە دژمنن، ل ڤی ئالی توركن و ل ئالیێ دی ئیراقە، د ڤێت مە ئاگەهـ ژ خۆ هەبت و…» (شۆپێن رۆندكان- بپ314).
خەلكی… دەست ب ڕەڤێ كر و… ئەو ل «كەمپان؛ دیاربەكر، مێردین، مووشێ… بنەجهـ كرن، رەوشا وان د وان كەمپان دە پڕ نە باش بوو (ئەز و دەلال- بپ50).
– «سەهمەكا مەزن ب سەرێ خەلكی كەت و ئەو ژ هێز كەتن… نێزیكی 70 هزار كەس هاتنە سەر سنورێن كو ل سەر ناڤێ تركیەیێ نە (كوڕێ زنارێ سەربلند- بپ217).
– «ئارمانجا تركیەیێ ئەو بوو سنوران بگرە و ئاریكارییا عیراقێ بكە… لێ خەلكێ جهێن خوە د وان گەلیان دە كرن» (كوڕێ زنارێ سەربلند- بپ218).
ژ دەرڤەی سنوران و بەردەوامیدانا دەردەسەرییان
ژ سنوران دهێنە ڤەگوهاستن بۆ ناڤ كەمپان دا ل توركیا و گەلەك نەخۆشییان دبینن و ئێش د ناڤ وان دا بەلاڤ دبن و گەلەك زارۆك رۆژانە، ژ كێم چاڤدانیێ دمرن و چەندین دەردەسەریێن دی دبینن، ژ سەرمایێ و نەبوونا نڤینان و نە شووشتن و ڤەشووشتن و بێ سەروبەرییا خوارنێ و… هتد.
– «پاشی ئەنفال ب سەر مە دا هاتن، بەرێ مە كەفتە دەربدەریێ، ب خورتی ژ سیانید و خەردەلێ قورتال بووین و د ناڤ خیڤەتگەهان دا بووینە پەنابەر» (داویا شەرڤانەكی- بپ65).
ل وێرێ (توركیا): پشتی چەندەكێ والیێن (مێردین و دیاربەكر) د هێنە نك وان و بەر ب (دیاربەكر) د بەن و ل بن خیڤەتا ئاكنجی د كەن. لێ (باران و هاتنا سەرمایێ و نەخۆشی و برینێن كیمیاوی و مرن و بێنانی و خەونێن نەخۆش و كابۆس و كێشەیێن جڤاكی و ژەهركرنا خەلكێ كەمپێ و ئەڤینی و میت و خیانەت و…).
(نۆرۆژ) ژی، د رۆمانا (رۆژێن ئێتۆن) دا تووشی ئێشێن دەرونی د بیت. هەر هزرێن وێ بۆ وەلاتی و كارەساتێن وێڤە دچت. كویر د وان مالخولیانان دا دژییا (شەوات و هەواری و كوشتن و زارۆكێن رەشۆی و برینێن میرزۆی و دەنگێ فرۆكان و گورمێنا تۆپان و… ژ ئالیەكی ژی:
– «هێشتا لێڤێن شیانی روویێ وێ د گەزاند و وەكە ماگنێت ب گیانێ وێ ڤە نوسهابوون» (رۆژێن ئێتۆن- بپ181).
پاشی ل (ئامەد)ێ، وان د خانیانڤە ئاكنجی د كەن و پشتی چەندەكێ (هەڤند)ێ سیهـ سالان مەزنتر د یادگارێن زارۆكینیێ دا دژییا و «هەر تشت ژ چاڤادا رەش بوو… د رۆمانا (رۆژێن ئێتۆن دا): «نیشانێن پۆسیدەگی و نیگەرانیێ دیسان د رویێ وێ (نۆرۆژ)ێ دا خویا د كرن، تالان و فەرمانێن كەڤن د مەژیێ وێ دا دوبارە دبوون، لەوما دەمێ ب شەڤان ژی د نڤست ئێدی ب دلەكە پر خەمگین و كوڤاندار رادكەت و… هندە جاران هزرێن مرنێ خوە ل سەری د دان… ژ ژیانێ بێزار ب بوو واستیابوو، ئێدی نە د خوەست بژیتن و… د نیڤ وی جڤاكی دا هەست ب تەنهایێ د كر و حەز د كر كو دەركەڤە و كەسێ ببین… و حالەتەكێ نە ئارامیێ تێ ئالییا… .
