گرنگییا ئەدەبێ زارەکی و چیرۆکێ بۆ زارۆکان

ئەلند مزووری

کەلتۆرێ مللەتێ مە، کەلتۆرەکێ دەولەمەندە ب ھەمی تا و چقێن خۆڤە، ئەڤ کەلتۆرە بوویە ڕەنگڤەدانا دیرۆک و چاند و ھونەر و داب و نەریتێن جڤاکێ مە، مژارا ھەرا گرنگ مژارا بابەتێ فولکلۆری یە، کۆ ب سەدان و ھەزاران بابەتێن جوراوجۆڕ ژ ڕەگەزێن ھەمە ڕەنگ، ژستران و داستان و چیرۆکان ب ھەمی ڕەنگ و جۆڕێن خۆڤە، زێدەباری بابەتێن گۆتنێن مەزنان و مەتەلۆک، پێکەنیک و بابەتێن لێکئینای، د گەل یاریێن ھەمەرەنگ، ئەڤە ھەمی بۆ ھەردو تەخێن مەزن و زارۆکان، ژ ھەردو ڕەگەزان ھاتینە بکارئینان (تەوزیفکرن) و وەک ئەدەبێ زارەکی ھاتینە ل قەلەمدان.

ڕۆلێ ئەدەبێ زارەکی د خزمەتا زارۆکان دا

دەما بەحسا فولکلۆری بکەین، ئێکسەر دێ چیتە د چارچۆڤێ ئەدەبێ زارەکی دا، ئەوێ ژ لایێ باب و باپیرانڤە ھاتییە ڤەگێران و ژ لایێ بەرەباب بۆ بەرەبابی ڤە ھاتییە ڤەگۆھازتن، ئەڤی ئەدەبی بیاڤەکێ مەزن ژ کەلتۆری بخۆڤە گرتییە و ھەر د کەڤن دا کوردان گەلەک گرنگی پێ دایە.

ئەدەبێ زارەکی ل سەر چەند ڕەنگ و جۆڕان دھێتە پارڤەکرن و بۆ تەخێن جودا یێن جڤاکی، ژ مەزن و زارۆکان دھێتە ئاراستەکرن، ھەر جۆڕەک بۆ مەرەمەکێ و دەمەکێ دەستنیشانکری دھاتە پێشکێشکرن.

زارۆک وەک بەشەکێ گرنگێ جڤاکی پیتەدانەکا مەزن پێ ھاتییە دان، ھەر وەسا ھەر قووناغەکا ژیێ وان بەشەکێ تایبتەت، یێ گرێدای وێ قووناغێ ھەبوویە.

ئەگەر بھێینە قووناغێن ژیێ زارۆکی، وەک زانا پۆلینکری  بۆ وێ ئێکی ببیتە دەرگەھەک بۆ رەوشەنبیرکرن و ئاڤاکرنا زارۆکێن خۆ، ب تایبەت د بوارێ ستران و ڤەگێرانێ دا، مەبەست پێ چیرۆکە، ئەگەر ل کەلتۆرێ خۆ ڤەگەرین و د ناڤ دا بچین، دێ ب زەلالی بۆ مە دیاربیت؛ کا چەند جۆڕێن وان ستران و گۆتنێن بۆ زارۆکان ھاتینە دورستکرن دھێنە گۆتن، چ ئەوێن ژ لایێ مەزنان ڤە بۆ زارۆکان دھێنە گۆتن یان ژی یێن زارۆک د گەل ھندە لڤینا و یارییا بخۆ دبێژن.

یێن مەزن بۆ زارۆکان دبێژن و ڤەدگێرن:

 دەمێ دایک د بەر لاندکێ را سترانا دبێژیت، ب تایبەت سترانا (دارێ لاندکێ).

