گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
عەبدولستار محەمەد
ڕه‌خنا جڤاكی ژ تیۆرێن گرنگ و سه‌ره‌كییه بۆ ڤه‌كۆلینێن ئه‌ده‌بی و ڕه‌خنه‌یی؛ چونكی جڤاك د ئه‌ده‌بیاتان دا ڕه‌نگڤه ددهت و دبیته هێڤێنێ ده‌قێن ئه‌ده‌بی، ڕه‌خنا جڤاكی ئێكه ژ رێبازێن كه‌ڤن یێن ڕه‌خنه‌ی،گرنگییێ دده‌ته ژ ده‌رڤه‌ی سیاقێ به‌رهه‌می؛ چونكى به‌رهه‌م ژ دیاردێن جڤاكی دهێته ئافراندن. هه‌روه‌سا ڕه‌خنا جڤاكی گرنگیێ دده‌ته به‌رهه‌مێن ریالیزمی. گۆتنا بۆ ئه‌ده‌بی ب گشتی دهێته گۆتن، كو ئه‌ده‌ب وێنه‌كرنا جڤاكییه دبیته كاكلا ڕه‌خنا جڤاكی. د فه‌لسه‌فا ماركسی دا د هه‌موو كومه‌ڵگه‌هان دا دو بنیات یێن هه‌ین ئه‌و ژی (ژێرخان و سه‌رخان). ژێرخانا جڤاكی هه‌موو به‌رهه‌مێن ئابۆری ب خۆ ڤه‌دگریت.
– تێگه‌هێ ڕەخنا جڤاكی:
سه‌رخان، بوارێن هزری و ئایدولۆژی و ئه‌ده‌بی و ره‌وشه‌نبیری و هونه‌ری و سیاسی …هتد ب خۆ ڤه دگریت، هه‌ر گۆرانكارییه‌كا د ژێرخانی دا په‌یدا ببیت یان ڕوى بده‌ت كارتێكرنێ ل سه‌ر سه‌رخانێ دكه‌ت(1). ده‌مێ ناپلیونی روسیا قه‌یسه‌ری داگیركری؛ ڕۆماننڤیسێ ب ناڤ و ده‌نگ (تولستۆ)ى ڕۆمانا (شه‌ر و ئاشتی) نڤیسی(2). واته هه‌ر گۆرانكارییا د جڤاكی دا ڕوى بده‌ت كارتێكرنێ ل سه‌ر ئه‌ده‌بی دكه‌ت و ئه‌ده‌ب ره‌نگڤه‌دانا جڤاكيیه و نڤیسه‌ر ئه‌وان ره‌نگڤه‌دانا ب شێوه‌یه‌كێ كاریگه‌ر د به‌رهه‌مێ خۆ دا دیاردكه‌ت، به‌رهه‌م ده‌ربڕینه‌كه ئالۆزییێن جڤاكی وێنه دكه‌ت.
ڕه‌خنه‌گرێ ڕه‌خنا جڤاكی ئێش و ئازار و كێش و دیاردێن جڤاكى یێن د ناڤ به‌رهه‌مێن ئه‌ده‌بی دا بۆ خانده‌ڤانی ڕوهن و ئاشكرا دكه‌ت، هه‌روه‌سا به‌رهه‌می ل دويڤ بنه‌مایێن ڕه‌خنا جڤاكی بۆ ئه‌وان دیاردێن د ناڤ به‌رهه‌می دا هاتینه ئافراندن دهه‌لسه‌نگینیت. ئه‌وان كارتێكرنێن جڤاكى كرینه سه‌ر نڤیسه‌ری دیار بكه‌ت و حه‌تا چ ڕاده نڤیسه‌ر كه‌فتیه ل بن ئه‌وان كارتێكرنا ئه‌ڤجا ئه‌و دیارده د ناڤ جڤاكی دا دباش بن یان خراب ، ژبه‌ر هندێ لوسیان گۆلدمان دبێژیت:»بنیاتێ به‌رهه‌مێ ئه‌ده‌بی ده‌ربرینێ ژ كه‌سایه‌تیا نڤیسه‌ری دكه‌ت و ژ لایه‌كی ڤه و یا ئه‌وێ كۆمێ یان جڤاكی ئه‌وێ نڤیسه‌ر تێدا ژیای ژ لایه‌كێ دی ڤه«(3). جورج لۆكاش دبێژیت: «گرنگه ڕه‌خنه‌گر وێ په‌یوه‌ندیێ دیار بكه‌ت ئه‌وا د ناڤبه‌را ئه‌ده‌بیاتی و جڤاكی دا هه‌ی»(4). د هه‌ر جڤاكه‌كى دا كۆمه‌كا دابونه‌ریت و بهایێن مرۆڤایه‌تی یێن هه‌ين، شانازیێ پێ دبه‌ن و هنده‌كان ژی پێدڤییه هه‌می لایه‌ك بزاڤێ بكه‌ن ژ ناڤ جڤاكی راكه‌ن. گرنگه ئه‌و دیارده بهێنه‌دیاركرن ژ لایێ ڕه‌خنه‌گریڤه و گرێدانه‌كێ دروست بكه‌ت د ناڤبه‌را جڤاكێ هه‌ی و دیاردێن جڤاكی د ناڤ به‌رهه‌می دا، ئه‌وان ده‌ربڕینا ده‌ستنیشان بكه‌ت و ڤه‌كۆلیت ب چاڤه‌كێ جڤاكی ل ده‌ستپێكێ و پاشی ل گه‌ل یێ به‌رهه‌می هاوسه‌نگ بكه‌ت، كا هه‌تا چ ڕاده نڤیسه‌ری ئه‌و دیارده پێشكێشی جڤاكی كرینه، ئایا جڤاك به‌ر ب پێش برییه یان به‌روڤاژى. گرنگه ڕه‌خنه‌گر ئاگه‌هدارى ژینگه‌ها نڤیسه‌ری بیت دا خواندنا وی به‌رهه‌می د وێ ژینگه‌هێ دا شرۆڤه بكه‌ت، ئه‌و راستی ژی دیاربیت كا به‌رهه‌م ده‌ربڕینا نڤیسه‌رییه یان جڤاكێ ئه‌و تێدا. گرنگییا بابه‌تێ نیاسینا ژینگه‌ها نڤیسه‌ری د رێبازێن ڕه‌خنه‌ی یێن كه‌ڤن ب تایبه‌تی ڕه‌خنا جڤاكی ڕه‌خنه‌گر بۆ خانده‌ڤانی ئه‌وان په‌یوه‌ندی كارتێكرنا ب باشی دده‌ته دیاركرن، كا چ كاودان و ئه‌گه‌ر ل پشت ل به‌رهه‌می هه‌بووینه هه‌تا هاتییه ئافراندن، چونكی ئه‌دیب یان نڤیسه‌ر ئه‌ندامه‌كه ژ جڤاكى، ژبه‌ر هندێ دڤێت ل گه‌ل به‌رهه‌مێ وی ڤه‌كۆلينێ ل ژيانا وى ژى بكه‌ت. هه‌روه‌سا ژ لایێ زمانیڤه دڤێت زمانێ ڕه‌خنه‌گری جودا بیت ژ یێ خودانێ به‌رهه‌مێ ئه‌ده‌بی، چونكی به‌رهه‌مێ ئه‌ده‌بی گه‌له‌ك ره‌مز و چه‌ڤه‌نگ یێن تێدا، به‌لێ زمانێ ڕه‌خنه‌ی دبێژنێ (Meta Language)، كو زمانێ دویێ یه ل سه‌ر زمانێ بابه‌تی، دڤێت زمانه‌كێ ساده و ڕوهن بیت؛ چونكی مه‌ره‌ما ڕه‌خنێ شڕوڤه‌كرنا وێ واتایێیه، واتایا واتایێ دده‌ته مه(5).
