گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
هۆشەنگ شێخ محەمەد
مەمێ ئالان، وەک بەیت و داستان و شیعر و دەقێن ئەدەبی، د گەلەک سەردەم و جهـ و ب زاراڤێن کوردی هاتییە باسکرن، بۆ ڤێ ڤەکۆلینێ مە دەقێ (مەمێ ئالان، لە چاپکراوەکانی کۆڕی زانیاری کورد، زنجیرەی کەلەپووری ئەدەبی کوردی، ژمارە ٩، سالا ١٩٧٧) کرە بنەما، ئەوا (نورەدین زازا) یێ کۆمکری و پێشەکییەک بۆ نڤیسییە، ژ لایێ (ساڵح عەلی گولی) و (ئەنوەر قادر محەمەد) ژ رێنڤیسیا لاتینی هینایە سەر رێنڤیسا کۆڕی زانیاری کوردی و فەرهەنگەک بۆ ئامادەکرییە.
وەک نورەدین زازا دبێژیت: (ژ چیایێ دێرسمێ هەیا ب لوڕستانێ، مەمێ ئالان ل هەر دەرێن کوردستانێ ب ناڤودەنگە. بچووک و خورت، پیر و کال، ژن و مێر، نەمازە د شەڤێن زڤستانێ دە، ل دۆرا دەنگبێژان کۆم دبن و ب ساعەتان، لال و حەیران گوهدارییا ڤێ سترانێ دکەن.. )(1).
گەلەک رووداوێن دیرۆکی و جڤاکی و دینی و سیاسی و فەلسەفی د ڤێ داستانێ دا هەنە، گەلەک کەسایەتی و کارئەکتەرێن جیاواز رۆلێن جیاواز تێدا دبینن. وەک رۆلێ جوامێری، عاشقاتی، مێهڤانداری، دۆستانی، ڤیان، مرۆڤایەتی، ئازادی، سەربلندی و راستی و هتد..، مرۆڤ و ئاژەل و پەری و توخم و پێکهاتەیێن نێر و مێ، یێن سرووشتی تێدا کاریگەرن. لێ ئەم بتنێ دێ رۆلێ ژن و مێر د ڤێ داستانێ دا باس دکەین.
لێ بەری، کو ئەم بچینە د ناڤ ناڤەرۆکا داستانێ و ڤەکۆلینا خۆ دا، ئەم دێ باسی پێشەکییا «نورەدین زازا» دکەین بۆ ڤی بەرهەمی، کو ب کورتی باسی روومەت و بها و جهێ ژنان د ناڤ چڤاتا کوردی دا دکەت، دبێژیت: (پشتی کو کورد بوون موسلمان، گەلەک ئادەتێن عارەبان قەبولکرن و هن ژ ئادەتێن خۆ یێن کەڤن ئاڤێتن. یەک ژێ ب چاریک و پێچەکرنا ژنان و دۆرخستنا وان ژ کارێن جڤاکی بوو، ڤێ ئادەتێ د گوندان دە ب خۆ و د ناڤ عەشیران دە جی نەگرت. د سترانا مەمێ ئالان دە ئەم دبینین، کو کچ و خانمێن جزیرێ ب چارێک و هیزارن. گاڤا ل سەر کانییا قەستەلێ، مەمێ ل بەر خۆ دبینن، وان ژ سەرێ خۆ داڤێژن عەردێ و روو و پۆرێن خۆ ئەشکەرە دکەن. دەنگبێژ دبێژە، کو هنگی بۆ کورمانجییا گەور و بسکێن قیزان کەتن سەر رویێ وان(2).
هەروسا نڤیسەر پتر دبێژیت: «ب خەیدا گوند و عەشیران، ئادەتێن مە یێن کەڤن و هێژا، نە ب تمامی بە ژی، ب پرانی هاتنە پاراستن. ژ ئالیێ ژنان دە کوردان وەکی ملەتێن دن نەکرن، روومەتا ژنان گرتن و تەفریقەکە مەزن نەخستن ناڤبەرا ژن و مێر. مەتەلۆکەکە کوردی دبێژە: «شێر شێرە، چ ژنە چ مێرە» د مەمێ ئالان دا ژی ئەم ڤێ روومەتێ ژ ژنان ڕا دبینن: گاڤا هەردو پەریێن خویشک، تاڤبانۆ و هەیڤبانۆ ژ خویشکا بچووک، ستێربانۆ رە واد ددن، کو مەم و زینێ شانی وێ بکن، وادا خۆ ب ڤێ گۆتنی ل سەر خۆ دگرن:
«شەڤا ل مغربان بە، قەرارا تەڤ ب گۆتنا ژنانە،
ئەمێ ژ تەڕە زینێ دەینن د قۆناغا مەمێ ئالانە،
پایتەختێ مغربیانە».
هەر دو پەری ب گۆتنا ژنان سۆند دخۆن و وادا خۆ ب جی تینن. مانە گەرەکە، کو ژن و مێرێن مە ئادەتێن زۆیێ کەڤن و هێژا ڤەژینن و ژ دنێ ڕە نیشان بدن، کو کورد نە ل پاش ملەتێن دنن؟!(3).
هەگەر سەرنج ل ناڤێن وان فریشتەیێن مێ، «تاڤبانۆ، هەیڤبانۆ و ستێربانۆ» بدەین، دبینین هەر سێ، سێ ناڤێن کوردی یێن کەڤنن، «تاڤ و هەیڤ و ستێر» وەک سێ پێکهاتەیێن سەرەکی د دینێن کوردی یێن کەڤن دا یان بێژین د کەلتوورا میتراییزمێ دا، (یارسانی، زەردەشت و ئێزیدی) یا، رۆل و دەورەک کاریگەر هەیە. هەرسێ پێکهاتەیێن سەرەکینە د وان دینان دا و د ناڤ سرووشتی دا، خودان هێزەک دیار و نادیارن، هێزەک ماددی و ناماددی، ئاشکرا و نەپەنی، پێکهاتەیێن موقەدەس بالا و بلندن، پێوەندییا مرۆڤان ب جیهانا میتافیزیک و خوداڤەندیێ دادمەزرینن، هەروسا ژێدەرێ رۆناهی و زانین و سرووش و مەعریفەتێنە. خودان هێزەک وجوودی و مەعریفینە.
داستانێن کوردی، ب سرووشت و پێکهاتەیێن خۆ یێن خۆزایی، ئیشراقینە، ئانەکو پێکهاتە و توخمێن سرووشتی، بنەچەیا ستران و داستان و کەلتوورێ کوردینە، ژێدەرێ رۆناهیێ و حیکمەتێنە، موقەدەس و زانین و بوونا کوردان پێک دینن. رۆناهی و نوور، چ یا تاڤێ یان هەیڤێ یان ستێرکا بیت، جیهانا کوردان دیار دکەن، مەژیێ وان رووناک دکەن، هێزێ ددەنە ئەقلێ کوردی، کو تەماشا جیهانێ و سرووشتی بکەت و ب رێیا هەستەوەرێن خۆ زانیارییان پەیدا بکەت و پاشی هزر بکەت و برێیا هزرکرنێ، ئەقلەکێ کوردیێ ئیشراقی بەرهەم بینیت، ئەو ئەقل دەقێن کوردی، ب وان تێگەهشتن و رۆناهییان بخەملینیت. هەرچەندە پشتی هاتنا ئیسلامێ، د ناڤ وان داستانان دا، ئەو ئەقل د ناڤ چوارچۆڤەیا ئیسلامێ دا هەول ددەت شێوازەک ئیسلامی وەربگریت، لێ نەشێت ریشالێن خۆ ڤەشێریت، چیرۆکا مەمێ ئالان، هەرچەندە د گەل ئیسلامێ هاتییە گونجاندن، لێ دیسا ژی دبینین برێیا ناڤێن زەردەشتی یێن وان فریشتەیان «تاڤ و هەیڤ و ستێر» رەمزێن خۆر و رۆناهیێ، رهێن خۆیێن میترایی دەردێخیت!