 – سترانێن ھەلاڤێتن و لەیزاندنا زارۆکان، بۆ زارۆکێن د ژیێ ئێک سالی ھەتا سێ سالی دا، ھەر یێن مەزن بۆ زارۆکان دبێژن، وەک (ھەی داوو عەمەرێ من) و (ھوی مەشکێ) و (ئەلاھـ حەی) و (نینیک) و (چیرۆکەک ھەبۆ عەتەم بوو) و گەلەکێن دی.

– چیرۆک و چیڤانۆک، کۆ زۆربەیا وان ژ لایێ مەزنان ڤە د ھاتنە گۆتن و ڤەگێران.

– تشتیکێ منۆ تشتۆ، ئەڤ جۆڕە زێدەتر مەزنان بۆ زارۆکان دگۆتن، ھندەک جاران ژی ھەر زارۆکان بخۆ بۆ خۆ دگۆتن.

یێن زارۆک بۆ خۆ دبێژن و ڤەدگێرن:

– یێن زارۆک ب کۆم یان ب تاک د گەل یارییان دبێژن:

–  زۆربەی وان سترانێن ژ لایێ زارۆکانڤە دھێنە گۆتن، ئەو سترانن، یێن د گەل یارییا و لەیزاندنێ دھێنە گۆتن، وەک (ھەڤال ھەڤالوشکێ، حەوایێ حەوایێ، قیقانێ، چیچێ چیچێ) … ھتد.

–  ھندەک گۆتن بۆ خۆ موژیلکرنێ دھێنە گۆتن و ڤەگێران وەک (تشتیکێ منۆ تشتۆ یان مامک، مەتەلۆک، ھۆز و بەرھۆز).

–  ھوزان (بەیت) یان ژی ستران وەک (بەیتا گیسکی، بەیتا باگوردانی، بەیتا کتکێ) و گەلەکێن دی.

کەرستێن نڤیسینا بەرھەمێن زارۆکان:

– ڕەنگ :

زارۆک جیھانا دەوروبەرێن خۆ، ب رێکا چاڤان دبینیت، ڕەنگێن زیق و گەشدارە و ئێک ژ لایێن دەستپێکێ یە بۆ دیتنێ، یا کۆ دبیتە ھاریکار بۆ جوداکرنا شێوە و پۆلینکرنا وان. ئەڤ جۆڕێن ڕەنگان دیتنا زارۆکان بخۆ ڕادکێشن، چۆنکە ئەو ڕەنگ بۆ دیتنا وان ئاسانترن.

زارۆک ھێشتا د گەشێ دا، ل نێزیکی ٥ ھەیڤییێ دشێت ڕەنگان بچاڤێن خۆ ببینیت، زێدەباری جوداکرنا ڕەنگێن گەشدار کۆ بۆ وان ئاسانترن بۆ وەرگرتنێ، ھەر د گەل مەزنبوونا ژیێ خۆ، ئەو بەردەوام بەرەڤ ڕەنگێن ڕەونەقدار دھێنە ڕادکێشان، ھەر وەسا ڤان جۆڕە ڕەنگان زێدەتر کاریگەری ل سەر دەروون و ڕفتار و حەزێن وان ھەیە.

زانستێ دەروونی دیارکرییە، ڕەنگان کارتێکرن ل سەر ڕەوشا مرۆڤان ژ ساخلەت و ھەست و ڕەوشتان ھەیە، زێدەباری کارتێکرن ل کەسایەتیێ هەیە.

ھەر ڕەنگەک ب شێوەیەکێ جودا کارتێکرنێ و دەربرینی ژ تشتەکی دکەت، ھەر وەسا گەلەک جاران وەک چارەسەری دھێنە ب کارئینان.

– وێنـە :

وێنە ئێک ژ تمامکەرێن تێکستێ یە، دەمێ زارۆک وێنەی دبینیت، ئێکسەر ھزرێن وی، وی وێنەی ڤەدگوھێزیت بۆ مێشکی، ئەگەر ئەو دڕامانا نڤیسینێ ژی نەگەھیت یان یێ خواندەڤان ژی نەبیت، مێشکێ وی ئێکسەر دێ وی نێزیکی ھزرا وێ نڤیسینێ کەتن یان ژی دێ چیرۆکەکا دی ل دەڤ وی پەیداکەتن.

