رۆژهەلاتا ناڤین ئێکە ژ وان دەڤەرێن جیهانێ، کو ب سالانە گەلەک کەس چاڤەرێ ڤێ یەکێ نە دێ بەر ب گوهۆڕینێن مەزن ڤە چیت و وەکو ئێکەتییا ئەورۆپا و وەلاتێن دی یێن جیهانێ ببیتە جهەکێ گرنگ بۆ پێشڤەبرنا دیموکراسییێ، ڤێ دووماهییێ ژی دەمێ شۆرەشا ب ناڤێ بهارا عەرەبی ل گەلەک وەلاتان دەستپێکر، هزرمەندێن رۆژهەلاتی و رۆژئاڤایی وەسا ددیتن، ئێدی سەردەمێ دکتاتوران و سیستەمێن پاشکەفتی ب دووماهی هات و دێ سەردەمەک نوی دەستپێکەت، لێ نە ل تونس، نە ل یەمەن و مسرێ و نە ژی ل سووریێ یا گەلەک کەس چاڤەرێ بوون بجه نەهات، ل مسرێ ب جهێ حوسنی موبارەک دکتاتورەک دی ب کۆدەتایا سەربازی هاتە سەر دەستهەلاتێ، ل لیبیا هەتا نها ژی ئالۆزی بەردەوامن، یەمەن ب جهێ بەر ب دیموکراسییێ ڤە بچیت هاتە پارچەکرن و نها حوسی و قاعیدە ل وی وەلاتی بووینە ناڤەندا گرۆپێن توندرەو و ئەمریکا و بریتانیا ژی بەردەوام ئێرشی یەمەنێ دکەن و رەوشا ژیانا خەلکی ل وی وەلاتی گەلەک خرابە.

هەکە ئەم بەحسێ سووریێ بکەین، پشتی ژناڤچوونا رژێما بەشاری گرۆپەک توندرەو ب سەرۆکاتیا جۆلانی، کو نها خوە وەکو ئەحمەد شەرع دایە نیاسین هاتییە سەر دەستهەلاتێ، نە بەحسێ دیموکراسییێ دهێتە کرن، نە ژی پێکڤەژیان و نە ژی ئازادی، بەلکو نها ئەحمەد شەرع یێ بۆ پاراستنا دەستهەلاتا خۆ هەر کارەکێ دکەت و ئارمانجا وی د پێنگاڤا ئێکێ دا تنێ پاراستنا دەستهەلاتێ یە، د پرۆژەیێ بۆ دستوورێ نوو یێ سووریێ دا ژی پەیڤەک ب ناڤێ دیموکراسییێ تێدا نینە، ئەرێ پرسیار ل ڤێرێ دەستپێ دکەت، بۆچی شۆرەشێن ب ناڤێ بهارا عەرەبی، کو تێدا ب سەد هزاران کەس بوونە قوربانی نەگەهشتنە وێ ئەنجاما، کو گەلەک هزرمەند چاڤەرێ بوون و جارەکا دی سیستەمێ وان وەلاتان وەکو بەرێ لێ هات و هەتا خرابتر ژی، چونکی هەر چ نەبیت ل سەردەمێ قەزافی ل لیبیا ئارامی هەبوو، ل سووریێ ژی هەروەسا، لێ نها ئارامی نەما، خزمەتگوزاری نینن و ژیانا خەلکی رۆژ ب رۆژێ خرابتر لێ دهێت، ئەرێ ما خەلکی شۆرەش نەکر دا رەوشا وان باشتر لێ بهێت؟ دا ژیانا وان خۆشتر بیت، دا بشێن ب ئازادی بژین؟ بۆچی وەسا نەبوو، ئەگەر و فاکتەرێن، کو دبنە ئاستەنگ ل هەمبەر پێشڤەچوونا دیموکراسیێ ل رۆژهەلاتا ناڤین چنە. 