پێناسێن ڕه‌خنا جڤاكی:
ڕەخنا جڤاكی د ناڤ ئه‌ده‌بیاتێن جیهانی دا جههكێ به‌رچاڤ گرتیيه؛ چونكی چ به‌رهه‌م ناهێنه ئافراندن بێ هه‌بوونا جڤاكى و ئه‌و به‌رهه‌م دهێته ئاراسته‌كرن ژ بۆ تاكێن وى جڤاكى. ئه‌ڤ میتۆده ب چه‌ندین شێوه‌یان ژ لایێ گه‌له‌ك كه‌سان ڤه هاتیيه پێناسه‌كرن. هه‌ر ل دۆر ئه‌ڤێ چه‌ندێ مادام دۆستایل دبێژيت: «زه‌حمه‌ته ئه‌م د به‌رهه‌مه‌كێ ئه‌ده‌بی بگه‌هین و چێژێ ژێ وه‌ربگرین بێ هندێ، كو ئه‌وان ره‌وش و كاودانێن جڤاكی ل به‌ر چاڤ وه‌رگرین یێن به‌هه‌مێ ئه‌ده‌بی د ناڤ دا هاتیيه ئافراندن.»(6)هه‌روه‌سا ڕینیه ویلیك و ئۆستن وارین پشت به‌ستنێ ل سه‌ر وێ چه‌ندێ دكه‌ن، كو به‌رهه‌مێ ئه‌ده‌بی گرێدای ژینگه‌ها خۆیه ب ڤی شێوه‌ی دیاردكه‌ن: «ئه‌ده‌ب ئه‌رك و مفایه‌كێ جڤاكی یێ هه‌ی نابیت ب شێوه‌یه‌كێ خۆیی ته‌ماشه بكه‌ین زۆربه‌یا ئه‌وان بابه‌تێن ئه‌ده‌ب دئازرینیت؛ بابه‌ت و پرسێن جڤاكینه.»(7) ژ لایه‌كێ دی ڤه هیپۆلیت تین دبێژیت: «به‌رهه‌مێ ئه‌ده‌بی ئه‌وان تشتا ئاڤا دكه‌ت و رێكدئێخیت د ناڤ به‌رهه‌می دا ئه‌وێن د ناڤ جڤاكی دا دبه‌ربه‌لاڤ.»(8)
د ئه‌ڤان پێناسان دا بۆ مه دیاردبیت بنیاتێ هه‌ر به‌رهه‌مه‌كێ ئه‌ده‌بی جڤاكه و سه‌نته‌ره؛ چونكی په‌یوه‌ندییه‌كا موكم د ناڤبه‌را جڤاك و به‌رهه‌می دا هه‌یه، هه‌ر گۆرانكارییه‌كا د ناڤ جڤاكی دا ڕوى بده‌ت كارتێكرنێ ل تاكێن جڤاكى دكه‌ت. د ئه‌نجام دا به‌رهه‌مه‌ك دهێته ئافراندن ل سه‌ر ئه‌وان گۆرانكارییا یێن د جڤاكی دا په‌یدابووین. پترييا ئه‌دیب و ڕه‌خنه‌گرا ل سه‌ر ئه‌وێ چه‌ندێ كۆكن، كو ئه‌ده‌ب وێنه‌كرنا جڤاكیيه ژ لایێ ره‌وشتی سیاسی و ئایدولۆژی و ئابۆری و مێژوویی …هتد.