د رۆمانا (شۆپێن رۆندكان) ژی دا، ل ناڤ ئاخا (توركیا) ژی: (سەرما و برس و تێهن و بریندار و پەریشانی و زۆردارییا جاندرمان و مرن، ب تایبەت د ناڤ زارۆكان دا كو د ئێك شەڤ دا (37) زارۆك مرن… سەرەرای پرۆپاگندا و گۆتگۆتكا… و د ڤێ دەلیڤێ دا (ئەیوب) ل گەل توركان د ئاخڤیت:
– «ئەڤە سێ شەڤ و سێ رۆژە ئەم ل سەرێ ڤی چیای، بێ ئاڤ و بێ ئاگر، بێ نان و بێ نڤین، هوون ب چاڤێن خوە دبینن چەوا مرۆڤ دمرن؟» (شۆپێن رۆندكان- بپ367).
ل كێلەكا كەڤنە گۆڕستانا گوندێ (زیڤیانا) «باژێرەك ژ مریان ئاڤابوو» (شۆپێن رۆندكان- بپ372).
پشتی والیێ (دیاربەكر)ێ هاتییە نك وان گۆتێ:
– «دەولەتا مە بڕیار دا پێنچ سالان هەوە ب خودان كەت».
لێ ئێستگەهـ ل ڤێرە ژی ناراوەستیت و چینەكا مەزن ژ وان، قووناغەكا دی یا ژیانێ و ئاوارەیێ دەست پێ دكەن و كۆچبەری ئەوروپا دبن و ئەو بارێ گرانێ دەروونی، هەر یێ ل سەر پشتا وان.
ژ دەرڤەی وەلاتی
پشتی كەمپێن توركیا، ئێدی رێكەكا دی دكەڤیتە بەرامبەری گەلەك ژ وان، ئەو ژی كۆچكرنەكا دی یە بەر ب ئەوروپا:
– «پشتی ئەنفالان هەر ئێك ژ مە ب رێیەكێ چۆ، پشتی دەمەكی ل خیڤەتگەهێن دەربدەریێ، دەلیڤەك ب دەست كەفت بۆ ئەوروپا» (داویا شەرڤانەكی- بپ55).
ل ڤێرە ژی رەنگڤەدانا وێ كارەساتێ، د ناڤ مەژیێ وان دا هاتییە تۆماركرن و قەت ژێ دویر ناكەڤن، بەلكی سیتاڤكەكە ب دویڤ وان ڤە:
– «ترس تژی سەرێ وان بوو، هزرا ژ توخیبێ پراگ برنەدەر.. برنە وەلاتێ وان یێ خوینێ، برنە رۆژێن دەستهەلاتا فاشیان، برنە رۆژێن سەربران، برنە ئەنفالێن رەش.. ترس، هەڤالجێمكێ گیانێ وانە و…» (شەڤێن پراگ- بپ18).
– «ل ئوروپا دژیتن ژ كوچبەرێن ئەنفالایە، ژنا وی ب كیمیایێ هاتبو هنگاڤتن؛ لوێرێ مریە، و دو زاروك هەنە، ژبلی كیلۆیەكا زێری، نەختی دێ ب دولاری ددەت، بكڕەكێ باشە! دێ ئێكا ژ كراسێ وی هەبیت و…» (ڤیان د… بپ179).
– «هەتا پشتی ئەنفالێن رەش و چەپەل و ئێدی وە وەلات ب وی رەنگی پڕی مەرگەساتی ب جهـ هێلای» (داویا شەرڤانەكی- بپ45).
هەلویستێ نڤیسەران:
ل ڤێرە، نڤیسەران ژی ڤیاینە مستەكێ ژ ئاڤا وێ كانیێ ڤەخۆن و هەلویستێ خۆ بەرامبەری ڤێ هەوێ دیار بكەن، خودانێ (ڤیان د دەمەكێ ژانداردا- بپ10) دا پرسیار دكەت:
– «گەلی سۆفی و حەجیا، (كیژان حاكم، گاورێ دادوەر یان باوەردارێ زۆردار چێترە؟).