من دڤێت د پێنج خالان دا بەحس بکەم

یا ئێکێ پەترۆل:

 پڕانییا وەلاتێن رۆژهەلاتا ناڤین خودان پەترۆلن، هەبوونا پەترۆلەکا زێدە وەسا کرییە، کو دەستهەلاتدارێن رۆژهەلاتا ناڤین ببنە کەسێن تەمبەل، داهاتەکێ گەلەک زێدە ژ پەترۆلێ دهێتە بەر دەستێ وان، ئەو ژی وی داهاتی ل گۆر دلێ خوە دمەزێخن، ل هەر وەلاتەکێ ل گۆر ئاستێ پێشڤەچوونا جڤاکی و کەلتوری داهاتێ پەترۆلێ بۆ بەرژەوەندییا گشتی دهێتە بکارئینان، ل هندەک وەلاتان پەترۆل پتر بۆ خزمەتا خەلکی هاتییە مەزاختن و ل هندەک وەلاتێن دی ئەو یەک کێمتر بوویە و پتر بۆ خزمەتا دەستهەلاتداران و کەسێن نێزیکی وان بووینە، ئانکو چو دەمەکێ پەترۆل نەبوویە ئالییەتەک بۆ پێشڤەبرنا ئازادییێ، دیموکراسییێ و لیبرالیزمێ ل وەلاتێن رۆژهەلاتا ناڤین، هەبوونا پەترۆلەکا زێدە ل وەلاتێن رۆژهەلاتا ناڤین وەسا کرییە، کو گەلەک کۆمپانیێن مەزن یێن جیهانێ ب تایبەتی ژی ل وەلاتێن زلهێز گرێبەستێن مەزن ل گەل وان وەلاتان ئیمزا کرینە و ئەو یەک هەموو د بەرژەوەندییا چینا دەستهەلاتدار دا بوویە و نەبوویە فاکتەرەک ژ بۆ پێشڤەبرنا ژیانا خەلکی د گەلەک بیاڤان دا، هەکە ئەم هزرا خۆ بکەین ب جهێ وی پارەیێ گەلەک زێدە ژ داهاتێ پەترۆلێ، هەکە ل رۆژهەلاتا ناڤین ژی سیستەمێ وەرگرتنا باجێ هەبا، دا وی دەمی وەلاتی ل هەمبەر دانا باجێ چاڤدێرییا دەستهەلاتێ کەن، دەستهەلات ژی دا نەچار بیت بەردەوام خزمەتا خەلکی بکەت دا بشێت جهێ رازیبوونا وەلاتیان بیت، خالا دی دەولەت دا نەچار بیت بۆ رازیکرنا و بێدەنگکرنا خەلکی د سیستەمێ رێڤەبەرییێ دا گەلەک گوهۆڕینان بکەت، ئانکو دا خەلک پتر وەکو چاڤدێرێ دەستهەلاتێ بن، دەمێ دەستهەلاتێ تشتەک ل دژی بەرژەوەندییا خەلکی کربا دا خەلک نەرازیبوونا خۆ دیار کەن و بێژن ئەم باجێ نادەین، بێی دانا باجێ ژی وی دەمی دەولەتێ نەدشییا ب ئەرکێ خۆ رابیت، لێ ل رۆژهەلاتا ناڤین تشتەک وەسا نینە، مرۆڤ نەشێت ل رۆژهەلاتا ناڤین بەحسێ هەلبژارتنێن ئازاد بکەت، پاقژترین هەلبژارتن ل وەلاتێن رۆژهەلاتا ناڤین هاتبیتە کرن ژی دیسان گەلەک سەختەکاری تێدا هەبووینە.