– پراكتیزه‌كرنا ڕه‌خنا جڤاكی ل سه‌ر ڕۆمانا (من تو دڤێی تۆ په‌ل بی یان ژی ڕە‌ژی)
ئه‌گه‌ر ئه‌م ل ناڤونیشانێ ڕۆمانێ ب نێڕین دیاره ڕۆمان یا ژ بابه‌تێن جڤاكی هه‌لقولایه و كێش و بێشێن جڤاكی پێڤه دیارن، (په‌ل) په‌یڤه‌كا زمانێ كوردیه، وه‌كو ئه‌م دزانین ئاگر ئێك ژ ئامرازێن سه‌ره‌كی یێ ژیانێ بوو د سه‌رده‌مێن كه‌ڤن و تا نوكه ژی، په‌ل ده‌رئه‌نجامێ ئاگرییه، كو پشتی دار دسۆژیت دبیته په‌ل و ئه‌ڤ په‌یڤه زۆر جاران بۆ ڕامانێن جودا جودا دهێته بكارئینان، نڤیسه‌ر چه‌ندین شێوازێن په‌یڤا په‌ل دبه‌رهه‌مێن خۆ دا ڕه‌نگڤه‌ده‌ن، كو زۆر جارا دهێته لێكچواندن ب گه‌له‌ك تشتا، فه‌ره بزانیت واتایا په‌ل دبیته دو به‌ش، ئێك لایه‌نێ باشی و گه‌شایه‌تی و هێز و گه‌رمی، لایه‌كێ دیتر سۆتن و خرابیێ ب خۆ ڤه دگریت. هه‌روه‌سا په‌یڤا (ڕە‌ژی) په‌یڤه‌كا كه‌ڤنارا زمانێ كوردییه د ناڤ جڤاكی دا دهێته‌بكارئینان هه‌لگرا زۆر ڕامانایه د جڤاكێ نهو دا. هه‌ر ده‌مێ بابه‌ت بهێته سه‌ر ڕه‌ژیێ هزرێت چینا جوتیار و پالا و ژیانا گۆندیا دهێنه سه‌ر هزرا مرۆڤی، ب تایبه‌ت ئه‌و جڤاك یێ نڤیسه‌ری به‌حس ژێ كری، ئانكو نڤیسه‌ر باش یێ ئاگه‌هداری جڤاكیيه و دزانیت ڕه‌ژی ب هه‌موو واتایێن خۆ ڤه چ دگه‌هینیت، د جڤاكێ كورده‌واری دا ڕه‌ژیێ بهایێ خۆ یێ گرنگ هه‌یه ب تایبه‌ت ل گۆندان ب ژین و ژیارا وان ڤه گرێدایه و بازارێ وێ هه‌رده‌م یێ گه‌رمه. به‌لێ پشتی خه‌لك ته‌ڤلی ئێك بووین. ئه‌ڤ واتا ب ڕه‌ژی چوویه د هنده‌ك قالبێن دیتر دا، ئه‌و ژی ب تایبه‌ت پشتی هاتنا كه‌ره‌ستێن ئه‌لكترۆنی و بازارێن ترومبێلا په‌یدابووین، ئه‌و ئامیر یان كه‌ره‌ستێن ب قاچاغ یان ژ كاركه‌فتی ب ناڤێ ڕه‌ژی دهێنه ب ناڤكرن و فرۆتن، ئانكو ئه‌و كه‌ره‌سته یێ ساخله‌م نینه یان یێ ژ كاركه‌فتی. نڤیسه‌ری لێكچواندنه‌ك د ناڤبه‌را كچێ و ئه‌وان كه‌ره‌ستێن ب ڕه‌ژی كرییه؛ له‌ورا دبێژیت من تو دڤێی تۆ په‌ل بی یان ژی ڕە‌ژی.
خاله‌كا دیتر ئه‌و ژی نڤیسه‌ر د جڤاكێ كوردى دا دژیت و باش ئاگه‌هداری ئێش و ئازارێن ملله‌تیيه ب تایبه‌ت ته‌خا گه‌نجان و ئه‌وان كاودانێن جڤاكی یێ ئه‌و تێدا ژیای ئێش و ئازارێن تاكێن جڤاكى باش دزانیت، له‌ورا جڤاكى كارتێكرن ل سه‌ر نڤیسه‌ری كرییه و بوویه ئه‌گه‌رێ ئافراندنا ئه‌ڤی به‌رهه‌می، كو د ناڤ ڤێ ڕۆمانێ دا، رێژه‌یه‌كا زۆر ژ دابونه‌ریتێن جڤاكی تێدا به‌رجه‌سته دكه‌ت. هنده‌ك ژ وان نه‌ریتا، دبنه ئه‌گه‌رێ پاشڤه‌برنا جڤاكی هه‌ولدایه چاره‌سه‌ر بكه‌ت ب ڕێكا ئه‌ڤێ ڕۆمانێ و هنده‌ك ژ دیاردێن نه جوان دیاربكه‌ت و هه‌بوونا ئه‌ڤان دیاردا د ناڤ جڤاكی دا كێشه و ئالۆزی په‌یدادبن و ب ڤێ ڕێكێ جڤاكی هشیار دكه‌ت، خۆ ژ ئه‌ڤان دیاردا خلاس بكه‌ن. ژینگه‌ها نڤیسه‌ری كارتێكرنه‌كا ڕاسته‌وخۆ ل سه‌ر هه‌یه و گه‌له‌ك هه‌ولدان كرییه، كو ب ڕێكا ئه‌ڤی به‌رهه‌می ئه‌و كارتێكرنێ ل سه‌ر جڤاكی بكه‌ت هزرا واقعه‌كێ نوی یا كری و گۆهۆڕینا هزرا جڤاكی كرییه، نڤیسه‌ری مێژوویا ڕۆمانێ ب دو قووناغێن پێشكه‌فتنا مرۆڤایه‌تیێ دیاركرییه، ئێك به‌ری هاتنا ئامیرێ ته‌له‌فونێ و يێ دویێ پشتی هاتنا ئامیرێ ته‌له‌فونێ، ئه‌ڤه‌ژی د هه‌ر جڤاكه‌كی دا ب قووناغێن گرنگ و وه‌رار ددانن، د ئه‌ڤێ ڕۆمانێ دا به‌حسێ دلدارییا دو گه‌نجان هاتييه كرن. د ناڤ دو مالباتێن چینا هه‌ژاران دا و كاركرنا زارۆكی و بارهه‌لگرتنا خه‌ما پاریێ ژیانێ د ژییه‌كێ بچويك دا، هه‌روه‌سا د ژییێ سنێلییێ دا ب ئه‌شقێ دهێنه‌گرێدان و هه‌تا ژییێ گه‌نجاتیێ و ژبه‌ر دیاردێن جڤاكی ناگه‌هنه ئێك. ئه‌ڤ دلداریه یا به‌رده‌وامه پشتی پێكئینانا خێزانێ ژی و ب شێوه‌یه‌كێ جوان به‌حسێ وان ئاسته‌نگ و دیاردان و كارتێكرنا وان د نهۆ و پاشه‌رۆژێ دا ل سه‌ر جڤاكی و تایبه‌ت خێزانێ كریيه. هه‌روه‌سا نڤیسه‌ری نه‌ڤیایه هنده‌ك ژ ئه‌وان بهێنه جێبه‌جێكرن، چونكی دزانیت كاودانێن ل دويڤ دا دێ ب شێوه‌یه‌كێ نه‌رێنى ل سه‌ر تاكێن جڤاكی ڕاوه‌ستیت، هه‌ولدایه ب رێكا بكارئینا ته‌كنیكا تایبه‌ت جڤاكی هشیار دكه‌ت خۆ ژ ئه‌ڤان دیاردان بده‌نه پاش. نڤیسه‌ر يێ شیاى بهایێن ڕه‌وشتی بپارێزيت و ئه‌گه‌ر هنده‌ك ژ ئه‌وان بهایان نه‌هاتبانه پاراستن دا كارتێكرن ل سه‌ر جڤاكی هه‌بن و رێخوشكه‌ر بن بۆ گه‌نجان به‌ر ب كارێن خراب بچن. به‌لێ نڤیسه‌ری ب ڕیكێن جوان جڤاكی ئاگه‌هدار دكه‌ت ژ هه‌ر دیارده‌كا خه‌له‌ت.
