گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
له‌ما عە‌لی
ب درێژاهیا دیرۆكێ، ل سه‌ر خاكا كوردستانێ یا پاك و پیرۆز، دیرۆكناس، نڤیسكار، هه‌لبه‌ستڤان، ره‌وشه‌نبیر و مرۆڤێن زانا ژ دایك بوونه و د قادێن زانستێ ده خه‌باتنه هێژا پێشكێش كرنه.
د ناڤا ڤێ هه‌لكه‌فتێ ده كو تێكۆشینا مان و نه‌مانێ یه، ژنێ ژی د زڤراندنا ته‌كه‌رێن دیرۆكێ ده رۆله‌كه نه كێمی یا مێر لیستیه. ژنێ ل نێڤ جڤاكا كورد، ل هه‌ر مه‌یدانه‌كه ژیانێ، جهـ گرتیه و شۆپه‌كه خوه لێ هێلایه; چ د مه‌یدانا شه‌ڕ ده به، چ د مه‌یدانا جڤاكی ده، چ ژی د مه‌یدانا وێژه‌یی ده به رۆله‌كه خویا و گرینگ لیستیه.
ژ هه‌ركینا دیرۆك ڤه؛ ژن تووشی زۆر و زه‌همه‌تیان هاتیه. ژنێن ل جیهانێ ته‌ڤ د ڤێ پێڤاژۆیا هشك و دژوار ره ده‌رباس بوونه و ل سه‌ر درێژاهیا ژیانا خوه راستی گه‌له‌ك كه‌له‌مێن مه‌زن هاتنه.
من ئەو ژنم كه له پاكی له سه‌رووی هه‌میوانم
له هه‌موو خێلێ ژنان ده نیه كه‌س هه‌وشانم
له ژێر سه‌روێنه‌كه‌م ده سه‌رێكه هێژای تاج
به‌لام له زه‌بری زه‌مان وا قتیسی ده‌ورانم
ب ده‌ركه‌تن و پێشكه‌تنا زمان ره، وێژە هات ئافراندن. د جڤاكیبووینا مرۆڤان ده كو ژنێ بنگه‌هـ ژێ ره دانیه، ژنێ ب لۆرك و ئاواز، چیرۆك و چیڤانۆكان، ب سترانێن خوه‌ش زارۆكێن خوه مه‌زن و په‌روه‌رده كرنه. په‌روه‌رده‌یه‌كه چاك بوو; بێهنا خوه‌زایێ ژێ بلند دبوو. ڤێ یه‌كێ كر كو هه‌سته‌كی وێژه‌یی بلند ل بال ژنێ دروست ببه و بوو ئەگه‌را كو كانیا وێژه‌یێ بێ ژنێ دێ زوا بمینه.
یه‌ك ژ ژنێن وێژه‌ڤان كو ناڤ و ده‌نگێ وێ ل سه‌رانسه‌ری كوردستانێ به‌لاڤ بوو، مه‌ستووره ئەردهلانی بوو. ئەڤ ژنا وێژه‌ڤان نه ته‌نێ ل قادا وێژە‌یێ كار و خه‌باتێن خوه دكرن، لێ به‌لێ مه‌ستووره ئەردهلانی وه‌كی دیرۆكناسا یه‌كه‌مین ژی ل رۆژهلاتا ناڤین هاتیه ناسین. مه‌ستووره یه‌كه‌م ژنە ده‌ر هه‌قێ دیرۆكێ ده پرتووكه‌ك نڤیسیه. ژ بلی هێزا وێ یا نڤیسینێ، ئەڤ شاهژنا كورد د هه‌لبه‌ستا كلاسیكا كوردی ده ژی خوه‌دی هه‌ستێن كوور و بواته بوو. جهه‌كی مه‌ستووره یێ گرینگ و بلند د میرنشینا ئە‌رده‌لان ده هه‌بوو.
میرنشینا ئە‌رده‌لان
ل سه‌ر درێژاهیا دیرۆكا كوردستانێ، میرنشینا ئە‌رده‌لان جهه‌كی تایبه‌ت گرتیه. میرنشینه‌كه بهێز بوو، د هه‌می قادان ده ل پێش بوو. رۆلا وێ به‌ربچاڤ بوو، ئەڤ ژی بوو ئەگه‌را كو گرینگیا میرنشینێ د دیرۆكا كوردستانێ ده بخویه و مینا به‌رزترین میرنشینێن كوردان بێ ناسین. د ناڤبه‌را سالێن 1169 هه‌تا 1869ان هه‌بوونا خوه دۆماندیه; ڤێ میرنشینێ ب قاسی 700 سالی خوه ل سه‌ر پێیان گرتیه.