 

خالا دویێ سەرمایەدار:

ل وەلاتێن رۆژهەلاتا ناڤین کەسێن خودان سەرمایە چو دەمەکێ هزرا ڤێ یەکێ نەکرینە، کو سەرمایێ خۆ ژ بۆ پێشڤەبرنا ئاستێ دیموکراسیێ و ئازادییێ ل جڤاکێ خۆ بمەزێخینن، ل رۆژهەلاتا ناڤین گەلەک کەس هەنە خودان سەرمایێن گەلەک مەزنن، وان کەسان دشیان وەکو گەلەک ل وەلاتێن رۆژئاڤایی ب رێیا سەرمایێ خۆ، ب دەهان رۆژنامەیێن سەربخوە و ئازاد دامەزرینن، دەزگەهێن ئازاد یێن میدیایی ئاڤا بکەن، ب دەهان ناڤەندێن ڤەکۆلینان و ئازادیێ و پێشڤەبرنا دیموکراسیێ دروست بکەن، دشیان ب رێیا ئاڤاکرنا گەلەک ناڤەندێن زانستی خزمەتا پێشڤەبرنا جڤاکێ خۆ بکەن، چونکی ب پێشڤەبرنا تاکی دێ جڤاک ژی پێش کەڤیت، لێ جهێ داخێ ئەو یەک ل رۆژهەلاتا ناڤین نەهاتییە کرن، هەکە ل هندەک وەلاتان ژی هاتبیتە کرن گەلەک کێم بوویە و نەشییایە کاریگەرییا خوە ل سەر پێشڤەبرنا دیموکراسیێ ل جڤاکی بکەت.

خالا سیێ هەبوونا توندرەویا مەزهەبی:

توندرەوی ب هەموو رەنگێن خۆ، ڤێجا چو مەزهەبی بیت یان هەر ئایدیۆجییەکا جودا بیت ل هەمبەر گوهۆڕینێ و پێشڤەچوونێ ئاستەنگیێن مەزن دروست دکەت، توندرەوییا ب ناڤێ مەزهەبی ب تایبەتی ژی دەرکەفتنا ب دەهان سازی، رێکخستنێن توندرەو ل وەلاتێن رۆژهەلاتا ناڤین بووینە ئاستەنگێن گەلەک مەزن ل هەمبەر پێشڤەبرنا ئازادییێ و دیموکراسییێ، ئازادی و دیموکراسی و پێکڤەژیان ل گۆر گەلەک ژ وان رێکخستنان کوفرە و دڤێت جڤاک ل گۆر هزرا وان یا بەرتەنگ بهێتە ئاڤاکرن، هەکە ئەم بەرێ خۆ بدەینە رویدانێن پشتی هاتنا داعشێ ل رۆژهەلاتا ناڤین ب هزاران کەس بووینە قوربانی و داعشێ ل گەل گەلەک گرۆپێن دی زیانێن زۆر مەزن گەهاندنە وەلاتێن رۆژهەلاتا ناڤین، رێکخستنێن وەکو قاعیدە، داعش و گەلەک بزاڤێن دی دیموکراسییێ ب چو رەنگەکێ قەبوول ناکەن، گەلەک زانا و رەوشەنبیرێن مەزن ژ بەر هزرێن وان یێن ژ بۆ پێشڤەبرنا دیموکراسییێ و گوهۆڕینان ب دەستێ کەسێن توندرەو هاتینە ژناڤبرن.

گەلەک ژ سەرکردەیێن وان گرۆپێن توندرەو ئازادییێ و دیموکراسییێ وەکو هزرەکا وەلاتێن رۆژئاڤایی ل دژی ئیسلامێ و ژ بۆ ژناڤبرنا ئیسلامێ ل قەلەم ددەن و هەتا نها ژی ئاستەنگییان ل هەمبەر بەلاڤبوونا ئازادییێ و دیموکراسییێ دروست دکەن، پەرتووکان دسوژینن، گەلەک کەس ژ ترسا وان گرۆپێن توندرەو نەچار ماینە د چەند سالێن بۆری دا ژ وەلاتێ خوە بڕەڤن و بەرێ خۆ بدەنە ئەورۆپا، چونکی ل وەلاتێ ئەو لێ دژین ئانکو ل ئێک ژ وەلاتێن رۆژهەلاتا ناڤین ئێدی جهێ وی نەمایە و بێگومان نەمانا کەسێن رەوشەنبیر و زانا ژی زیانەکا دی یا مەزنە ل هەمبەر پێشڤەبرنا دیموکراسییێ ل جڤاکێن رۆژهەلاتا ناڤین.