– دیاردێن جڤاكی د ناڤ ڕۆمانێ دا:
د ناڤ هه‌ر جڤاكه‌كى دا كۆمه‌كا دیاردان هه‌نه، ب رێكا وان جڤاكه‌ك ژ ئێكێ دى دهێنه جوداكرن. ملله‌تێ كورد ژی خودان كۆمه‌كا نه‌ريتانه فه‌ره ئه‌م بزانین چ پێگوهڕك نینن، به‌لێ گوهۆڕين ب سه‌ر وان دا دهێن، چونكى دبيت ئه‌ڤرۆ ديارده‌ك ل ده‌ڤ مه نه‌يا جوان بيت، به‌لێ ب بۆرينا ده‌مێ ببيته تشته‌كێ ئاسایى ب دیارده‌یه‌كا كرێت نه‌هێته هژمارتن، بۆ نموونه گه‌له‌ك دیارده د ناڤ جڤاكێ كوردى دا هه‌بوون. د سالێن بۆری دا ب چاڤه‌كێ كرێت و بێ ڕه‌وشتى دهاته ديتن، به‌لێ د نهۆ دا يێن بووینه ئاسای، هه‌روه‌سا دبیت د نهۆ دا دیارده‌یا باش و په‌سه‌ندكری د ناڤ جڤاكی دا هه‌بیت، به‌لێ ببۆرینا ده‌می ئه‌ڤ دیارده ببیته دیارده‌یه‌كا خه‌له‌ت، هه‌لبه‌ت پێدڤییه وێ چه‌ندێ بزانین دیاردێن جڤاكی بۆ جڤاكه‌كێ دیتر جیاوازن، له‌ورا ئه‌و دیاردێن نڤیسه‌ر ئاماژێ پێ دكه‌ت ده‌ربڕینێ ژ جڤاكێ وى دكه‌ن. ئه‌ڤه ژی هنده‌ك ژ به‌رچاڤترین دیاردێن جڤاكی نه د ئه‌ڤێ ڕۆمانێ دا هاتینه دیاركرن:
1 – رێزگرتنا مێڤانان:
د چڤاكێ كورده‌واریێ دا رێزگرتنا مێڤانا بهایه‌كێ تایبه‌ت هه‌یه، د كه‌ڤن دا ئه‌ڤ رێزگرتنه هه‌بووینه. دگۆتنێن مه‌زنان دا ئه‌ڤ چه‌نده دهێته سه‌لماندن ده‌ما دبێژن «مێڤان مێڤانێ خودێیه«. خودانێ مالێ ب سنگه‌كێ به‌رفره‌هـ پێشوازیيا وان دكر، كا وێ مالێ چ هه‌با دا ل گه‌ل ئێك ب دل خۆشی خۆن و پاشی دا به‌حسێ چیڤانۆك و سه‌رهاتییا و ده‌نگ و باسێن هه‌ڤدو كه‌ن. هه‌ر چه‌نده د سه‌رده‌می نهۆ دا ئه‌ڤ دیارده به‌ر ب لاوازیێ چووینه و زۆر كێم بووینه، ژبه‌ر هندێ گه‌له‌ك جارا دانعه‌مرێن مه گازندا وێ چه‌ندێ دكه‌ن و دبێژن سه‌ره‌دان نه‌ماینه ب تنێ ئه‌م ل شه‌هیا و به‌هیا ئێكودو دبینین یان ژی خودێ نه‌كه‌ت ل نه‌ساخیا ئه‌و ژی بێهنه‌كه. هه‌روه‌سا نڤیسه‌ری ب ڤی شێوه‌ی ئاماژه‌دایه ڤێ دیاردێ. ‹›ده‌یكا من گۆت ب راستی ئه‌و مال جوامێرن و گه‌له‌ك كه‌یفا خۆ ب مه ئینا و هند قه‌درێ مه گرت جهـ نه‌بوو مه بدانێ…»(9). سه‌ره‌دان و هاتن و چوون د ناڤبه‌را خێزانان دا ئێك ژ دیاردێن باشێن جڤاكیيه. په‌یوه‌ندی پتر موكم دبوون و به‌رده‌وام ئاگه‌هداری ژین و ژیارا هه‌ڤدو دبوون، له‌ورا نڤیسه‌ری ئاماژه ب ڤێ چه‌ندێ كرییه، كو دا‌یكا كچكێ زۆر یا دلخۆشه ئه‌و مالا چووینێ رێز و بها یێن داینێ، وه‌كو دیارده‌یه‌كا باش پێشاندایه.