د داستانێ دا؛ دا بزانین مەم یان زین جوانترە؟ هەر سێ فریشتەیێن رۆناهیێ، ب ئەزموونەک واقیعی و بەرچاڤ، (زانین)ێ ددەنە مە، بەرسڤا وان بۆ پرسیارا سەری، دبیتە دەسپێکا داستانێ. دەسپێکەکا سوریالی، وەک ئەو نموونەگەرییا د هزرا ئەفلاتۆنی و زەردەشتی و ئێزدی دا هەیە. سوریالییەتەک؛ کو ژ ئەقلێ دینی و سرووشتگەرێ کوردی ژ دایک دبیت، سوریالییەتەک رەسەن و کەڤنار، دیرۆکی و دینی و پەیدابوویا ئاخەک خۆرهەلاتی، کو زمانەکێ ئەدەبی و هونەریێ بلند پەیدا دکەت و سترانەکا کوردی یا رەسەن دگەهینتە مە، د گەل وی سترانێ، دەنگێ دیرۆک و دین و حیکمەت و مۆزیک و هونەرێ بابکالێن مە، د ناڤ مە دا ب زیندی دهێلیت!
د داستانێ دا، روویدان و کارئەکتەرێن مرۆڤی و سرووشتی و هێزێن جیاواز پەیدا دبن، پێکڤە سستەمەک دنیایی و جیهانبینییەکا تایبەت ب کۆمەکا ناڤ و زاراڤ و تێگەهشتنان ددەنە مە. (زین) یەک ژ وان کارئەکتەرایە، کو رۆلێ ژنێ د هەردو جیهانا دیار و نادیار دا رۆشن دکەت!
یەکەم- کەسایەتییا (زین)ێ
دەسپێک ئەم کەسایەتییا (زین)ێ ل سەر دەڤێ سێ پەرییان دنیاسین. «خویشکا مەزن تاڤبانۆ، خویشکا ناڤەند هەیڤبانۆ، خویشکا بچوویک ستێربانۆ»، دیارە ئەو پەری خودان ناڤێن ئەیزەدێن زەردەشتینە، ل دویڤ زنجیرەیا پەیدابوونا بوونێ وەک د نەزما زەردەشتی دا هاتی، خۆر یان تاڤ رۆناهییا مەزن و بلندە، موقەدەس و پاکە، رەمزە بۆ چاکی و قەنجیێ. ئێزیدی دەما نڤێژکرنێ بەرێ خۆ ددەنە تاڤێ، هەیڤ رۆناهییا دووهەم، د فەلسەفەیا یۆنانیان دا و ل جەم گەلەک فەیلەسوفێن ئیسلامی ژی ئەقلێ فەعال و روحێ قودسە، ژێدەرێ زانینێیە. د ناڤبەرا جیهانا بلند و نزم دا، جیهانا روحانی و ماددی دا پرە، رۆناهییا ستێرێ و ستێرناسی د فەلسەفا زەردەشتی دا گرنگە و مۆغێن زەردەشتییان گەلەک بایەخ ب زانستا ستێرناسیێ ددا. ئانەکو ئەوێن باسی (زین)ێ دکەن، سێ فریشتەنە، کە پاشخانەک موقەدەس و نورانی و مەعریفی هەیە. د ئەقلێ کوردی دا گرنگ و پڕ بایەخن.
1 – جوانی و راکرنا زینێ:
یەکەم سیفەت ژ سیفەتێن زینێ ئەم شارەزا دبین، جوانییا وێیە، جوانییا روخسار و لەشی. هەرسێ فریشتە دەما ل سەر کانییا گولان، پۆستێ خۆ دئێخن و خۆ دئێخنە د حەوزا گولان دا، خویشکا بچوویک ستێربانۆ، ل سپەهتییا هەردو خویشکێن خۆ دنێڕیت، دبێژیت حەزدکەم ل جوانییا هەوە بنێرم. هەردو خویشک دبێژنێ:
(خوەلیا دنیایێ ببارێ ل سەرێ مە هەر سیانە!
د دۆ هەنە، یەک قیزە، یەک خورتە، ب چەلەنگیێ، کەسەک ناگهێ وانە،
یەک کوڕێ میرێ مغربانە
ئەو میر پادشاهێ کوردانە
یا دن، باڤێ وێ مەزنێ جزرا بۆتانە،
کەچا میر زەنگین، زینا زێدانە).
د دێرێن سەری دا، تێدگەهین، کو جوانییا زینێ ژ یا پەریێن زەردەشتییان پترە، جوانییەک بێ وێنەیە، تنێ مەم وەک وێ جوانە. هەروسا زین کچا میرێ جزیرا بۆتانە. ئانەکو کچە میرە و میرزادەیە.
ئەو جوانییا ژ ئاستێ پەری و مرۆڤان پتر، ئاماژەیە بۆیکو زین، سیفەتەک ناماددی و یان ماددییەک جودا ژ یا بەرچاڤان هەیە، جوانییەک ماددی هەیە، لێ ئەو ماددە، نە ماددەیەک دنیاییە، بەلکی ماددەیەک ئاسمانییە، بەرزەخییە، ئەوا فەیلەسۆفی ئیشراقی «سورەوەردی» ژێڕا دبێژیت ماددەیەک (لەطیف) نازک و جودا ژ ماددەییا دنیایی. ماددەیەکە ژ سرووشتەک دی، سرووشتەک سەر ب شانشینا پەری و فریشتەیان. ئەم دبینین زینێ، ئەو ماددە هەیە، سیفەتا جوانیێ جەم وێ، سەر ب شانشینا پەرییانە. ئەڤە ژی پێدانا کەسایەتییەک ناماددی و نە هێساییە ب زینێ، دەما زینێ ئەو هێزا ماددیی یا جودا هەبیت، دێ خودان ناڤەڕۆکەک جیاواز بیت ژ هەر کچەک دی، زینێ خودان جوانییەک یەزدانییە، جوانییەک کو ئەدەبییاتا کوردی ب تایبەتی هۆزان، هەتا نها ژی هەر ئێسیری وی دەربڕینییە، دەما دخوازیت وێنەیا مەعشووق و یارێ ب ماددەیەکی ل سەرووی ماددەیا هێسایی نیشان بدەت.
زینێ مرۆڤە، ماددەیە، دکەڤیتە د بن فەلەکا هەیڤێ دا، لێ ب سیفەتا جوانییا خۆ، کو ژ پەری و زەریان دەرباز دبیت، دبیتە مرۆڤەک خودان جوانییەک یەزدانی، وەک پەیکەرێن یۆنانی یێن کەڤن، وەک کچێن ستران و داستانێن خۆرهەلاتی، ژ سرووشتێ ماددی دەرباز دبیت و ئەقلێ یەزدانی راستەوخۆ بهایەک و گرنگییەک دی ددەتە روخسار و سپیاتی و جوانییا وێ. پایەیەک ناماددی بۆ پەیدا دکەت، کو ل سەرووی مرۆڤان بیت. ببیتە کەسەک تایبەت و د ناڤ داستان و سروودان دا ب نەمری بمینیت!