وێنە ئێک ژ فاکتەرێن سەرەکییە بۆ گەھاندنا پەیامێ ل دەڤ زارۆکی، زارۆک ب سرۆشتێ خۆ حەز ژ ڕەنگا و وێنەیان دکەت، وێنە زیتر ھەستێن زارۆکی دلڤینیت و برێکا وان لڤینێن د وێنەی دا، بابەت رۆھنتر دگەھیت، لەورا گەلەک یا گرنگە ل دەمێ بابەتەک بۆ زارۆکی دھێتە ھەلبژارتن، چ بۆ کۆڤارێ بیت یان ڕۆژنامێ بیت یان ژی بۆ پەرتووکێ بیت، پێدڤییە رێژەکا مەزن یا وێنەیان تێدا بھێنە دورستکرن، ھەر وەسا ئەو بەرھەمێن زارۆکان یێن رێژا وێنان تێدا زۆردبن، ئەو زێدەتر بالا زارۆکی بخۆ دکێشن، ئەڤە ژی دبیتە ھوکار، کۆ زارۆک زێدەتر نێزیکی وی بەرھەمی ببیت.

د گەلەک ڤەکۆلینان دا ھاتییە دیارکرن، کۆ وێنان گرنگیەکا مەزن ل سەر گەشەکرن و ھشیارییا زارۆکان ھەیە، ھەر وەسا کارتێکرن ل سەر ئاڤابوون و ڕەوشت و پێکھاتا کەسایەتییا وی ھەیە، لەورا ب گرنگی دھێتە زانین، کۆ زارۆک ب رێکا ھونەرێ وێنان بھێتە ھشیارکرن و ئاراستەکرن، ئەڤە ژی دبیتە بەشەکێ گرنگ ژ بەشێن پەروەردە و فێرکرنێ، ئەڤە دبیتە ھوکار بۆ گونجاندنا وەرارا وی یا دەروونێ د قووناغێن جودا دا ژ ژیێ وی و مەیلا وی ل سەر دەربرینێ و ھزرکرنێ و داھینانێ، دیسا دبیتە ھاریکار بۆ ئازادییا دەربرینێن وی یێن بێسنۆر، یێن نەدیار و ڤەشارتی.

زارۆک ب سرۆشتێ خۆ بوونەوەرەکێ ھزرمەندە، ل دویڤ رێژا کێمییا ‌پێزانین و شاھرەزایێن خۆ، ئەو د قووناغێن گەشەکرنا خۆ دا، وێ چەندێ ب ھزرکرنێ بەدەل ڤەدکەت، یا کۆ ئەو نەشێت شرۆڤە بکەت.

– زمان:

زمان ئێک ژ ئامرازێن سەرەکی و گرنگە د نڤیسینا تێکسێن ئەدەبی دا بۆ زارۆکان، ھەر دیسا ل ڤێرێ دڤێت نڤیسەر گەلەک یێ ل سەر قووناغێن ژیێ زارۆکی زال بیت، چۆنکە قووناغا ژیێ زارۆکینیێ، چەندین قووناغێن دی تێدا دھێنە دیارکرن و ھەر قووناغەکێ تایبەتمەندییا خۆ ھەیە، ژ بەر وەرارا ھزری و جەستەیی، ل دۆیڤ ڤان قووناغان دڤێت نڤیسەر ھزر و پەیڤ و زاراڤێن گۆنجای، یێن گرێدای ژینگەھا ھەر قووناغەکێ ب ھەلبژێریت، چۆنکە ھێزا وەرگرتنێ قووناغ بۆ قووناغێ یا جودایە، دشێین ڤان قووناغان ب ڤی شێوەی بدەینە دیارکرن:

– قووناغا بوونێ ھەتا (٣) سالیێ.