میر شه‌ره‌فخانێ به‌دلیسی د پرتووكا خوه یا ب ناڤێ (شه‌ره‌فنامه) ده دیار دكه، كو ته‌مه‌نێ میرنشینا ئە‌رده‌لان ل به‌ریا هاتن و ناسكرنا ئولا ئیسلامێ ڤه‌دگه‌ره، ئانكۆ به‌ریا كو ئولا ئیسلامێ ده‌رباسی ناڤا خاكا كوردستانێ ببه.
باڤك و دامه‌زرێنه‌رێ میرنشینا ئە‌رده‌لان بابا ئە‌رده‌لانە. باڤكێ ئەرده‌لانیانە، ته‌ڤی كو شاره‌زوور پایته‌ختێ میرنشینا ئە‌رده‌لان یا كه‌ڤنار بوو، باژارێ سنه ژی وه‌كی پایته‌ختێ ئەرده‌لانیان هاتبوو ناسین. میرنشینا ئە‌رده‌لان هه‌می هۆز و ئەشیرێن كوردان یێن ل شاره‌زوورێ ته‌ڤ ل میره‌كتیا خوه كرن. ڤێ میرنشینێ ده‌ستهلاتیا خوه گهاند گه‌له‌ك جهـ و ده‌ڤه‌ران; مینا باژارێ سنه، خانقین، كفرى و كه‌ركووكێ و هه‌تا رۆژا مه یا ئیرۆ ژی ئەشیرێن ئەرده‌لانیان ل شه‌هره‌زوور و ده‌ردۆرا وێ دژین و خوه وه‌كی نه‌ڤیێن سه‌لاهه‌دینێ ئە‌یووبی ددن ناسین.
میرێن كو د ده‌مێژۆیا سه‌روه‌ریا ئەرده‌لانیان ده ل سه‌ر ته‌ختێ میرنشینێ روونشتنه و ناڤ و ده‌نگێ وان د دیرۆكا میرنشینا ئە‌رده‌لان ده ده‌نگ ڤه‌دایه؛ ئەڤن: بابا ئە‌رده‌لان، میر ته‌یموورخان ئە‌رده‌لان، میر هه‌لۆخان ئە‌رده‌لان، میر خان ئە‌همه‌دخان، میر سلێمانخان میر سبهان وه‌ردیخان، میر ئە‌همه‌دخان كوڕێ سبهانخان وه‌ردی، میر خه‌سره‌وخان به‌زره‌گ و میر ئە‌مانه‌لاهخان به‌زره‌گ، كو میرێ میرنشینا ئەرده‌لانیان یێ داوین بوو. لێ گه‌له‌ك كه‌سێن دن ژی ژ بلی ڤان ناڤێن بهوری د دیرۆكا میرنشینێ ده ل سه‌ر ته‌ختێ ده‌ستهلاتێ روونشتنه. میرنشینا ئەرده‌لانیان خوه‌دیێ دیرۆكه‌كه زه‌نگین بوو، پێشكه‌تنێن به‌ربچاڤ تێ ده چێبوون، ئەڤ پێشكه‌تن نه ته‌نێ ژ ملێ ره‌وشا سیاسی یا میرنشینێ ڤه بوون، لێ به‌لێ ژ ملێ ره‌وشا چاندی، زانستی، په‌روه‌رده‌یی و هود ده ژی پێشكه‌تن هه‌بوون.
د سه‌دسالا 19ان ده میرنشینا ئە‌رده‌لان ل رۆژهلاتێ كوردستانێ و میرنشینا بابان ل باشۆرێ كوردستانێ گاڤ و پێشكه‌تنێن پڕ بالكێش د قادێن چاندی، زانستی، ره‌وشه‌نبیری و په‌روه‌رده‌یا وێژه‌یی ده ئاڤێتن. د ڤێ سه‌رده‌مێ ده ل پایته‌ختێ ئەرده‌لانیان باژارێ سنه‌یێ دبستانه‌كه تایبه‌ت ب دیرۆك و بوویه‌رێن دیرۆكی هاتیه ئاڤاكرن. ئەڤ دبستنا ب سه‌رپه‌رشتیا كه‌سایه‌تێن به‌رهه‌مدار، كو ده‌ربارێ زانست و وێژه‌یێ ده خوه‌دی به‌رهه‌من؛ ب رێ ڤه دچوو; كه‌سیاتێن مینا نالی شاره‌زۆری، سالم كوردی، مه‌وله‌وی، خانایێ قوبادی و ب دهان كه‌سێن كو مهورا خوه ل چاندا كوردی خستنه.