ئەو جوانییا نە هێسایی، بابەتەک هونەرییە، ئاسۆیەک هونەری و ئەخلاقی ژی بۆ مرۆڤێ هونەرمەند ڤەدکەت، دا جوانیێ وەک بابەتەک مرۆڤی و هونەری و دینی و ئەخلاقی د ناڤ ستران و داستانان دا بکەتە دەرگەهەک وجوودی و مەعریفی. بلا ئەم بپرسین بۆ پێویستە زینێ وەها جوان بیت؟ بۆچی جوانییا وێ دڤێت ل سەرووی جیهانا ماددی بیت؟
ب کاریگەرییا زەردەشتی، هێلا ئەفلاتون و ئەفلاتۆنیزما نوی، جیهانا نموونەیان، جیهانا بلند، ب پاک و ئەبەدی و کامل دبینیت، جیهانەک راست و رەسەن، هەموو تشت تێدا رەسەنن، بەروڤاژی جیهانا ماددییا نزم، کو فەنا و پیس و وێران دبیت و ئەبەدی نینە. ئەڤ هێلا هزرکرنێ، د ناڤ داستانێن کوردی دا دۆخێ مەعریفی ژ دۆخەک ماددی دەرباز دکەتە دۆخەک یەزدانی، چونکە ژ جیهانا مەنتق و کاریگەرییا ئەرستۆی دەرباز دبیت و بابەتێن هەمەکی وەک جوانی و یێن دی دبەتە د ناڤ حیکمەتەک خوداڤەندی دا، ئانەکو خوداناسییەکی سەر ب جیهانا میتافیزیک پێشکەشی مرۆڤی دکەت، مرۆڤەک ئیشراقی برێیا کەشف و موشاهەدێ دخوازیت خودێ بنیاسیت نە د رێیا مەنتقی دا. ئەڤ دیتن و پێشبەریکرنا خوداناسییەک لاهووتی، کو ژ کەشف و ئیشراقا ئەقلێ ئیشراقی سەرڕێژ دبیت، جودایە ژ ئەو خوداناسییا مەنتق و فەلسەفەیا ئەرستۆیی پێشبەر دکەن، ئەڤ ئەقلە بخۆ دبیتە شایەد (شەهید) ب پێوەندیکرنێ ب جیهانا شهوود و دیتنێ. دەما ئەو پەری دبینن جوانییا زینێ جوانییەک نە مرۆڤییە و ل سەرووی پەرییانە ژی، ب تنێ ئەقلەکێ یەزدانی و دەرڤەی مەنتیق و هزرکرنا مەنتیقی دشێت ئەوێ جوانی و هونەری ببینیت. ئەڤ (شهوود)ە، هەگەر د ئیشراقێ دا نەبیت، مەنتیق نەشێت پەیدا بکەت. ئەڤە جیاوازییەک کاریگەرە د سستەما هزرکرنا ئیشراقی و نەئیشراقی دا، چونکە ئیشراق وەک میتۆد دشێت بگەهتە پایەیێن بلندێن مەعریفی و ل سنوورێ شەریعەت و تەریقەت و مەنتیقی ناراوەستیت، بەلکی ژێدەرەک دی پەیدا دکەت، کو ئەو ژی شهوودا ئیشراقییە، دەما ئەقل دشێت د لەحزەکا ئیشراقی دا ببینیت و ببیتە شایەد ل سەر هەقیقەتەکی. وەک هەقیقەتا (جوانیێ) بۆ نموونە. چونکە جوانی بخۆ هەتا ڤێگاڤێژی دیار نینە چییە؟ جوانی بابەتەک نادیار و تژی نهێنییە، کەس نەشێت بزانیت ئایا جوانی رازە یان عەدەم – ئەنیگمایە یان نهلێزم-؟(4) چونکە ئەم ب ئەقلێ مەنتقی نەشێین بابەتێن نهێنی و پشت پەردەیان ببینین. بەلکی ئەم پێویستی ئەقلەک ئیشراقینە دا بشێین حیکمەتا خوداڤەندی ببینین!
د ڤێ داستانێ دا، سێ فریشتەیێن کچ، مێ، خودان ئەو هێزن، کو جوانیێ کەشف دکەن و دبینن. زینێ ب نڤستی و ب تەختێ وێ رادکەن و داننە سەر پییا و جن و پەری دبەنە برەخ (مەم)ێ ڤە:
(هەر سێ قیزان خوە ئاڤێتن باژارێ جزیرا بۆتانە
د دایرا زینێ دە کەتن دەڤێ پەنچەرە و کولەکانە
نهێرین کو زین راکەتییە و ناڤا نڤینانە
ل بن لنگان و بەر سەری پرە پرا مەشەلە و چرانە
هەر سێ خوشکان خوەندن ئیسمێ پەرییانە
پڤ کرن سەر زینێ، خاتوونا پشت پەردانە
کرن وەخمێ مریانە
تەختێ وێ راکرن، دان سەر پییا جن و پەرییانە
تەڤی ڤان چران و مەشەلانە
ئانین باژارێ مغربانە
دانینە دایرا مەمێ ئالانە(5)
ئەڤ دیمەنە دیمەنەک سوریالییە، سوریالییەتەک رەمزی، جوانییا زینێ یا سەرووی مرۆڤ و پەرییان، مەشخەل و چرا، وەک دو رەمزێن رۆناهیێ، رۆناهی ب خۆ ژی د فەلسەفەیا ئیشراقێ دا، هێمایە بۆ قەنجی و جوانییا رەها، هەلگرتنا تەختێ وێ ژ لایێ جن و پەرییان، تابلۆیێن شێوەکارێ سوریالی یێ ب ناڤودەنگێ رووس (مارک شاگال ١٨٨٧-١٩٨٥) دهینە بیرا مە، گەلەک ژ تابلۆیێن وی ئەفسانە و واقیع، چیرۆک و چیڤانۆک و بابەتێن ژیانا رۆژانە تێکەلی هەڤ دکەت، سوریالییان گەلەک مفا ژێ وەرگرتن. هەروسا مەحفیرا ل هەوای دفڕیت دئینیتە بیرا مە، کە د گەلەک چیرۆک و چیڤانۆکێن نەتەوەیێن جودا دا هەیە، وەک (سندباد) چیرۆکێن هزار و یەک شەڤ. مەرەما من د ڤێ باسی دا ئەوە، کو رەگوریشالێن سوریالیزمەک رەمزی جەم زینێ و رووداوا مەمێ ئالان هەیە، رووداوەک خەیالی، بەلێ هونەری و رەمزی، بۆ خواندنا وان رووداوان بەس نینە ئەم بێژین چیرۆک و داستان و چیڤانۆکێن کوردی تژی خورافەنە و دڤێت ئەم دەستان ژێ بەردەین، بەلکی ئەم دشێین ئەو پنت و بنەمایێن هونەرییا هاوچەرخ تێدا ببینین و ئاشکەرا بکەین!