هەمیان ب حێبەتیڤە:
– چ؟
– باوەرداریا ل ژێر چەوساندن و ئەنفالا، یان گاوریا چار فروكێن پاراستنێ؟؟!» (ڤیان د دەمەكێ ژانداردا- بپ10).
خودانێ (تاڤكە- بپ59) ژی نفرینان دكەت:
– «بەری قڕالێ كوفرێ فەرمانا ئەنفالێن رەش بدەت! ببۆرە كچا دایكا خوە، ئەڤا ڤی زەندیقی سەركێ سەگی د دەڤی دە بت، هینایە سەرێ ڤی مللەتی، قڕالێن كوفرێ قنكێن وی راناكەن!».
هەلویستێ شۆفینییان
بەرامبەری ڤێ چەندێ ژی، كەسێن شۆفینی و هەڤهەلویست ل گەل بكەرێن وێ كریارا هۆڤانە، هەلویستێن خۆ یێن دژ هەبوون:
– ژ زار دەڤێ دوكاندارەكێ مووسلی:
– «خودێ كەریمە، گەر دەلیڤە هات، سوز بیت ئەنفال.. سەیران بیت، بەرامبەر ئەوا دێ ب سەرێ كوردێن گاور و خائین ئینین، ل جهێ ژنكێن وان بو خاچ پەرستان بن.. ئەم فەرترین» (ڤیان د دەمەكێ ژانداردا- بپ121).
– دەمێ غانمێ عەرەب گوهداری دكر، كو بەری هینگێ ل كوردستانێ بوو:
– «نەزانین و دفن بلندی د دەرونێ هەوە دا یا رهدارە هەر ژ رۆژا ژ گزیرتا خویا هشك و نەدار دەركەڤیت ب چاڤێ كێمیێ هەوە ل خەلكی نێری؛ ب قامچیا خودێ هاژۆتن ل ئەنفالان وەكو بابكالێن خویێن خەلك ژ بەرتەنگیا دونیایێ بەر ب بەرفرەهیا ئاخرەتێ پالددان» (ڤیان د دەمەكێ ژانداردا- بپ363).
– غانمی هەر بیر ل وێ چەندێ دكر، دەمێ:
– «بیرا وی ل تالانكرنا باژێرێن ئیرانێ هەر ژ قەسر شرین تا خورەمشەهرێ و پاشی ئەنفالێن كوردستانێ دەمێ ب شەڤ ب ترومبێلێن لەشكری پەزێ كوردان ڤەدگوهاستە…» (ڤیان د دەمەكێ ژانداردا- بپ264).
– ل عیراقا براینی و… :
– «لێكولین و ئەشكەنجدان جێمكن.. زنجیرا رەڤشتا پاك ژ بابێ عەبدوللاهێ.. هەتا عەبدوللایێ ئەنفالچی خەلەكێن بێ ڤەقەتیانن» (ڤیان د دەمەكێ ژانداردا- بپ78).
رەخنەگرتن
هەلبەت رەخنەیێ ژی جهێ خۆ د ناڤ چەند رۆمانان دا گرتییە، ئەو ژی ئەوە، كو یا پێدڤی بۆ ئەنفالكری و كەسوكارێن وان چ نە هاتییە كرن و پشتگوهـ هاتینە هاڤێتن:
– «مە ئێشا ژبیركرنێ هەیە!؟
وەكو چ؟
ئەنفالێن ناخ و دەروون هەژاندین؛ و تێر رەزیل و بێ روومەت كرین، تنێ بویە درویشمەك ل سەر پاتەكێ رەش (ئەم شەرمزار دكەین… )» (ڤیان د دەمەكێ ژانداردا- بپ196).
– «بیست سالا بخوینم و دووماهیێ بێژمە بچمێ تەیێ داكەڤتی ئەزبەنی! چ بكەم (دەستێ بن كەڤری یە…)؟ هندی ژ شەهید و ئەنفالكریا سەرهلدان و… (ڤیان د دەمەكێ ژانداردا- بپ201).