2 – خوازگینی:
خواستا ژنێ د جڤاكی دا ئێك ژ دیاردێن به‌رچاڤه د كه‌ڤن و نوكه دا، هه‌رده‌مێ باس ل خوازگینیا بهێته‌كرن د چڤاكێن رۆژهه‌لاتی دا به‌رچاڤ دبیت؛ چونكی ئه‌ڤ دیاردا خواستنێ ل رۆژئاڤا هند به‌رچاڤ نابیت وه‌كی د جڤاكێ مه دا، كو دا‌یبابێن كوڕكی بچنه مالا بابێ كچكێ و كچكێ بخوازن. «یاسین برا. به‌لێ برایێ من. ئه‌زێ بۆ كاره‌كێ خێرێ هاتیم. تۆ سه‌ر سه‌رێ من هاتی. سه‌رێ ته یێ ساخ بیت برا. دێ كه‌ره‌م بكه. برا هه‌وجه ناكه‌ت ژ نوی ئه‌م مه‌تحێن ئێك بكه‌ین و من دڤێت براینییا مه ببیته مرۆڤایه‌تی. راست بێژی برا هه‌وجه ناكه‌ت مانێ ئه‌ڤه مه پاريه‌كێ نان و خوێ پێكڤه خوار، ڤێجا هه‌ما كه‌ره‌مكه برا. برا مه دڤێت تۆ كچا خۆ بده‌یه كوڕێ من بێواری…»(10). نڤیسه‌ری ئه‌ڤ چه‌نده دیاركرییه، كو نه‌ريتێ خواستنێ دا‌یك و بابێن كوڕی چووینه مالا بابێ كچكێ و خواستنا كچا وان بۆ كوڕێ خۆ، ئه‌ڤ دیارده ژ كارێن باشێن جڤاكی نه، چونكی ئه‌گه‌ر خواستن نه‌بیت ڕه‌نگه كریارا هه‌ڤژینیێ ب چه‌ند ڕێكین دیتر بیت. ل گه‌ل دابونه‌ریتێن جڤاكێ كوردی نه‌گونجن. خوازگينى كرن نه‌ريتێ كه‌ڤنێ كوردايه و د به‌رهه‌مێ مه‌م و زینا ئه‌حمه‌دێ خانی ژی دا ڕه‌نگ ڤه‌دایه و ئاماژه پێ هاتيیه كرن. ده‌ما دچنه خوازگینیێن ستیێ خویشكا زینێ ب ڤی شێوه‌ی دیاردكه‌ت:
گاڤا كو ئه‌وان بهیست مزگین
هایدان ب ته‌بایی خه‌لق و خوازگین
هنده‌ك عوله‌ما و هن د عادل
هنده‌ك ئو‌مه‌را و هن د جاهل
ڕابوونه‌ڤه جومله چوونه نك میر
ئه‌ڤ ڕه‌نگه كرن قه‌ضییه ته‌قریر(11)
ئينانا ڤێ نموونێ بۆ مه‌ره‌ما هه‌ڤبه‌ركرنێ نينه، به‌لكى بۆ دياركرنا وێ چه‌ندێ يه، كو نه‌ريتێ خوازگينى كرنێ ژ كه‌ڤن دا ل ده‌ڤ كوردان هه‌بوويه.
3 – دانه شويا كچێ ب زۆرى:
د ناڤ جڤاكی دا، ئه‌ڤه زۆرترین دیاردا بنپێكرنا مافێ كچێیه دبیته بڕیاره‌كا جاره‌نڤیسساز و ژیانا داهاتی یا وێ كه‌سێ د ناڤ خێزانێ دا، ئه‌ڤ چه‌نده به‌رامبه‌ر دهێته‌كرن. د كورده‌واریێ دا و ژینگه‌ها زه‌لامسالاری دا ئه‌ڤ چه‌نده دهێته ڕویدان، هنده‌ك جارا باب كچا خۆ دده‌ته شوی و بێ زڤڕین و پرسیاركرن ژ بۆ كچا خۆ ،كا هه‌ست و داخوازی و بۆ چوونا وێ چییه، به‌لكی بڕیاره‌كا تاك لایانه ددا، د وان سه‌رده‌مان دا باب دا كچا خۆ ده‌ته كه‌سه‌كی و حه‌تا رۆژا شه‌هیانێ بویكێ زاڤا نه‌ددیت. نڤیسه‌ری ئه‌ڤ دیارده ب ڤى شێوه‌ی به‌رچاڤ دكه‌ت. «به‌ری وه من یا دگه‌ل پسمامه‌كێ خۆ گۆتی، ڤێجا ل من ببۆرن. ئه‌ڤه چیه برایێ یاسین دا ڕۆژا ئێكێ وه‌بێژی، وه‌لێهات، ما كچك یا ڕازییه بۆ پسمامێ ته. ڕازی بیت ڕازی نه‌بیت ب كانیكا قێری ڤه خۆ ئه‌ز ئاخفتنا خۆ ل ئه‌ردی ناده‌م»(12). نڤیسه‌ری ڤیایه ئه‌ڤێ دیاردا نه‌جوان د ناڤ جڤاكی دا دیاربكه‌ت، گه‌له‌ك گه‌نجێن ئه‌ڤی وه‌لاتی یێن بووینه قوربانیا بڕیاڕین تاك لایه‌ن، كچا خۆ یا دایه پسمامه‌كێ خۆ بێ ئاگه‌هداریا كچێ، ل جههكێ دیتر ژی وێ یه‌كێ دسه‌لمینیت، كو كچێ ئاگه‌هی ل سه‌ر نینه.. «بۆچ ته نه‌گۆته ئێك ئه‌ندامێ خێزانا خۆ بێوار یێ شه‌رمینێ دخوازیت هه‌تا دا‌یكا كچكێ ژی ما ئه‌ڤه نه دكتاتورییه؟ من وه‌كی خۆكر…»(13). ئه‌ڤ دیارده دبنه ئه‌گه‌رێ هاتنا به‌ڵا و خرابیا ل سه‌ر جڤاكى دا دهێن ژ ئه‌نجامێ دیاردێن نه‌جوان و جڤاك به‌ره‌ڤ خرابیێ و لاوازیێ دچیت، هۆسا دیاركرییه و ره‌وشه‌بیریا تاكێن جڤاكی هێشتا نه‌گه‌هشتییه وی ئه‌نجامی مافێ زارۆكێن خۆ بپارێزن و ب جوانی سه‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل بكه‌ن. ب ڤێ چه‌ندێ دیاردبیت كچا وی ئاگه‌هـ ژی ژ خواستنا خۆ نینه؛ چونكی بابێ وێ ئه‌و بابه‌ت ل گه‌ل نه ڤه‌كریه و ئه‌ڤه ژی جۆره‌كێ دكتاتورێیه د ناڤ خێزانێ دا.