جوانییا زینێ، وەک کچ و مێ، جوانییەک رەمزییە، میتافیزیکەک ناسک و لەطیف پەیدادکەت، پێوەندییەکی هونەری د ناڤبەرا هەردو جیهانا ماددییا نزم و روحانییا بلند دا پەیدا دکەت، جوانی وەک هێزەک هونەری مرۆڤی ب جیهانا خوداڤەندیڤە گرێ ددەت. د ڤێرە ژی دا جوانی وەک بابەتەک مرۆیی و هونەری دبیتە هێزەک سوریالی، خەیال و هزرکرنا مرۆڤی دگەهینتە ئاستەک بلندتر ژ ئاستێ زانینێن مەدرەسی و فەرمی. خەیالەک ئاڤاکار و ب وج پەیدا دبیت و چیرۆکا مەمێ ئالان دبەتە ئاستێ چیرۆکێن موقەدەس و رووداوەک ئاسمانی، بەشدارییا جن و پەرییان وەک دو کارئەکتەرێن سەر ب جیهانا ئاسمانی و شانشینا فریشتەیان، دا خزمەتا بابەتێ جوانیێ بکەن، جوانییا دو مرۆڤان، زین و مەم، دیسا رەمزەک ئیشراقییە، کو (مرۆڤ) چەقێ دیتن و شهوودێیە، مرۆڤ چەقە د حیکمەتا خوداڤەندی دا. ژ بەر ڤێ چەندێ ئەڤ رووداوە دبیتە سوریالی و نابیتە خورافە!
2 – هشیاربوونا (زین)ێ ب رەخ (مەم)ی ڤە
پشتی زین چاڤێ خۆ ڤەدکەت، دبینیت ئەڤ شەڤە نەوەک هەر شەڤانە، بەرێ خۆ ددەتە ئۆدێ دبینیت دو تەخت د ژوورا وێ دانە، چرا بووینە چوار چرا. زین یەکسەر پرسیار دکەت، کا مەسەلە چییە؟ هزرا وێ بۆ پەری و ئەجنەییان دچیت، ئانەکو زین زیرەکە یەکسەر هزرا رووداوەک راست دکەت، چونکە ژوور کلیت کریە، کەس نەشێت بهێتە د ژوورڤە، ئەوێ بشێت بهێتە ژوور، دڤێت هێزەکا ل سەر مرۆڤان هەبیت، ئەجنە یان پەری بیت، ئەوێ بهێتە ژوورڤە دڤێت هۆکارەک هەبیت، هزرا هندێ دکەت، کو بەری دو رۆژان چووبوو سەر کانییا قەستەلێ و ئاڤا گولانە، نەوەک هندەکان جەمالا وێ دیتبیت و ژ بەر هندێ هاتبن؟ لێ ب خۆ دبێژیت نا ئەو تشتە نەمومکنە، چونکە نۆبەتدار هەنە، بەلێ دیسا هزر دکەت، هەگەر نۆبەتدار ب پاران تێر کربن؟! ئانەکە د ماوەیەک گەلەک کورت دا زین هزرا گەلەک پێشهات و رووداوان دکەت. د دویڤ دا هزرا هندێ دکەت، کو خەو دژمنێ مرۆڤانە، نەبە ڤێ خورتێ هان دەستێ خۆ ئاڤێتبیتە ناڤ جهان؟
د ڤێرە دا داستان ئاماژە ددەتە ڤێ چەندێ، کو ژیێ زینێ ژ چاردان دەرکەتییە و دکەڤیتە پازدان، هێش رویێ زەلامان و خورتان نەدیتییە. بۆیە پرسیار دکەت، کا چەوا مەم کەتییە د ژوورا وێڤە؟ ئەو کییە؟ ئایا مێرەکی غەریبە نە ژ جزیرێیە؟ یان خورتەکی جزیرێیە و ل مەیخانێ شەراب ڤەخوارییە و سەکران بوویە و رێیا مالا خۆ وندا کرییە؟
پاشی مەم بۆ زینێ دئاخڤیت و بەحسی خۆ دکەت، زین گوهێ خۆ ددەتێ و دبێژیت، تو مرۆڤەکی ب سامی وەک رۆمییا! ئانەکو زین شارەزابوویە د نەتەوە و سیفەت و خەسڵەتێن وان و گوه لێبووینە، کو رۆمی ئازا و پڕ سەهمن. ئەڤە ژی ئاماژەیەکە، بۆی کو زین خواندەڤان و شارەزا بوویە و زانیارێن دیرۆکی جەم هەبوونە. دیارە ژی پەروەردە و فێرکرنا وێ د ناڤ مال دا بوویە، ئانەکو ماڵ یەکەم خواندنگەها زینێ بوویە، ل وێرێ خۆ پەروەردە و فێرکرییە.
(سامێ تە پڕە، مینا رۆمییانە!
ئەڤ گۆتنێن ها دەرناکەڤن ژ دەڤێ زاڕۆیانە
تو دخوازی گۆتنا خوە ببی سەری ب گور و دەروانە(6)
مەم دزانیت، کو زین کچەکە بێ ترس و جەریئە، پرس و پرسیاران دکەت و ب هوویری دهنێریتە قەسە و پەیڤێن مەمێ ئالان، زانین و کەسایەتییا خۆ ب هێز نیشان ددەت، زین د گەل مەمی دکەڤە وتوێژەکا درێژ، سەرا هندێ دا بزانن ئەو ل جزیرێ و د قۆناغا خۆ دا یان ل ئەردەک دی و د کۆشکا مەمێ ئالان دایە؟ پشتی موناقەشێ، مەم دبێژیت کا دەستێ خۆ بدە من دا وەک خویشک و برایان د کۆشکێ دا بگەڕین، لێ زین دبێژیت دێ چەوا دەستێ خۆ کەمە د دەستێن زەلامان دا؟! زین رادبیت گازی قەرەباش و خزمەتکارێن خۆ دکەت، بەس کەس بەرسڤ نادەت، دزانیت کو ئەو شاشە. پشتی پشتراست دبیت، ئەو هاتییە د قۆناغا مەمێ ئالان دا، داخوازا لێبورینێ دکەت، کو قوسیری ژ وێیە، بەلێ دبێژیت عەفوکرن کارێ مێرانە!
پاشی جەم زینێ، هێساییە، بێ کو بترسیت و پشتڕاست و ب باوەڕی ب خۆ و مەمێ ئالان، شەڤێ دمینتە ل وێرێ و دنڤیت. هەر سێ پەری جارەکا دی دهێن و زینێ رادکەن و دبەنەڤە جزیرێ.
3 – عاشقبوونا زینێ
پشتی کو زین ژ خەوێ هشیار دبیت و دبینیت هەموو خزمەتکارێن وێ ل هنداڤ سەری! دبێژیت وە خێرە! هەمییان دگەڕینتە جهێ وان و جلکێن خاتونییا دئێخیت، کراسەکێ رەش یێ عارەبان، کە نەهێژای دو قرۆشانە(7) دکەت بەر خۆ. زین رەنگ و خولقێ نساخان ددەت، میر ئەزین بابێ وێ ئەمر ددەت دکتۆر و حەکیم بێن و زینێ چارە بکەن، بەلێ زین دبێژیت ئەز نە نساخم، دا دەرمانان بدەنە من، نە ژی کەتیمە بەر بایێ ئەجنە و پەرییان دا نڤشتی و حجابان ژ من ڕا بکەن! زین ژ مال نادەرکەڤیت، ژ سپێدێ هەتا ئێڤاری و ژ ئێڤاری هەتا سپێدێ بیرا مەمێ ئالان دکەت و کارێ وێ دبیتە گرین و کەسەر کێشان! زینێ ماوێ شەش مەهان ب ڤی رەوشی دقەتینیت.