– قووناغا (٣-٥) سالیێ

– قووناغا (٦-٨) سالیێ

– قووناغا (٩-١٢) سالیێ

– قووناغا (١٢-١٥) سالیێ

– قووناغا (١٥-١٨) سالیێ

ھەژیە بێژین، کۆ قووناغێن ژیێ زارۆکی ژ قووناغێن ھەستیارن، لەورا د ھەلبژارتنا بابەتی و پەیڤ و زاراڤان دا، دڤێت ب ھشیاری سەرەدەری د گەل دا بھێتە کرن، چۆنکە سەردەری د گەل ڤان قووناغان نەکارەکێ ئاسانە، ب تایبەت قووناغێن ئێکێ و دویێ، دڤێت نڤیسەر خۆ بێختە د ژیێ ڤان ھەر دو قووناغان دا و ھەولبدەت بزمانێ وان بۆ بنڤیسیت و وان کەرستان بھەلبژێریت، یێن ئەو د ژینگەھا خۆ دا دبینن، ب تایبەت گیانەوەران و ھەر کەرستەکێ دی، دڤێت نڤیسەر ھەولبدەت، وان کەرستان ب زمان بێخیت و ب وی زمانی دان و ستاندنێ د گەل زارۆکی بکەت.

– نڤیسین :

ل دەمێ نڤیسەر دھێت و بەرھەمەکێ ئەدەبی بۆ زارۆکان چاپ دکەت، پێدڤییە ھزر د قووناغا ژیێ وی دا بکەت و بزانیت دێ چەند پەیڤان د ھەر لاپەرەکی دا دانیت، د گەل وان وێنە و ڕەنگێن گونجای د گەل تێکستا وی بابەتی، چ ھەلبەست بیت یان ژی چیرۆک بیت، پیدڤییە چەند قووناغا ژیێ زارۆکی بچویکتر بیت، ئەو رێژا پەیڤان د وی لاپەری دا کێمتر لێ بکەت، دا کۆ زارۆک د گەل وێنە و ڕەنگێن وی لاپەری زویتر وەربگریت.

– چاپکـــرن:

قەبارە و کاغەزا بۆ بەرھەمێن زارۆکان دھێنە نڤیسین، دڤێت جوداھی د گەل یێن بۆ مەزنان دھێنە نڤیسین ھەبیتن، ب تایبەت بۆ قووناغێن ھەتا ١٢ سالیێ، ھەر ل دویڤ وان سالۆخێن ل سەری ھاتینە دیارکرن، پێدڤی یە ئەو کاغەز و بەرگێ دھێتە ھەلبژارتن د ستویر و رەق بن، ل دەمێ خواندنێ زارۆک بڕەنگەکێ نە ئاسایی بەرپەرێن وێ رادکەت و د دانیت و ژ لایێ وانڤە گەلەک دھێنە دەستڤەدان، دا ژییێ وان درێژ تربیت و زویکا نەھێنە دراندن و ژ ناڤبرن.

گرنگییا خواندنا چیرۆکێ بۆ زارۆکان:

–  ڕاھینانا مێشکی پێ دھێتەکرن، کۆ خواندن دبیتە ئالۆزترین کار بۆ مێشکی، خواندن، پەوەندیان د مێشکی دا ب ھێز و خورت دکەتن، ھەر وەسا دبیتە ھوکار بۆ ھەڤگرتنێن نوی د ناڤا مێشکی دا.

–  خواندنا چیرۆکان، دبیتە ھۆکار بۆ گەشەکرن و پێشڤەبرنا کارەمایێن زمانی ل دەڤ زارۆکی و بلندکرنا ئاستێ وی یێ خواندنێ و پاشترلێکرنا خواندنا پەیڤ و بێژەیان.

–  دیسا برێکا خواندنا چیرۆکان، زارۆک فێری ھندەک پەیڤ و زاراڤێن دی یێن نوی دبیتن و شیانێن دورستکرن و لێکدانا پەیڤان د رستەیان دا ل دەڤ خۆرتر لێدھێت.