د نیڤه‌كا سه‌دسالا 19ان ده ل ڤێ میرنشینێ، ده‌نگێ ژنه‌كێ مینا ستێركێ ل ئەزمانێ زانستێ ته‌یسی; ئەڤ ژن ماهـ شه‌ره‌ف خانمە كو ب ناڤێ مه‌ستووره ئەردهلانی- مه‌ستووره كوردستانی ژی هاتیه ناسكرن.
ماهـ شه‌ره‌ف خانم (مه‌ستووره ئەردهلانی-كوردستانی)
چاڤێن ته یێن مه‌ست نه هه‌ما ئەم ژ دل بیانی كرن
ژ دیتنا جیهانێ ره ئەم نه‌كێر و دین كرن
هه‌لبه‌ستڤان، نڤیسكار، خێزكار و دیرۆكنڤیسا كورد ماهـ شه‌ره‌ف خانم؛ ئانكو ب ناسناڤێ مه‌ستووره ئەردهلانی و مه‌ستووره كوردستانی هاتیه ناسكرن، د سالا 1804ان ده ژ دایك بوویه. لێ ل گۆر چاڤكانیێن نڤیسكارێ كورد دۆكتۆر سۆران كوردستانی، مه‌ستووره د سالا 1805ان ده ژ دایك بوویه و سالا 1848ان د 44 سالیا خوه ده ل باژارێ سنه یێ رۆژهلاتێ كوردستانێ كۆچا داوین كریه و ل باشوورێ كوردستانێ ل گۆرستانا گشتی یا ب ناڤێ گردێ سه‌یوان یا باژارێ سلێمانیێ سپارتنه ئاخێ.
ل گۆر كو نڤیسكارێ كورد دۆكتۆر سۆران كوردستانی دبێژه، ل سه‌رده‌ما كو مه‌ستووره ژ دایك بوویه، باژارێ سنه د وێ ده‌مێ ده پایته‌ختێ میرنشینا ئەرده‌لانیان بوو. وێ ب خوه ناڤێ مه‌ستووره وه‌كی ناسناڤ ژ خوه ره هلبژارتیه و وه‌كی ناڤه‌كی هه‌لبه‌ستی ب كار ئانیه. مه‌ستووره كوردستانی ژ بنه‌مالا قادری بوو، كو مالباته‌كه ده‌ستهلاتدار بوو. كه‌چا ئە‌بوولهه‌سه‌ن مهه‌مه‌د ئاخا یێ نازرێ كوردستانێ بوو. باپیرێ مه‌ستووره ژی برێڤه‌به‌رێ خه‌زینه‌یا (دارایی) میره‌كتیا ئە‌رده‌لان بوو. مه‌ستووره ئەردهلانی ب خه‌سره‌و خان ئەردهلانی ره، كو میرێ ئە‌رده‌لان بوو شوو كریه.
مه‌ستووره كوردستانی، ژنه‌كه زانا و زیره‌ك بوو. د باوه‌رمه‌ندیا خوه یا ئولی ده ژی رێزدار بوو. هه‌ر وها د ملێ خێزكاریێ ده ژی پڕ شاره‌زا بوو. ته‌ڤی زمانێ دایكێ؛ زمانێ كوردی، شاره‌زایا زمانێ ئەره‌بی و فارسی ژی بوو. هین ل ته‌مه‌نێ زارۆكتیێ، وێژه‌یا فارسی و وێژه‌یا ئەره‌بی بالا وێ كشاندبوو و مه‌راق كربوو كو ل قادێن هه‌ر دو وێژە‌یان خوه ل پێش بخه.
ژ ئالیێ خوه‌ندن و زانستێ ڤه فه‌رق و جوداهی د ناڤبه‌را كه‌چ و لاوان ده ل بال مالبات و باڤێ مه‌ستووره تونه بوو. ئاستا زیره‌كبوونا كه‌چا وی بالا وی كشاند و ده‌ریێ خوه‌ندنێ ژێ ره ڤه‌كر. ده‌ر هه‌قێ كایبانوویا میرنشینا ئە‌رده‌لان مه‌ستووره ئەردهلانی ده، لێكۆله‌رێن هه‌لبه‌ستێن وێ وها دبێژن: «هه‌لبه‌ستێن مه‌ستووره ژ ملێ رستنا وان ڤه، خوه‌دی مه‌به‌ستێن زۆر، دژوار و كوورن، د گوهه‌رتنا ژیانێ ده خه‌یال و راستیێ ب ره‌نگه‌كی هه‌ستیار تێكلی هه‌ڤدوو دكن». دیوانا مه‌ستووره یا هه‌لبه‌ستان شاهد و نیشانا سه‌ركه‌فتنا ژنێ یه د جڤاكه‌كێ ده، كو ده‌نگ ب سه‌ر ده‌نگێ مێر ناكه‌ڤه. مه‌ستووره خانم د نڤیسێن خوه ده پالا خوه دایه زانست و وێژه‌یا كو د سه‌رده‌ما وێ ده ل پێش بوو؛ وێژه‌یا كوردی، فارسی و وێژه‌یا ئەره‌بی ژ خوه ره كرن پرا كو ب رێیا وێ ب پێش بكه‌ڤه و به‌رهه‌مان ب ئافرینه.