لێ پشتی شەش مەهان هندەک پرسیارێن نوی جەم زینێ ل دۆر عیشقێ و مەمێ و پێوەندی ژن و زەلامان پەیدا دبن. ئەو هزر دکەت کو شەش هەیڤە ل مەمێ ئالان عاشق بوویە و ژیان ل خۆ حەرام کرییە پێخەمەت چ؟ پێخەمەت مەمێ ئالان؟ پا بۆچی مەم بێ جەواب و خەبەرە؟ چما ل پەی زینێ نەهاتە؟ بۆ چی هەول نەدا قاسیدەکی بهنێریتە جەم زینێ؟ ئێدی زین گەلەک تەخمین و هزرا دکەت، گومانێ دکەت ئەوا ئەو دکەت راست بیت و وەهم نەبیت، دبێژیت من بتنێ یەک سەعەت مەم دیت، ئەز نەگەهشتم بنیاسم، کێ دبیژیت جوامێرە و خودان کریارە؟! رەنگە ئەو ب شێوە جوان بیت، بەلێ ژ ناڤ دا تشتەک دی بیت و جوامێر نەبیت؟! یان رەنگە مەمێ ئالان بۆ خۆ کچەکا دی دیتبیت؟ ژ بەر ڤێ چەندێ ئەو کارێ زین دکەت نە کارەک ئاقلانەیە.
ئێدی زین زنجیرا خەمان دقەتینیت، گازی (رحان)ێ دکەت، ئێک ژ خزمەتکارێن وێیە. داخوازا ئاڤا کانییا قەستەلێ ژێ دکەت. رحان دزانیت، کو مەمێ ئالان هاتییە جزیرێ، دبێژتە زینێ، کە مەم هاتییە ڤێرە.
دلێ زینێ وەک بەحرا رادبیت، پێلان د ئاڤێت، دیسا دەرد و کولێن عەشقێ سەرهلددەن! لێ ڤێ جارێ جودایە، چونکە مەم هاتییە جزیرێ و هێڤی و ئومێد بۆ زینێ زڤرینەڤە، کو ب مەمێ ئالان شاد ببیت، گازی هەمی خزمەتکاران دکەت، کو خۆ جوان و حازر بکەن، هەچەکو جەژن کارێ خۆ بکەن، هەروسا داخواز دکەت گازی هەموو کچێن بەگ و ئاغا و گرگران بکەت، چونکە پشتی شەش مەهان دێ دەرکەڤیت و دچیتە سەر ئاڤا کانییا قەستەلێ و ئاڤا گولان ڤەدخۆت.
پشتی وی د ئێک ژ جوانترین دیمەنێن داستانا مەمێ ئالان دا دبینین، هەموو کچێن جزیرێ دەردکەڤن ناڤ باژێری، هەگەر ئەم د مێشکێ خۆ دا بکەیەنە دیمەنەک سینەمایی، تشتەکی زێدە رند دبینین:
کەچان ل خوە کرنە جلێ جەژن و داوەتانە
ژ سەری حەیا بنێ لنگان، تەڤدا کەسکە سۆر خەملیانە
چارە چار و پێنچە ب دەستێ هەڤ گرتن، رحەت داکەتن دەڤێ سوک و چارسیانە
تۆف ب تۆف هاتن، د بەر پەنچەرا مەمێ ڕە دەرباس بوون، د مەشییانە
پاشی دهاتن تالا کو حەسەن لێ سەکنییە، تەڤی چەک و سلەحانە
حەسەن مێرەکێ ناڤدارە، جەلادێ پەیانە
سلەحانە ل خوە ناکە ب رۆژێ شەڕانە
گاڤا ل خوەکر داودی و ئاڤێتە ستۆ قەیتانا شورێ گرانە
ئیدی خویایە، کو وێ رۆژێ دکە برژینە خوینا مێران(8) و لادێن باڤانە
گاڤا کەچان حەسەن دیت تەڤی سلەحانە
بوو تەپ تەپا دلێ وان و ب گوهێن هەڤ دا دوور و درێژ پستییانە
دگۆتن: گەلۆ، دیسا د باژارێ جزیرێ دا، دکە رابە تۆفانە؟
نزام دکە بکوژە هین مێرانە؟
یا نە دکە راهێلە هین قیزانە؟
رەڤێ کەچان دەرباس بوو هەتا ب ژنانە
حەسەن وەر دجیێ خۆدە سەکنی بوو، مینا کەڤرێ هیمێ دیوارانە
تو دەنگ و باس ژێ نەدهات و نە ژی د جهێ خوە دا دلڤییانە
د داوییا هەمیان دە ستی ژی هات، دەرباس بوو، ژ زینێ پێڤە، کەس نەمانە
دەما زین هاتە تالا قۆناخانە
نهێری، کو کەسەک تونە ل وان دەرانە
پچەک چاریکا هێزارێ ژ سەر چاڤان هلدا، و بەرێ خوە دا پەنچەرانە
چ بهنێرە، کو د پەنچەرێ دە رونشییە یارێ شەڤان، مەمێ ئالانە
شەش مەهـ تمام بوون، کو تم دنالی ب ڤێ حەسرەتا دلانە
تو جارا نەدهاتە بیرێ ،کو مەمێ ببینە لا باژارێ جزیرا بۆتانە
ئەرێ، کو چقاس جاریێ گۆتبوو ژی، باوەڕ نەدکر ب گۆتن و شۆرانە
گاڤا مەم ل پێش خوە دیت، د پەنچەرانە
ێدی خوە ژ بیرا کر ل بەر بەژن و کەچانە
کوچێن هێزارێ ژ دەست وێ فلتین، د جهێ خوە دە سەکنی بەری ل مەمێ ئالانە
نەما دکاری بۆ لنگێ خوە باڤێژە، مینا نەخوەشا چەند سالانە(9).
زین د گەل کچکان دچە سەر کانییا قەستەلێ، مەم ل پەی وان دچیت دا زینێ ببینیت، هەموو کچک دزانن، کو مەم ژ بەر عیشقێ یێ هاتییە جزیرێ، لێ نزانن عاشقێ کیژ قیزیێە، بۆ وی ژی هەموو قیز هیزارێن خۆ ژ سەرێ خۆ دهاڤێژن، بسکێن خۆ ل سەر روویا خویا دکەن، تەڤ ل پێش مەم دسەکنن. تنێ زین هیزارا خۆ ناهاڤێژیت، پشتا خۆ ددەتە مەم.
د ڤێرە دا گۆتوبێژەکا خۆش ناڤبەرا زین و مەم چێ دبیت، مەم ژێ داخواز دکەت، کو ببینی، هیزارێ سەر چاڤێن رەش و بەلەک هلینی. زین ب زمانەک شاعیرانە بەرسڤا وی وی ددەت و دبێژتێپ کو خەلکێ باژارێ جزیرێ ل مە تەماشا دکەن، تە وەک غەریب دبینین و ناچێبیت تو تەماشا قیزێن جزیرێ بکەی، دەستێ وان ل سەر شیر و سلەحانە، هەگەر ئەز چارشەڤێ بلڤینم ژ سەر چاڤێن خۆ باژار گشتکی دێ هێن ڤان دۆرانە، وێ ببیت شەڕ و ئاریشە. بلا نەبێژن مەم پادشاهێ کوردان حەیف! ل وەلاتێ جزیرێ بێ پشت سەرا رویێ ژنەکێ چوو! پشتی وان سوحبەتا زین دبێژتێ، هەڕە دەف پسمامێن من «حەسەن، چەکۆ و قەرەتاجین» دا دەردێ من و تە دەرمان بکەن! ئەو باوەڕییا ناڤبەرا زین و پسمامێن وی هەیە، تشتەک بالکێشە، ئەڤ سوحبەتا زینێ ئاماژەیە، کو پێوەندی د ناڤبەرا پسمام و دۆتمامان دا، هەردم پێوەندییەک رێزدار و پڕ بها بوویە، زارۆکێن مامان، کوڕ و کچ رێزێ ل هەڤدوو دگرن و ئاریشەیێن هەڤدوو چارە دکەن، چ شەرم تێدا نینە ؛کو زین داخوازێ ژ پسمامێن خۆ بکەت، دەردێ عیشقێ بۆ چارە بکەن!