4 – كێشا نه خواندنێ:
جهێ داخێیه د چڤاكێ كوردی دا ئه‌ڤه مه‌زنترین كێشا ملله‌تێ كورده د كه‌ڤن دا، ئه‌ڤ دیارده هه‌یه هه‌رچه‌نده د حوجره و مزگه‌تان دا، خه‌لك فێری زانستێن ئایينی دبوون، به‌لێ پشتی خواندگه‌هـ په‌یدابووین خه‌لكی نه‌دڤیا بخوینن، وان هزر دكر دێ ژ ڕیكا دینی ده‌ركه‌ڤن و هه‌تا ڤێ دووماهیێ ژى یا قه‌ده‌غه‌بوو كچ بچنه قوتابخانان و ببوونه قوربانیێن دابونه‌ريتێن جڤاكى و د نه‌خوينده‌وار بوون، نڤیسه‌ری ئه‌ڤ كێشا د ناڤ ملله‌تێ كورد دا؛ ب ڤی شێوه‌ی دیاردكه‌ت.. «چاڤێن مام یاسینی تژی ڕۆندك بوون، گۆت: ته تێكه‌لیا په‌رتۆك و نڤیسه‌را دكر من هزركر دێ ژ ڕێكا خودێ ده‌ركه‌ڤی له‌و من شه‌رمین نه‌دا ته…»(14). نڤیسه‌ر شیایه ئه‌ڤێ دیاردا پاشكه‌فتی د ناڤ جڤاكی دا بده‌ته دیاركرن، ئه‌و پاشڤه‌مانا ملله‌تی كارتێكرنه‌كا ڕاسته‌وخۆ ل سه‌ر هه‌بوو باش د ئێش و ئازارێن ملله‌تی گه‌هشتییه ژبه‌ر نه‌بوونا خواندنێ، گه‌له‌ك ده‌ردێن ملله‌تێ كورد ماینه هه‌لاویستی و جڤاك نه‌شیایه چاره‌سه‌رییا وان كێشا بكه‌ت.
5 – ره‌ڤاندنا كچێ:
دیاردا ره‌ڤاندنا كچێ د جڤاكێ كورده‌واری دا ب دیارده‌یه‌كا شاش و نه‌باش دهێته ته‌ماشه‌كرن. هه‌رده‌مێ دهێته گۆتن كه‌سه‌كی ئێك یا ڕه‌ڤاندی، هزرێن خه‌له‌ت و نه‌باش دهێنه د مێشكێ مه دا؛ چونكی د چڤاكێ مه دا كه‌سه‌ك كچه‌كێ ناڕه‌ڤینیت هه‌كه مه‌به‌ستێن ئه‌ڤینیێ و حه‌ژێكرنێ ل پشت نه‌بن، نه وه‌كی جڤاكێن رۆژئاڤای بۆ مه‌به‌ستێن سیخۆری یان مه‌به‌ستێن دارایی، د ناڤ جڤاكێ كورده‌واری دا، ئه‌ڤه دیارده‌یه‌كا كرێته و هنده‌ك جارا ژی ژبه‌ر بێ چاره‌ى و مه‌جبوریێ په‌نا دبره به‌ر ڕه‌ڤاندنێ. وه‌ك چاره‌سه‌ریه‌كێ دهاته ئه‌نجام دان، «ئه‌گه‌ر ژ به‌ر ڕۆمه‌تا بابێ من یا گران نه‌با داڕه‌ڤینم، ما كی دشیا باخڤیت یان دێ كی ژ من ستینیت…»(15). نڤیسه‌ری د ئه‌ڤێ دیاردا خه‌له‌ت و نه‌په‌سه‌نكری دا بۆ خوانده‌ڤانی دايه دیاركرن و د به‌رهه‌می دا، ڤیایه نه‌هێته ئه‌نجامدان؛ چونكی ب كاره‌كێ شاش دايه ديار كرن و ڕێك ل به‌ر كه‌سه‌كی خۆش نه‌كرییه، ئه‌ڤێ دیاردا كرێت ئه‌نجام بده‌ن و جڤاك به‌ر ب خرابیێ نه‌چیت. ژ ئه‌گه‌رێ رێزگرتنا ئه‌ندامێن خێزانێ، كوڕی ژبه‌ر بابێ خۆ نه‌شیایه خوشتڤیا خۆ بڕه‌ڤینیت. «ئه‌گه‌ر یاسین ده‌سته برایێ من نه‌با دبیت من ب زۆری كچا وی ژێ ستاندبا یان ژی دا ده‌ستویریێ ده‌مه كوڕێ خۆ بڕه‌ڤینیت، به‌لێ مه نانێ ئێك خواربوو ژ تفا سه‌رئه‌ڤراز نێزیكتربوو…»(16). نڤیسه‌ری دیاركریه ژ عرف و ئادابێن جڤاكی هنده‌ك ڕێكا ل به‌ر مرۆڤی دگرن. چه‌ند پێدڤی ژی بن ماده‌م نانه‌ك پێكڤه خوارییه نه‌شێت وێ هه‌ڤالینیێ بشكێنیت و كچا وی بۆ كوڕێ خۆ بڕه‌ڤینیت، كو ئه‌ڤه ژی ڕه‌وشته‌كێ جوان پێشان ددهت، نابیت باوه‌ریا دناڤبه‌را هه‌ڤالان بهێته شكاندن هه‌لویستێ نڤیسه‌ری ڕه‌ڤاندنا كچێ ژ ده‌ستورێ جڤاكی نه‌به‌زاندیه، كوببیته ئه‌گه‌رێ ئالۆزیێ و نه ئارامیێ د ناڤ جڤاكی دا.
6 – شه‌رێن عه‌شیره‌تان:
شه‌ڕێن عه‌شیره‌تا ئێك ژ دیارترین دیاردێن جڤاكێ كوردیه، د كه‌ڤن دا ئه‌ڤ دیارده هه‌بوویه و ل سه‌ر‌ده‌مێ بووری دیارده‌یه‌كا باش و كاره‌كێ مێرانی بوو و هه‌تا وه‌ك ده‌ستكه‌فت دهاته هژمارتن، به‌لێ پشتی جڤاك ته‌ڤلی ئێك بووین و جڤاكێن مه‌ده‌نێ په‌یدابوون، هێدی هێدی ئه‌ڤ دیارده به‌ر ب نه‌مانێ دچیت؛ چونكی د ئه‌ڤان شه‌ڕان دا زیانه‌كا زۆر دگه‌هشته هه‌موو چینێن جڤاكى. وه‌كی دهێته گۆتن ژبه‌ر بچويكترین ئاریشه یان كریاره‌كا جڤاكی شه‌ڕێن مه‌زن د ناڤبه‌را دو عه‌شیره‌تان ڕویداینه، «برا ئه‌ز دزانم ئاگر یێ ب دلێ ته‌ڤه، به‌لێ هه‌ر لڤینه‌كا تۆ بكه‌ی دێ بییه ئه‌گه‌رێ شه‌ڕێ دو عه‌شیره‌تا و كۆشتنا شه‌رمینێ ما ته دڤێت…!!»(17). نڤیسه‌ری د ڤێ دیاردا جڤاكى دا؛ دیاركريه ژ ئه‌گه‌رێ هه‌ر لڤینه‌كێ یان كاره‌كی، دێ بیته شه‌ڕێ دو عه‌شیره‌تا، چونكی یێ هۆشداریه‌كێ دده‌ته جڤاكى هه‌رده‌مێ ئه‌و كریار هاتبا ئه‌نجامدان خێر تێدا نه‌بوو، به‌لكو شه‌ڕ كۆشتن ل دویڤدا بوون.