– «د لێگەریانەك بێزار دا ل وێ كلیلا ب چەندین چەرخا مێشكێ مە یێ كلیلدای، دا هەر بەرێ مە لێبت و هزرا مە ژ بیاڤێ وێ دەرباز نەبیت. هەكە دێ ب سەر لاپەرێن ئەنفالان هەلبین. ناڤێ ئەنفال هەمی بێدەنگ كرن و… (ڤیان د دەمەكێ ژانداردا- بپ39).
– «ل ئاڤاهیێ دادگەهێ، پیرەمێرەك:
ئەڤە چ گێلەشۆكە؟
خێزانێن ئەنفالكریانە، باوەرناما مرنێ دروست دكەن پشتی بڕیار ژ پەرلەمانی دەركەڤتی… ب دەهان هزار ژنێن گەنج هیڤی و پەرۆشی بو دیدارا هەڤژینێن خو ب دەرچوونا باوەرناما د سینگاندا و زاروكێن چاڤەریێ بابێن خوە یێن كاروانی…» (ڤیان د دەمەكێ ژانداردا- بپ140).
– «خەلكێ ڤی باژێری و هەر كوردەكی دەستێ هاریكاریێ درێژكر؛ و بازنەیا ترسێ شكاند، یا وان كری باوەر ناكەم حەوارییێن مەسیحی و یاوەرێن موحەمەدی كربیت! و…» (ڤیان د دەمەكێ ژانداردا- بپ223- 224).
– «ئەڤ سێوی یە ڤیابت تولا خو و یا دایك و باب و مللەتێ خو ڤەكەت ژ ئەنفالچیێن عەرەب و موستەشارێن كورد» (ڤیان د دەمەكێ ژانداردا- بپ35).
ل دووماهیێ: ژ بەر درەندەییا ئەنفالان، ئەو پەیڤ هەر سیتاڤكەكا ب ترس بوو ب دویڤ خەلكێ كوردستانێ ڤە، لەوما پشتی 1991ێ ژی، ترسەك هەبوو كو رژێم ب زڤڕیتەڤە و ئەنفالان دووبارە بكەتەڤە:
– «دەڤەرا ل فڕینێ قەدەغە دێ هەلوەشینیت. خەلكەكێ راستێ دزانت پێ دكەنن، كێمەك دترسن نەكو ئەنفال دووبارە ببن» (ڤیان د دەمەكێ ژانداردا- بپ259).
هەر چەوا بیت:
– «ژ بۆ مانێ هیڤییا مە دەولەتا كوردی و خەونا وان تالان و ئەنفالە» (باخۆرە- بپ63).
زمانێ وان ژی:
– «چو لاڤە و ئایەتا نا خوینن ژبلی ئایەتا ئەلئەنفال..!» (مەمۆ كەو بەردا- بپ34).
ژێدەر (رۆمان):
1- بلند محەمەد- سۆتنگەهـ/ سال: 2005
2- تەحسین ناڤشكی- تاڤگە/ سال: 2011
3- حەسەن ئیبراهیم- شەڤێن پراگ/ سال: 2008
4- حەسەن ئیبراهیم- مەمۆ كەو بەردا/ سال: 2008
5- حەسەن ئیبراهیم- ئەڤین و ئەنفال/ سال: 2010
6- ژارۆ دهۆكی- پالێ پیشی/ سال: 2001
7- سدقی هرۆری- كوڕێ زنارێ سەر بلند/ سال: 2008
8- سدقی هرۆری- ئەز و دەلال/ سال: 2008
9- سدقی هرۆری- ئەڤین و شەوات/ سال: 2008
10- عسمەت محەمەد بەدەل- داویا شەرڤانەكی/ سال: 2005
11- كۆڤان سندی- رۆژێن ئێتۆن/ سال: 2007
12- هزرڤان عەبدوللا برجینی- شووپێن رۆندكان/ سال: 2011
13- محسن عەبدولرەحمان- ڤیان ددەمەكێ ژانداردا/ سال: 2005
14- محسن عەبدولرەحمان- باخۆرە/ سال: 2009.