ل ئالییێ دی چونکی هەتا نها ژ بەر ڤان ناکۆکییان د جڤاکێ دا ئامادەییەکا  باش ژ بۆ قەبوولکرنا دیموکراسییێ و ئازادیێ نینە، ئانکو مرۆڤ دشێت بێژیت جڤاکێن رۆژهەلاتا ناڤین بووینە قوربانییێن دو هزرێن جودا، یێن توندرەو و ل هەمبەر دا گەلەک کەسان ژی ب رەنگەکێ توند ئێرشی ئیسلامێ یان ژی مەزهەبێن دی کرینە و ئەو یەک ژی زیانا خۆ یا مەزن بۆ پێشڤەبرنا دیموکراسییێ و ئازادییێ هەبوویە، چونکی دڤێت دیموکراسی وەکو تێگەهشتن ل گۆر راستییا رۆژهەلاتا ناڤین ل گۆر راستییا هەر جڤاکەکێ کار ل سەر بهێتە کرن و قووناغ ب قووناغ پێش بکەڤیت و پاشی ژی ببیتە پشکەک ژ پرۆگرامێن پەروەردێ دا زارۆک فێری هزرێن نوی ببن و پێنگاڤ ب پێنگاڤ هزرێن بەرتەنگ د جڤاکێ مە دا نەمینن، بێگومان ژ بۆ ڤێ یەکێ ژی دڤێت زەمینەسازی بهێتە کرن و ئەو یەک ژی وەکو شۆرەشەکێ یە و پێدڤی ب دەمی یە، لێ ژ بەر ناکۆکییێن من ل سەری بەحس ژێ کری و هەبوونا گرۆپێن توندرەو ئەو یەک نەهاتییە کرن.

 

خالا چارێ دەستێوەردانێن دەرەکی:

هێزێن جیهانی پێشڤەچوونا دیموکراسییێ ل رۆژهەلاتا ناڤین بۆ خۆ وەکو مەترسییەک مەزن دبینن، چونکی دەمێ سیستەمێ وەلاتێن رۆژهەلاتا ناڤین ببیتە دیموکراسی ئەو نەشێن ب بەهانەیێن جودا جودا سالانە ب گۆژمێن خەیالی چەکان بفرۆشنە وەلاتێن رۆژهەلاتا ناڤین، باش دهێتە بیرا مە دەمێ ئەمریکا ئێرشی ئیراقێ کری وی دەمی درویشمێ وان ئەو بوو دێ ئیراق بیتە وەلاتەک دیموکراتی، لێ هەر زوی راستییا بابەتی بۆ هەموو ئالییەکێ ئاشکرا بوو، راستە ژناڤچوونا رژێما سەدامی ژ بۆ ئازادیا گەلێ کورد و پێکهاتەیێن دی یێن زۆلملێکری ل ئیراقێ گەلەک باش بوو، لێ بۆ هەر کەسەکێ ئاشکرا بوو، کو ئەمریکا و هەڤپەیمانێن وێ ب تایبەتی ژی بریتانیا چو بەرنامە ژ بۆ ئیراقەک دیموکرات و ئازاد نینن، چونکی ژ سالا ٢٠٠٣ هەتا نها چو دەمەکێ رەوشا ئیراقێ ئارام نەبوویە، ئیراق نها ئێکە ژ وەلاتێن هەر گەندەل ل سەر ئاستێ جیهانێ، زێدەباری دەولەمەندییا پەترۆلێ، لێ ل ئیراقێ هەژاری گەلەک زێدە یە، ئانکو د نموونەیا ئیراقێ دا ئەم دشێین ببینین دەستێوەردانێن دەرەکی ل ژێر ناڤێ ئینانا دیموکراسییێ بۆ رۆژهەلاتا ناڤین ژ بلی زیانێن خۆ چو مفایەک بۆ خەلکی نەبوویە.