پشتی هینگی سوحبەتا وان بەردەوام دبیت و زین بابەتەکێ چڤاکی د گەل مەمی ڤەدکەت، دبێژیتپ ژ بەرێ دا خەلکی کێمانی خستنە دەرێ ژنان، دبێژن: «ژن پارسییا کێمن، و روو رەشیا دێ و بابانە!» ئانەکو د هشیاریا چڤاکی دا، ئەڤ تێگەهشتن و گۆتنە هەبوویە، کو ژن پەراسییا کێمن! لێ زین دبێژیت وەرە دەستێ خۆ باڤێژە دەستێ من و هەردو بچینە وەلاتێ تە! ئانەکو زین ئامادەیە د گەل مەمێ بچیت.
پاشی زین دبێژیت وەرە مەم ل سەر کانیێ د گەل من بڕوینە و دا تێر ل هەڤ بنێرین و ئەڤ حەسرەتا نەمینتە د دلێ مە هەردووان دا.
4 – زین و مەم:
تشتەکێ بالکێش د ڤێ داستانێ دا هەیە، ئەو ژی ئەوە، زین و مەم، وەک عاشق و مەعشووق، دبنە رەمزەک مرۆڤانی و هێمایێن چیرۆکەکا ئینسانی، مەم ژ شەڕی خۆ ڤە ددزیت و دزڤڕیتە جزیرێ و دچیتە جەم زینێ، زین ل ژوورا خۆ پێشوازییا وی دکەت. دبێژتێ وەی تو ب خێر و سەلامەت هاتی، ل سەر سەری و هەردو چاڤانە!جورئەتا زینێ بۆ پێشوازیکرنا مەم ل ژوورا خۆ، ئاماژەیەک خۆیایە، کو هزرکرنا کوردی بسەر فەزایا گشتییا چڤاکی دا زاڵە، زین کوردانە هەلسوکەوتێ دکەت و بێ شەرم و هیچ هزرکرنەکا نەهێسایی د پێشوازیکرنا مەم دا نابینیت، هەرگیز دو دڵ نینە، کو د ژوورا خۆ دا ب تنێ د گەل مەم بیت، هیچ ترسەک و شەرم و فهێتییەک د ڤێ چەندێ دا نینە و پشتڕاست، ب دلشاهی پێشوازییا وی دکەت، ئەم دزانین، کە داستان د فەزایا ئیسلامی دا دهێتە ڤەگێران، لێ دبینین ئەو فەزا گشتی، رێکێ ل قیزا کورد ناگریت، کو ئەو دەما ئەو ب تنێ ل مال و ل ژوورا خۆ، پێشوازییا مێهڤانێن زەڵام بکەت! ئانەکو نەریتا کوردەواری ژ بابەتێن دی بهێزتر بوویە.
پشتی زین دزانیت، کو مەم خۆ بریندارکری پێخەمەت بێت وێ ببینیت، یەکسەر حەکیمانە دەست دهاڤێتە پاچ و دەرمانان دا برینا مەمێ بکەوینیت و وەرپێچیت:
وەی تو ب خێر و سەلامەت هاتی
ل سەر سەری و هەر دوو چاڤانە!
مەمێ را هشتە دەستێ زینێ، گۆت: دەرونە، ئەز حەیرانی ڤان چاڤانە!
ژ بوونا کو بگەهمە تە، من دەستێ خوە ئاڤێتە قولپێ دەرەوانە،
ل ستۆیێ خوە دانی کراسی ترسۆکانە
لنگێ خوە دا بەر دەڤێ شۆرانە.
هەما زین رابوو سەر خوە، مینا حەکیمانە
زوو ئانین پاچ و دەرمانە
برینا مەمێ کەڤاند، ب ترشێ سماقێ دەرمان کر و د پێچانە
ژ هەڤڕە دگۆتن: «میر ڤەنەگەڕە هەیا پێنج ئان شەش مەهانە،
د کێلەکا هەڤ دە روونشتن، کەتن پەیڤ و هەنەکانە
چۆنگێن خوە دانە سەر هەڤ، هورک دکنە گلی و گازندانە»(10)
پەرەگرافا سەری راستییا پەروەدەکرنا هزری و دەروونی و فێربوونێ جەم زینێ نیشان ددەت، یەکەم، ب جورئەتە و ل مال و ژوورا خۆ پێشوازییا مێهڤانێ خۆ دکەت، بێکو چ زەلام ل ماڵ بن. د کاروبارێن برینپێچی و دکتۆریێ شارەزایە و وەک حەکیمان هەلسوکەوتێ دکەت. دزانیت چەوا خوارن و ڤەخارنێن سرووشتی وەک دەرمان بکار بینیت. هەروسا ئامادەیە ئەو ماوەیێ میر ئەزین ڤەناگەڕت ماڵ، کو شەش هەیڤن ئەو د گەل عاشقێ خۆ بیت.
دەما پسمامێن زینێ، دزانن کو مەم ژ بۆیکو بگەهتە زینێ، خۆ ژ شەڕی ڤەکێشا و ئەو ژی دزڤرنە جزیرێ، دا «میر ئەزین» پێنەحەسیێت، کو مەم جەم زینێیە و ل ژورا وێیە، ب چەندین رێکان هەول ددەن، برایێ زینێ، مەم و زینێ پێکڤە نەبینیت. ئەڤ چەندە ژی بالکێشە، کو هشیارییا پسمامان، کو دەربڕینێ ژ هشیارییا چڤاکی دکەت، بەرگریێ ژ عیشق و عاشقان دکەن، پاشی ئەم دبینین، کو حەسەن پسمامێ مەزن، ئامادەیە ب ماڵ و روح بەرگریێ ژ مەم و زینێ بکەت!
5 – مرنا زینێ
د داستانێ دا، پشتی مەم دکەنە زیندانێ دا، کچا بەکۆی، هنارەکا ژەهر کری ب حیلە ددەتە زینێ دا بۆ مەم ببەت. زین بێکو بزانیت، کو هەنار ژەهر کرییە، ددەدتە مەم، مەم دزانیت کو مرنا وان، قەدەرە و دڤێت پێکبهێت، بۆ وی چیرۆکا هەنارێ ژ زین ڕا دبێژیت، زین قەبوول ناکەت، کو مەم وسا بمریت، لێ مەم خۆ تەسلیمی ئەوی قەدەری دکەت، زین نەرازیبوونا خۆ نیشان ددەت، داخواز دکەت ئەوێ هنارێ نەخۆت، چارەیەک دی بۆ ئاریشەیا خۆ بکەن. رێکەکا باش دبینیت، بەلێ مەم رازی نابیت و هەناری دخۆت، دبێژیتە زین پشتی هەفتییەکی تو ل پەی من دمری!
زینێ بخۆ بڕیار دایە، کو پشتی مەمی، ناخوازیت بمینیت و بژیت، بۆ وی ژی ئامادەیە د هەمان دەم دا د گەل مەم د زیندانێ دا بمریت. بەلێ مەم دبێژیت مرنا هەر کەسی قەدەر کرییە!