7 – قوتانا كچان:
ئێك ژ دیاردێن كرێت و نه‌جوان، بنپێكرنا مافێ كچێیه د ناڤ جڤاكێن پاشكه‌فتی دا. هه‌روه‌سا د چڤاكێ كوردی دا ئه‌ڤ نموونه دزۆرن. لێ مخابن هێشتا ب دروستی ئه‌ڤ دیارده بنبڕ نه‌بوویه، هێشتا زه‌لامینیا ره‌گه‌زێ نێر ل سه‌ر كچێ خورت دبیت هه‌می هێزا خۆ به‌رامبه‌ر وێ دیار دكه‌ت و دئێشینیت،»دوهی ئێكی ئه‌م پێكڤه دیتین و یا گۆتییه برایێ من بلندی، ئه‌ز گه‌له‌ك یا قوتایم و نوكه ژی مرۆڤێن مه هه‌می یێن هاتینه ڤێرێ..»(18). نڤیسه‌ری وه‌كو دیارده‌كا نه‌شارستانی دایه دیاركرن و ده‌ستهه‌لاتا ره‌گه‌زێ نێر د خێزانی دا یا باڵا ده‌سته ژ شكاندنا ده‌روونی ده‌رباز دبیت و دبیته توندوتیژی ل گه‌ل ره‌گه‌زێ مێ. ئه‌ڤ دیارده وه‌كی هێمایه‌كێ به‌رچاڤ دیاركرییه، رۆژانه ب ده‌هان نموونێن ب ڤی ڕه‌نگی ڕۆیدده‌ن د ناڤ جڤاكی دا.
8 – سۆز په‌یمان:
د چڤاكێ كورده‌واری دا مه‌یدانا مێرینیێ و سۆز په‌یمانا یا تژیيه د چیرۆك حه‌یرانۆك سه‌رهاتیێن كوردان دا ڕه‌نگڤه‌دایه. ئه‌ڤ دابونه‌ریتێن كوردی هه‌تا ڕاده‌یه‌كی جهێ شانازيێنه بۆ ملله‌تێ كورد، تاكێن كورد ل سه‌ر ئاخڤتنا خۆ بن و یاسایێن جڤاكی ده‌رنه‌كه‌ڤن، به‌لێ مخابن ل شوينا ببنه ئه‌گه‌رێ پێشكه‌فتن و وه‌رارا ملله‌تی دێ بینی یێن بووینه ئه‌گه‌رێ پاشكه‌فتنێ و ڤه‌مانێ؛ چونكی تاكێ جڤاكێ كوردی خودان بڕیاره‌كا هزری یا هشكه، هه‌رده‌ما سۆزه‌ك یا په‌یمانه‌كێ بده‌ت ئه‌گه‌ر بزانیت ئه‌نجامێ وێ دێ ب خرابی ژی زڤڕیت ل ده‌ڤ وی تشته‌كێ ب شه‌رمه ژ وان سۆز و په‌یمانێن خۆ لێڤه‌ببیت. نڤیسه‌ری ب ڤی شێوه‌ی ئاماژه پێدایه «سه‌ر خاترا ره‌حمه‌تیێ ده‌سته برایێ من نابیت ئێك خه‌له‌تیێ بكه‌ی و دێ خۆ ژ وێ كچێ دویركه‌ی؛ چونكی من سۆز یا دایه مرۆڤێن وێ…»(19). نڤیسه‌ری ئه‌ڤ دیارده وه‌كو دیارده‌یا باش دایه پێش چاڤ؛ چونكی دڤێت گوهدارییا بابێ خۆ بكه‌ت ژ فه‌رمانا وی ده‌رنه‌كه‌ڤیت. ژبه‌ر ئه‌وێ سۆزا وی دای و پێدڤیه جێبه‌جێ بكه‌ت، كو نابیت سۆزا بابێ خۆ بشكینیت، هه‌ر چه‌نده دبیت زیانا وێ پتر بیت ژ باشیا وێ، به‌لێ ماده‌م سۆز پێ هاتیيه‌دان، نابیت بهێته شكاندن. هه‌روه‌سا ل جهه‌كی ب وى شێوه‌ى دده‌ته دیاركرن، كو دیاردا سۆزدانێ دبیته پێشلكرنا مافێ كه‌سێن ده‌ردوور و ڕه‌نگه‌كێ زۆرداریێ لێ په‌یدا دبیت، «ئه‌رێ ما چه‌ند جاران ئه‌م دێ بینه قوربانی سۆز و نه‌ریتێن هه‌وه، بۆچی ژ كیستێ مه هوین دێ خۆ كه‌نه مه‌رده‌مێر و خۆش زه‌ڵام…»(20). نڤیسه‌ری پێچه‌وانه‌ی ره‌فتارێن جڤاكی ڕاوه‌ستیایه، كو دیاردا سۆز و په‌یمانا ب باشی دبینن، به‌لێ وی ئه‌ڤ چه‌نده به‌روڤاژی كر، كو دبیته شكاندنا هزر و مافێ هنده‌ك كه‌سێن دیتر ئه‌ڤ دیارده دبیته ئه‌گه‌رێ پاشڤه‌مانا جڤاكی و هنده‌ك دبنه قوربانیا وان نه‌ریتێن جڤاكی و بڕیارا تاكه‌سی ل بن پێ بوویه و بڕیارا كومێ ل سه‌ر بوویه. هه‌روه‌سا بكارئینا چه‌ندین دیاردێن دیتر د ناڤ ڕۆمانێ دا وه‌كو (كاركرنا زارۆكان، مه‌ردینی، لیبۆرین، خۆكوشتن، خۆ دانه‌به‌ردان، فه‌سادی، دره‌وكرن، هه‌ڤالینی…هتد.)، كو ئه‌ڤه هنده‌ك ئاماژه‌نه دیاردێن جڤاكی كارتێكرن ل سه‌ر ڕۆماننڤیسیی كرینه و بینه به‌رهه‌مه‌كێ ئه‌ده‌بی و ڕه‌نگڤه‌دانا جڤاكی د به‌رهه‌می دا دیاربوویه.