ل ئالییێ دی گەلەک ژ وەلاتێن زلهێز حەز دکەن هەردەم رەوشا رۆژهەلاتا ناڤین یا ئالۆز بیت، دا ئەو بشێن ل ژێر ناڤێ گرۆپێن توندرەو، سەرۆکەک دکتاتۆر و گەلەک تشتێن دیتر هەردەم دوژمنەکێ بۆ خۆ و هەڤپەیمانێن خۆ دروست بکەن و هەردەم ژ بۆ بەرژەوەندیێن خۆ رەوشا رۆژهەلاتا ناڤین ئالۆز بکەن، دبیت ئەو یەک ژ بۆ هندەک خەلکێن بندەست ل دەڤەرێ ب تایبەتی ژی ژ بۆ کوردان هندەک باشییێن خۆ هەبیت، لێ هەکە ئەم بەرێ خۆ بدەینە ئەزموونا چەندین سالێن بۆری ب تایبەتی ژی پشتی سالا ٢٠٠٣ ل ئیراقێ ئەو یەک ژی ئاشکرا بوویە، کو ئارمانجا ئەمریکا و وەلاتێن رۆژئاڤایی پاراستنا گەلێ کوردستانێ و ئاڤاکرنا دەولەتا کوردی نەبوویە، هەتا ئاستەنگی ژی ل هەمبەر دەولەتا کوردی دروست کرینە و نموونەیا ریفراندۆما سالا ٢٠١٧ ل بەر چاڤانە، ل ڤێرێ دیار دبیت دەستێوەردانێن دەرەکی ل ژێر ناڤێ دروستکرنا وەلاتەک دیموکرات گەلەک زیان گەهاندیە پرۆسیسا دیموکراسییێ ل گەلەک وەلاتێن رۆژهەلاتا ناڤین.

 

خالا پێنجێ، نەبوونا پارت و رێکخستنێن جڤاکێ سڤیل:

 بهێزبوونا پارتێن سیاسی، رێکخستنێن جڤاکێ سڤیل، دبیتە فاکتەرەک گەلەک گرنگ و کاریگەر ژ بۆ پێشڤەبرنا هەستێ وەلاتیبوونێ د ناڤ تاکێ هەر جڤاکێ دا، ئانکو وەلاتی د جڤاکەک وەسا دا هەست ب هەبوونا خۆ دکەت و ل هەمبەر جڤاکێ خۆ ژی هەست ب بەرپرسیاریێ دکەت، هەبوونا پارتێن سیاسی یێن سەربخۆ ل سەر بنەمایێ خزمەتا وەلاتییان، ئاڤابوونا سازی و رێکخستنێن جڤاکێ سڤیل دبیتە ئەگەرێ پێشڤەبرنا هزرا سیاسی و ئازادییێ ل جڤاکی دا، ئەو یەک ژی ب دەمی دبیتە ئەگەر ئاڤابوونا تاکەک پێشکەفتی و زانا، چونکی دڤێت ژبیر نەکەین دەستهەلاتێن گەندەل چو دەمەکێ رێ نادەن تاکەک ئازاد ل جڤاکی دا ئاڤا ببیت، کو هەست ب بەرپرسیارییێ ل هەمبەر گەل و وەلاتێ خۆ بکەت، دەمێ تاک ل هەر وەلاتەکێ زانا بیت بێگومان ل وی دەمی ل هەمبەر گەندەلییێ و نەبوونا دادوەرییێ ژ ئالیێ دەستهەلاتێ ڤە بێدەنگ نابیت و دێ هەموو رێکەکێ ل دژی دەستهەلاتێ ژ بۆ ئازادییێ و دیموکراسییێ بکار ئینیت، کو د رۆژا مە دا رێیا هەری کاریگەر ژی خۆنیشادانێن جەماوەری نە.