پشتی مرنا مەم، زین گولێن مۆر دهاڤێتە سەر لاشی وی، جەوابێ بۆ خویشکا خۆ «ستی»یێ دهنێریت، دا بێژیتە پسمامان تەرمێ وی ژ زیندانێ دەربینن.
هەفتییا داوی ژ ژیانا زینێ تم گریانە، چاڤێ وێ وەکی بارانێ رۆندکان دبارینن. ناخوازیت ب کەسێ را ب پەیڤیت، هەتا د کێلەکا مەمێ دە بن ئاخ دکەن.
مرنا زینێ مرنەک سوریالی و نەهێساییە، ب شەڤان دهێتە خەونا میر ئەزین و ژێ داخواز دکەت، کو بهێتە سەر تربا وان. میر ئەزین پشتی سێیەم جار خەونێ دبینیت، دچیتە سەر تربا وان، ل سەر تربا مەم و زینێ دسەکنیت، دبینیت کونەک د تربا زینێ دا خۆیایە، بالا خۆ ددەتێ، دبینیت دەستێ مەم و زین د ناڤ هەڤ دەنە!
ئەڤ دیمەنە سوریالییە، پەیاما زینێ دگەهینیتە میر ئەزین، کو ئەو کچەک پاک و عاشق و سەرڕاست بوو، جهێ شەرمزاریێ نەبوو، لێ بەداخەوە میر ئەزین، ژ بەر کو گوهێ خۆ دا بەکۆی، نەشیا وێ بنیاسیت و هەقیقەتێ بزانیت.
د ڤێرە دا کەسایەتییا زینێ، ژ لایێ روحی و ئەقلیڤە، وەک ئایدیا، کەسایەتییەک پاک و بێگەردە، کەسایەتییەک نوورانی و نێزیکی خودانییە! پشتی مرنا خۆ سەلماند، کو ئەو د جیهانا روحی دا، د گەل مەم شاه و دلشاه زیندییە! ئەڤ جۆرە مرنە، د فەلسەفەیا ئیشراقی دا، مرنەک بەختەوەرانەیە، چونکە روحا زینێ روحەک پاک و رۆشنە، ژ بەر کو د جیهانا ماددی دا عاشقانە ژیا، پاک و بلند بوو، پشتی مرنێ چوو بەر دلۆڤانییا خودانی! ئەڤ دیمەنە ب کریار چوونا بەر دلۆڤانییا خودێ نیشانی مەددەت، کو مرۆڤێ عاشق، پاک و سەرڕاست، پشتی مرنێ جهێ وی خۆشە و د گەل یارێ خۆ زیندیبوونا هەروهەر بەردەوام دکەت!
دووەم- کەسایەتییا (رحان)ێ:
جهێ رامانێیە، کو رحان دچیت ئاڤێ بۆ زینێ بینیت، دبینیت، کو خەلکێ جزیرێ ل دۆر مالا (حەسەن، چەکۆ و قەرەتاجین) جڤیانە، رحان چەند تەخمینەکان بۆ وێ جڤیانێ دکەت، ئێک ژ وان تەخمینان ئاماژەیەک ب ژنان تێدایە، کو ئەو ژی ئەوە رحان هزر دکەت، رەنگە ئەڤ جەمییانا خەلکی ل قەسرێ ژ بەر (ژن رەڤاندنێ) بیت، دیارە وێ گاڤێ عادەت بوویە ئێکی ژن رەڤاندبا، دا خۆ هاڤێتە (قەسرێ)، ئانەکو ماڵا (حەسەن، چەکۆ و قەرەتاجین)، ماڵا هەر سێ برایان، دا ئاریشەیا وی چارە بکەن. لێ بۆیکو رحان پشتڕاست بیت کا مەسەلەیا ڤێ جەمیانێ چییە؟ چونکە دزانیت زین دێ هەر پرسیار ژێ کەت، دا بزانیت مەسەلە چییە؟ ئەڤە ژی ئاماژەیە، کو زین دخوازیت های ژ رەوشا دەرڤەی کۆشکێ و دەنگوباسێن خەلکی ب گشتی هەبیت. رحان پرسیارا خولامەکی دکەت، دبێژتێ برا ئەو چ خەلکە ل مالا (حەسەن، چەکۆ و قەرەتاجین»ی کۆم بووین؟ ئانەکو بابەتێ سوحبەت و پرسیارکرن د ناڤبەرا کچ و کوڕان هێسایی بوویە و چ شەرم تێدا نەبوویە، بۆ وێ ژی بێ پێشەکی و بێ هزرکرن رحان پرسیارێ ژ خۆرتەکی دکەت و ب (برا) گازی دکەت. ئەو برا ژی بەرسڤا وێ ددەت و دبێژتێ، کو مەمێ ئالان (پادشاهێ کوردان) مێڤانێ مالێیە. و خولام پەسنا جوانییا مەمێ ئالان ددەت، لێ رحان باوەڕ ناکەت، کو ئەوقاس جوان بیت وەک خولام باس دکەت، بۆ وێ ژی خولام دبێژتێ:
مادام تو باوەڕناکی شۆرانە، ئەز و تە، ڤا مینا خوەینگ و برانە،
وەرە ئەمێ هەڕن پشتا دیوانا مەزن، پێشبەری شیباک و پەنچەرانە،
ئەزێ خواربم، تو هلکشە سەر ملێ من
جارێ ئەو قاسە ب مەراک بوو، ب خولێم ڕە چو پشتا دیوانێ، بەر پەنچەرانە
دەستێ خۆ ئاڤێتە کوڤیێن پەنچەرێ خوە پێ گرت مینا پڕ چیمکانە
بالا خوە دا ناڤا چڤاتێ، کو یەک رونشتیە ل سەر دۆشەکانە
گۆتنا خولێم نەزێدەیە، بەلکی کێمە پڕ جیانە(11)
ئەو دیمەنا جوان و بالکێش د داستانا مەمێ ئالان دا، رادەیا بوێری و سەرکێشییا کچ و ژنا کورد نیشان ددەت، کو چەوا بۆ دیتنا جوانییا مەمێ ئالان، د گەل خۆرتەکێ، ب دزیکیڤە، دچنە پشت دیوانا مەزن، سەر پشتا خورتی دکەڤیت و ل پەنجەرێ بەرێ خۆ ددەتە دیوانا مەزن دا مەمێ ئالان ببینیت! ژ ڤێ ژی بالکێشتر ئەوە، کو رحان ب دیتنا مەمێ ئالان و جوانییا وی، کاریگەر دبیت و ئاقلێ خۆ وندا دکەت!
جەمالا مێران ل سەر دکە تەسیر و عەجێبەکە گرانە
گاڤا چاڤێ وێ کەت ل مەمێ ئالانە
ئاقلێ خو ونداکر. لنگێ خوە ژ سەر ملێن خولێم هلدانە
خولام سەرکی چوو مالا خوە، ئیشی ساعەتەکێ و ددیانە
پاشی ڤەگەڕێ و نهێڕی، کو هین جاریە مایە ل کەڤییا پەنچەرانە
هاتە بن جاغان، دەستێ ئاڤێتە لنگانە(12).