ئه‌نجام:
1- ڕەخنا جڤاكی گرنگییه‌كا زۆر یا هه‌ی ژبۆ شرۆڤه‌ركرن و هه‌لسه‌نگاندنا ئه‌وان ده‌قێن ئه‌ده‌بی یێن ده‌ربڕینێن جڤاكی تێدا،كو ئه‌وان ده‌ربڕینا ب شێوه‌یه‌كێ ڕوهنتر ئاسانتر شرۆڤه دكه‌ت.
2- نڤیسه‌ر هه‌تا ئاسته‌كی یێ ئه‌رینی بوویه هه‌تا ڕاده‌یه‌كی ئه‌و دیاردێن كرێت و نه جوان و ب شێوازه شكاندن یان ریسوا كرنا تاكێن كومه‌ڵگه‌هێ نه‌كرییه، به‌لكو ب ته‌كنیكه‌كا جوان داینه دیاركرن.
3- د خواندنا ئه‌ڤی به‌رهه‌می دا، هنده‌ك دیاردێن جڤاكی سه‌رده‌مه‌كی بۆ سه‌رده‌مه‌كێ دیتر واتایێن خۆڕستی نینن، ڕه‌نگه سه‌رده‌مه‌ك بۆ سه‌رده‌مه‌كێ دیتر خوانده‌كا دی هه‌بیت ئه‌ڤه ژی خاله‌كه، كو به‌رهه‌م یێ زه‌نگینه ب دیاردێن جڤاكی.
4-كارتێكرنا جڤاكی ڕاسته‌وخۆ ل سه‌ر نڤیسه‌ری هه‌بوویه، له‌ورا به‌رهه‌م به‌رچاڤ كرنا دیاردێن جڤاكیيه و یێ كه‌فتیه دبن دیاردێن جڤاكی و ڤیایه ب رێكا به‌رهه‌می ئه‌وان دیاردا به‌رچاڤ بكه‌ت.
5- د ئه‌ڤی به‌رهه‌می دا هنده‌ك دیاردێن كرێت و نه په‌سه‌ندكری دیاركرینه و نڤیسه‌ری ڤیایه جڤاكی به‌ر ب گۆهۆرینێ ببه‌ت داخوازا واقعه‌كێ نوی دكه‌ت.
ژێده‌ر و په‌راوێز:
1- د.كه‌مال مه‌عروف، تیۆره نوێیه‌كانی ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی، به‌رێوه‌به‌رێتیی چاپ و بڵاوكرنه‌وه‌ی سلێمانی ،2012، ل 23.
2- ئه‌نوه‌ر محه‌مه‌د تاهر، رۆمانا میرانه د ناڤبه‌را دیروك و كه‌تواری دا، گۆڤارا په‌یڤ، سالا 2022، دهۆك، هه‌ژمارا 90،ل 60.
3- د.نعمت الله حامد نهێلی، ره‌خنا ئه‌ده‌بی (خواندن و شروڤه‌كرن بۆ تێكستێن كوردی)، چاپخانا گازی، چاپا ئیكێ، سالا 2019، ل 94.
4-هه‌مان ژێده‌ر.
5- نه‌فیسا ئیسماعیل حاجی، زمانێ ره‌خنه‌یا چیرۆكا هونه‌رییا كوردی، (كتێبێن ره‌خنه‌ی وه‌كو نموونه/ 1973 – 2006، چاپخانا خانی، دهوك، سالا 2008، ل 29و30.
6- د. عبدی حاجی، چه‌ند تیوره‌كێن ره‌خنا ئه‌ده‌بی، چاپخانا حجی هاشم-هه‌ولێر، سالا 2008، ل29.
7- م. ی. ناهیده حسێن عه‌بدولڕه‌حمان، شیكردنه‌وه‌ی شیعری (به‌رده‌نووسێك)ی گۆران به‌بێ میتۆدی ڕه‌خنه‌ی كومه‌لایه‌تی، گۆڤاری زانستی زانكۆی راپه‌رین، ژماره 5، به‌رگی2، سالی 2015، ل 388.
8- به‌نگین ئیبراهیم حه‌مێ كۆچه‌ر، ڕه‌خنا جڤاكی د ڕۆمانێن حه‌سه‌نێ مه‌تێ دا، سه‌نته‌رێ بێشكچی بۆ ڤه‌كۆلینێن مرۆڤایه‌تی/ زانكۆیا دهۆك، سالا 2019، ل 45.
- شڤان جلال سیاری، من تو دڤێی تۆ په‌ل بی یان ژى ڕه‌ژی، رومانا دلداری، پشكا ئیكێ، چاپخانا-ئیران/ ته‌هران، چاپا ئیكێ، سالا 2021. ل37.
- شڤان جلال سیاری، من تو دڤێی تۆ په‌ل بی یان ژى ڕه‌ژی، رومانا دلداری، پشكا ئیكێ، چاپخانا-ئیران/ ته‌هران، چاپا ئیكێ، سالا 2021. ل81.
- ئه‌حمه‌دێ خانى، مه‌م و زین، به‌رهه‌ڤكرن: ته‌حسین ئیبراهیم دۆشكى، ته‌هران- 2022، ل103. یان: حجی جعفر، چه‌ند ڤه‌كولین ل دۆر مه‌م و زینا خانی، چاپخانا ئاراس، هه‌ولێر، چاپا دویێ، سالا 2009، ل43 و44.
- شڤان جلال سیاری، من تو دڤێی تۆ په‌ل بی یان ژى ڕه‌ژی، رومانا دلداری، پشكا ئیكێ، چاپخانا-ئیران/ ته‌هران، چاپا ئیكێ، سالا 2021. ل87.
13.هه‌مان ژێده‌ر. ل132.
14.هه‌مان ژێده‌ر. ل ل 132-133.
- هه‌مان ژێده‌ر.ل 131.
- هه‌مان ژێده‌ر. ل 124.
17.هه‌مان ژێده‌ر. ل 167.
- هه‌مان ژێده‌ر. ل 164.
- هه‌مان ژێده‌ر. ل 170.
- هه‌مان ژێده‌ر.