هەکە ئەم ئەڤرۆکە بەرێ خۆ بدەینە پڕانییا وەلاتێن رۆژهەلاتا ناڤین ئەم چو پارت و رێکخستنێن جڤاکێ سڤیل یێ کاریگەر نابینین، کو شیابیت ژ بۆ پێشڤەبرنا دیموکراسییێ و ئازادییێ ل وەلاتێ خۆ کار کربیت، هەکە ل هندەک وەلاتان تشتەک وەسا هەبیت ژی بێگومان د ئاستەک گەلەک لاواز دا بوویە و نەشیایە ببیتە هێزەکا کاریگەر، ل ئالییێ دی دەستهەلاتێ ژی رێ نەدایە تشتەک وەسا دروست ببیت، چونکی هەر پارتەکا سیاسی یان ژی رێکخستنێن جڤاکێ سڤیل بێی پشتەڤانییا ماددی نەشێت بەردەوامیێ بدەتە کارێ خۆ، وەکو بەری نها مە دیار کری سەرمایەدار ژی پشتەڤانییێ ل کارەکێ وەسا ناکەن، ژ بەر ڤێ یەکێ ژی هەکە هندەک رێکخستنێن جڤاکێ سڤیل دەست ب کارەکێ وەسا کربن ژی ب دەمی کەفتینە ژێر کاریگەرییا سیاسەتا دەستهەلاتێ و نەشیاینە ببنە هێزەکا کاریگەر ژ بۆ پێشڤەبرنا دیموکراسییێ ل وەلاتێ خۆ.

 

ئەنجام

د ئەنجاما ڤێ ڤەکۆلینێ دا بۆ مە دیار دبیت، کو بابەتێ دیموکراسییێ و پێشڤەبرنا وێ ل رۆژهەلاتا ناڤین پرۆسیسەک دەمدرێژە، هەر ژ دەستپێکا سەدسالا بیستێ هەتا نها ژی بزاڤ بۆ پێشڤەبرنا دیموکراسییێ ل رۆژهەلاتا ناڤین هەبووینە، لێ هەتا نها ژی تاکێ رۆژهەلاتا ناڤین ب گشتی نەگەهشتیە وێ ئاستێ، کو پێشڤەبرنا دیموکراسییێ وەکو بابەتەکێ سەرەکی یێ ژیانا خۆ ببینیت، هەم دەستهەلاتێ رێ نەدایە تشتەک وەسا دروست ببیت و هەم ژی گەلەک ئاستەنگییێن دی دروست بووینە، هەبوونا هێزێن توندرەو و هزرێن بەرتەنگ ژی د ناڤ جڤاکێن وەلاتێن رۆژهەلاتا ناڤین دا هەردەم ئاستەنگی ل هەمبەر دیموکراسییێ و ئازادییێ دروست کرینە، گەلەک جاران ئازادیخواز وەکو دوژمنێ ئایینی هاتینە بناڤکرن و ئاستەنگی ل هەمبەر کار و خەباتا وان دروست بووینە، لێ دیموکراسی پرۆسیسەکا دەمدرێژە سەرەرای ئاستەنگییێن مەزن لێ ئەزموونا گەلەک وەلاتێن جیهانێ سەلماندیە چو هێزەک نەشێت رێگرییێ ل گوهۆڕینێ بکەت، گوهۆڕین پشکەکە ژ ژیانێ و بێگومان ب گوهۆڕینا دەمی و کاریگەرییا تەکنۆلۆجییێ درەنگ ژی بیت دێ جڤاکێن رۆژهەلاتا ناڤین ژی بەر ب دیموکراسییێ ڤە چن.

 

ژێدەر: 

 1- اسپوزیتو، جان ۱۳۹۱، جامعه‌ی مدنی و دموکراسی در خاورمیانه، ترجمه‌ی محمد تقی دلفروز، نشر فرهنگ جاوید.

2- رمضان، طارق ۱۳۹۱، بیداری عربی-اسلام و خاورمیانه جدید، انتشارات آلن لین.

3- زکریا، فرید ۱۳۹۰، آینده‌ی آزادی، ترجمه‌ی امیر حسین نوروزی، نشر طرح نو.

4- قدوسی، سمیه ۱۳۹۱، کلی گویی‌های بدبینانه، مهرنامه، سال سوم، شماره ۲۲.