–  ھاندانا ھزرا (خەیال) زارۆکی، ل دەمێ خواندنێ، مێشک وان پێزانینان ڤەدگوھێزیت بۆ وێنەی د ھزرا زارۆکی دا، ئەو ھەست بۆ پەیدا دبیت، کۆ وێ کەسایەتیێ د کەسایەتییا خۆ دا بەرجەستە بکەت، کۆ د ھەر دەمەکی دا ڕۆلێ وێ بگێریت.

–  ل دەمێ خواندنا چیرۆکێ بۆ زارۆکی، ئەو بوویەر و لڤینێن د چیرۆکێ دا دبنە ھاریکار، بۆ گوھداریکرنەکا چڕ و ڕوینشنەکا بێدەنگ و ئارام بۆ دەمێن درێژ.

ئارمانجێن خواندنا چیرۆکان بۆ زارۆکان:

–  ھەستکرن ب ئارامی و رحەتیێ.

–  ھاندانا زارۆکی دکەت، بۆ بەکارئینانا ھزر و داھێنانێ.

–  دبیتە ھاندان، بۆ گوھداریکرنێ.

–  دەربازکرنا دەمێن زێدە د گەل خێزانێ و کەس و کاران.

–  روھنکرنا خواندنێ ب دەنگەکێ بلند و کونترۆلکرنا پەیوەندییا پەیڤان ب ڕامانێن وان ڤە.

–  خواندنا چیرۆکان، ھاریکارییا زارۆکان دکەت، کۆ دەنک و بێژەیان ب نیاسیت، ھەر وەسا دبیتە ھوکار بۆ گەشەکرنا خواندن و نڤیسینا پێش دەم.

–  خواندنا چیرۆکان، یا ھاریکارە بۆ پێشڤەبرنا مێشکی و کارەمایێن وی یێن جڤاکی.

–  ھاریکاردبیت ل سەر تێگەھشتنا وی ل سەر بوویەر و گھورینێن نوی، ئەوێن ل دەور و بەرێن وی روی ددەن.

–  ھەر وەسا دبیتە ھاریکار، کۆ جودایێ د ناڤبەرا خەیالێ و کەتواری دا بکەت.

بۆ زانین؛ ئەو چیرۆکێن زێدەتر زارۆک حەز ژێدکەن، چیرۆکێن گیانەوەرانە، چۆنکە پەیوەندیەکا روحی و ریشەیی یا کەڤن د گەل ئێک دا ھەیە، ب تایبەت وەک فرندە و گیانەوەرێن د گەل مرۆڤان دژین، زێدەتر زارۆکێن د ژیێ (٣-٦)سالیێ دا حەز ل سەر ڤان جۆڕە چیرۆکان ھەیە.

ژێدەر:

 –  زارۆکێن جیھانا راستیێ/ ھزرڤان عبداللە – ٢٠٠٥.

–  ئەدەبێ زارۆکان /محەمەدعەبدوللا ئامێدی/ ئینستیوتی کەلەپۆرێ کورد ٢٠٠٥.

–  ستران و یاریێت بچۆکان /حەجی جەعفەر/ ئینستیوتی کەلەپۆرێ کورد ٢٠٠٥.

–  زمان و شێواز د چیرۆکێن زارۆکان دا ل دەڤەرا بەھدینا / شیماء احمد سلیم ٢٠٢٣، ژ وەشانێن رێڤەبەریا گشتی یا رەوسەنبیری و ھونەری- دھۆک.

–  منداڵ و ئەدەبی منداڵان /حەمە ساڵح فەرھادی ٢٠١٣.

–  ئەدەب و چیرۆکی منداڵان /د.کەفی ئەحمەد – ٢٠٢٢.

–  فضاءات الرسوم والصور واثرھا علی ادب الطفل/ ٲ بن مسعود قدور -جامعە تیارت

–  کیف توثر الالوان علی الحالە المزاجیە والسلوکیات؟ https//www aljazeera.com

– How Do Bright Colors Appeal To Kids? By Rachel Pancare