مه‌ستووره، ل سه‌ر ده‌ستێ عالم و زانیارێن سه‌رده‌ما خوه هاتیه په‌روه‌رده‌كرن. د پرتووكا مووعجه‌م ئە‌لفوقه‌ها یا ره‌زا قه‌لی خان هدایه‌ت ده، دبێژه كو هه‌لبه‌ستێن وێ رێ ژێ ره ڤه‌كرن،كو جهه‌كی وێ یێ به‌رز ل گه‌ل عالم، زانیار و هه‌لبه‌ستڤانان چێ ببه. هه‌لبه‌ستڤانێ گه‌وره مه‌وله‌وی د هه‌لبه‌سته‌كه خوه ده وها ل سه‌ر مه‌ستووره گۆتیه:
رۆژا به‌ده‌ویێ، روونشتیه ل سه‌ر ته‌ختێ پاك و پیرۆز، رۆناهیێ دده ده‌ردۆرێ.
د رۆژهلاتا ناڤین ده مه‌ستووره ئەردهلانی وه‌كی ژنا یه‌كه‌م كو دیرۆك د سه‌رده‌ما خوه ده نڤیساندیه هاتیه ناسین. پرتووكا ب ناڤێ «مێژوویی ئە‌رده‌لان» ل سه‌ر بنه‌مالا ئە‌رده‌لان، دیرۆك و سه‌رده‌ما وان د ڤێ پرتووكێ ده تۆمار كرنه. ئەڤ پرتووك د سالا 1946ان ده ل باژارێ سنه‌یێ ژ ئالیێ نڤیسكار ئازادپوور ڤه هاتیه تۆماركرن.
نڤیسكار میرزه عە‌لی ئە‌كبه‌رخان د پرتووكا خوه یا ب ناڤێ «حه‌دائیق ئه‌لناصریه« ده دبێژه، كو دیوانا مه‌ستووره یا هه‌لبه‌ستان، كو ب فارسی و كوردی نڤیساندیه، ژ 20 هه‌زار به‌یتی پێك دهات. ژ به‌ر سه‌ده‌مێن قه‌یرانێن كو ل میره‌كتیا ئە‌رده‌لان د سه‌رده‌ما ده‌ستهلاتداریا وێ ده تێ ره ده‌رباس بوویه؛ دیوانا وێ یا هه‌لبه‌ستان وندا بوویه. د سالا 1926ان ده هه‌لبه‌ستێن وێ ژ ئالیێ ره‌وشه‌نبیرێ كورد حاجی شێخ یه‌حیا ڤه هاتنه به‌رهه‌ڤكرن و پشتی بیست سالان ئانكۆ د 1946ان ده ب ناڤێ دیوانی ماهـ شه‌ره‌ف خانمی كوردستانی ل ته‌هرانێ هاتیه چاپكرن.
د نڤیسینا هه‌لبه‌ستێن مه‌ستووره خانم ده، هه‌ست ل پێش بوون; ب باندۆر و خوه‌دی واته‌یێن كوور بوون. ڤێ یه‌كێ كر، كو گه‌له‌ك هه‌لبه‌ستڤان ئیلهامێ ژێ وه‌رگرن. هنان هه‌لبه‌ستێن وێ ژ فارسی و سۆرانی وه‌رگه‌راندنه كورمانجی. یه‌ك ژ ڤان كه‌سێن كو هه‌لبه‌ستێن وێ وه‌رگه‌راندنه نڤیسكار موحسن ئوزده‌میرە، كو ژ فارسی ئانینه كورمانجی و ڤان هه‌لبه‌ستان ته‌كه‌زی ل سه‌ر هه‌ستێن مه‌ستووره یێن ناز كریه، كو ژ ملێ واته‌یێ ڤه ژی تێر و تژه بوون و واته‌یێن به‌ده‌و و جهێ د ناڤا خوه ده دهه‌واندن.