ئانەکو دیتنا جوانییا خورت و زەلامان، جەم قیزێن کورد، بابەتەک ژ هەژی قوربانیدان و وەستیانێ بوویە، شەرم ژی نەکرییە، کو چاڤێن خۆ ژ جوانییا زەلامی تێر بکەت، جۆرەکێ جوانیناسیێ جەم هەبوویە، دا پێ تەماشا جوانیێ بکەت و هەردو چەمکێن (جوانی) و (کرێتی) ژێک جودا بکەت و بنایسیت، ئەیستەتیکا و چاڤەک هونەری جەم وێ هەیە.
سێیەم- کەسایەتییا کچا بەکۆی:
کچا بەکۆی د ڤێ داستانێ دا، ئێکە ژ کەسایەتیێن، کو هێزا شەڕانی و ختورەیێن شەیتانی بجهـ دهینیت! کەسایەتییەکا د گەل پەیدابوونا مەم ل سەر گۆڕەپانا رووداوان، ئەو ژی وەک هێزەک شەڕانی پەیدا دبیت و دخوازیت خۆ وەک زینێ نیشان بدەت و دبێژتە مەمی:
تو باوەڕ ناکەی کو ئەزم مێڤانا تەیا شەڤانە
گوستیلا تە ئەڤە د تلییا من دەیە، نە ب درەوانە! وەختا کو گازی بەنگین کر، سەرکارێ هەزار و پێنج سەد خورتێن کوردانە،
هاتە جەم مە تەڤی هەڤالانە
هەما تە ئەمر دا، دبوون شەقینا شۆرانە
ما یێدی ژ تەرە چ بدەم ئیشارەتانە؟
ئەز ب قوربانۆ مەمۆ
بەژن زراڤۆ، شڤا بێ کەلەمۆ
تو یێ ژ دلێ من، رەبەنا خوەدێرا، حەکیم و شەفا و مەرهەمۆ!
تو ل وێ دەرێ بسەکنە، مینا کەڤرێ دێرا ئەرمەنیانە
ئەزێ ب قەتینم، چەمێ باژاڕێ جزیرا خۆپانە
توێ ب دەستێ من بگری و من باڤێژی تەرکییا کوریێ بەحرێ، چەلەنگ بۆزێ رەوانە
د رێ دا و ێ پێرگینی من و تە ببن کەروان و بازرگانە
وێ بێژن: (خوەزی ب دلێ مەمێ! ئانکۆ ئانییە چاوا جانە!)
هەگەر ئەم ل پەیڤێن سەری بهنێرین، هەرچەندە کچا بەکۆی، ژنەک شەڕانی و درەوینە و دخوازیت حیلا ل مەمێ بکەت و تێبگەهینیت، کو ئەو زینە، لێ ژ لایەک دی ئەم دبینین چەند ئازادانە و ب متمانەیی د گەل کەسەکی غەریب و بیانی دئاخڤیت، شەڤە و دەرەنگە و ل دەرڤەی مالە، موغازەلا مەمێ دکەت و هەجەکو ئەو زەلامە و مەم کچە؟! وەسفا جوانییا خۆ دکەت و داخواز دکەت، کو مەم وێ ببەت و بچن!
پاشی ئەم دبینین؛ چەوا کچا بەکۆی، دشێت زینێ قانع بکەت، کو هەنارەکا ژەهرکری ژێ وەربگریت و بدەتە مەمێ، دا بخۆت و پێ بمریت!
د داستانێ دا دبینین، کچا بەکۆی، کو چ ناڤ ل سەر نینن، بەس ب (کچا بەکۆ)ی هاتییە ناڤدێرکرن، دبینین کەسایەتییا ئەو کچا بێ ناڤ د داستانێ دا، درێژکرییا روحا شەڕانییا کەسایەتییا بابێیە (بەکۆ)، دیارە کەسایەتییا بەکۆی بوویە هێمایەک بۆ هێزا شەڕانییا مرۆڤی د داستانێ دا، ل هەمبەر ئەڤێ هێزا شەڕانی یا کەسایەتییا بابێ، ئەم چ تشتا ل دۆر ژنا بەکۆی نزانین، ئانەکو ئەم نزانین دایکا کچا بەکۆی کییە؟ چەوانە؟ باشە یان خراپە؟ مایە یان مرییە؟ دەقێ داستانێ چ زانیارییان ل سەر دایکا کچا بەکۆی نادەتە مە، بۆ وێ ژی ئەم کەسایەتییا کچا بەکۆی، وسا دبینین، کو درێژپێدەرا کارێ بابێ خۆ بیت و نەکەسایەتییەک سەربخۆ بیت، هەگەر سەر بخۆ با، وەک ژنەک ئازاد و خودان هێز و وجا خۆییا مێیانی هەلسوکەوت کربا، وسا شەڕانی نەدبوو! بەکۆ وەک سیبەرەک بسەر کەسایەتییا وێدا زاڵە، هەلسوکەوتکرنا وێ وەک هەلسوکەوتا بەکۆیە نەوەک ژنەک ئازاد و ئازا!
* * *
داستانا مەمێ ئالان، گەلەک کارئەکتەرێن کچ یێن دی تێدانە، ستی خویشکا زین، چل خزمەتکارێن زینێ، کچێن باژێرێ جزیرا بۆتان. بگشتی د کەسایەتییا هەموو کچ و ژنێن داساتنێ دا، دبینین بگشتی خودان کەسایەتی و هێز و مەعریفەت و ئازایەتی و حیکمەتن، هزر دکەن، دئاخڤن، شەرم ناکەن، پێوەندییا وان د گەل برا و پسمام و خەلکی ڤەکرییە، دشێن دەردێ دلێ خۆ بەیان بکەن، د گەل خۆیی و بیانییان باخڤن، د کاروبارێن مالێ و دەرڤەی مالێ دا هاریکارن و بڕیار ددەن، مل ب ملێ زەڵامی بەشدارە د ئاڤاکرنا ماڵ و باژێری دا، خۆ دخەملینن، خۆ جوان دکەن، عاشق دبن، سەرکێشن و بۆ ئارەزوویێن خۆ هەتا رادەیا مرنێ خەبات دکەن.
ژێده‌ر و په‌راویز:
- بنێرە مەمێ ئالان، لە چاپکراوەکانی کۆڕی زانیاری کورد، زنجیرەی کەلەپووری ئەدەبی کوردی، ژمارە ٩، سالا ١٩٧٧ ل٥.
- بنێرە هەمان ژێدەر، ل٣٦.
- بنێرە هەمان ژێدەر، ل٣٧.
- ئەڤ بابەتە پرسیارەکە سەرەکییە دکتێبا نڤیسەر و ڤەکۆلەر»غەیاسەدین نەقشبەندی» د کتێبا «ئەیستەتیکا» فەلسەفا جوانیێ. ٢٠٢١.
- بنێرە مەمێ ئالان، ل٤٦.
- مەمێ ئالان ل٥١.
- ئەڤە ئاماژەیە کو جلکێن ژنا کورد، هەم رەش نەبووینە و هەم ژی جوان و خەملاندی و رەنگین و ب بها بووینە!!
- ئەم تێبینی دکەین، د داستانا مەمێ ئالاندا، چەند باسی خوین رێتنێ ببیت، تنێ ناڤێ مێران لدویف دهێت. ئانەکو تنێ خوینا مێران دهێتە رێتن، هەرگیز باسی هندی ناکەت کو خوینا ژنان برژینن، ئەڤەژی ئاماژەیەکە کۆ نابیت خوینا ژنان برژیێت.
- مەمێ ئالان، ل٩٦-٩٧.
- مەمێ ئالان، ل١٢٨-١٢٩.
- مەمێ ئالان ل٨٤.
- هەمان ژێدەر و هەمان لاپەڕە.