د فه‌زایێ ده هه‌یڤا نوو یا رۆنی یه
یا كو ئەشقا وێ ل ئەسمانێن ته‌یسی یه
خالا ل رووپه‌لا روویێ وێ دبێژی
قه‌ی خالا كو ل سه‌ر په‌رێن قورعانێ یه
مه‌ستووره خانم وه‌كی ژنه‌كه كورد ئا مسلمان و دیرۆكناس ل سه‌ر باوه‌ری و شه‌ریعه‌تا ئولا ئیسلامێ ژی كه‌ده‌كه پڕ مه‌زن دایه. ژ خه‌باتێن وێ یێن بوهادار پرتووكا ب ناڤێ «باوه‌ریا ئیسلامێ و ریساله‌یا ئیباده‌تێ». پرتووك ب زمانێ فارسی هاتیه نڤیساندن. مه‌ستووره ب ره‌نگه‌كی ئاكتیف، ب مه‌راق و ب خوه‌باوه‌ری رێیا زانستێ گرتیه. مژوولی خوه‌ندنێ بوویه و ب هووری و بالداری لێكۆلینێن ده‌ربارێ دیرۆك و ئولا ئیسلامێ ده كرنه.
د پرتووكا میره‌كێن ئە‌رده‌لانێ ده ل سه‌ر شووكرنا مه‌ستووره ب خه‌سره‌و خانێ ئەردهلانی ره، وها هاتیه نڤیساندن: «د ناڤبه‌را خه‌سره‌و خانێ ئەردهلانی میرێ میرنشینا ئەرده‌لانیان و مالباتا مه‌ستووره ده ناكۆكی ده‌ركه‌تن و ڤێ یه‌كێ كر، كو قوتبوون د ناڤبه‌ینا وان ده چێبه. پاشێ له‌ڤهاتن چێدبه و ژ بۆ كو باوه‌ریا وان په‌ڤ خورتتر ببه، مه‌ستووره خانم د 21 سالیا خوه ده ب خه‌سره‌و خان ره شوو دكه. خه‌سره‌و خان هه‌ڤژینا خوه مه‌ستووره ب خوه ره ل گه‌له‌ك جهـ و ده‌ڤه‌رێن وه‌كی شوونوارێن دیرۆكی و پرتووكخانه‌یان دگه‌راند، پێ ره ژی ل چیرۆك و سه‌رپێهاتیێن ملله‌تێ هه‌رێمێ گوهدار دكر. مه‌ستووره خانم سووده‌كه مه‌زن ژ ڤێ گه‌را خوه كر و ئەڤ یه‌ك د نڤیسێن خوه ده ب جهـ كر. هه‌روها ژ به‌ر زیره‌كی و شاره‌زاییا مه‌ستووره یا به‌ربچاڤ، جهێ خوه د برێڤه‌به‌ریا میره‌كتیا ئە‌رده‌لان ده گرت و بوو به‌رپرسا (وه‌زیر) كارووبارێن ناڤخوه‌یی یێن قه‌سر و مالباتا ئەرده‌لانیان. خه‌سره‌و و مه‌ستووره ژیانه‌كه هێمن و ئارام په‌ڤ ره قه‌داند; ب هه‌زكرن و ب رێزداری رۆژێن خوه‌ش بۆراندن، لێ به‌لێ دلێ وان ب تفاله‌كێ شاد نه‌بوو، بێ زارۆك مان. مه‌ستووره هه‌ستێن خوه یێن ئەڤینداریێ و حه‌زكرنا ل گه‌ل خه‌سره‌و ب رێیا كورته هه‌لبه‌سته‌كێ تینه زمان. موحسن ئوزده‌میر هه‌لبه‌ست ژ زمانێ فارسی وه‌رگه‌راندیه كوردی – زاراڤایێ كورمانجی:
ژ بلی سه‌ر تێكلیا وی من ئاور تونه یه
ژخوه ژ بلی وی من فكر تونه یه
هه‌ر چقاس هه‌ناسه‌یا من نه ل بیرا من به
ژ بلی هه‌ناسه‌یا سار من بیرانین تونه یه
به‌خته‌وارم ل به‌ر دووربوونا ژ به‌ژنا وی یا به‌ده‌و
ژ بلی خه‌ما وی قه‌ت من خه‌مگینی تونه یه
خه‌سره‌و خان مژوولی وێژه‌یێ ژی دبوو و د وارێ هه‌لبه‌ستێ ده شه‌هره‌زا بوو. خه‌سره‌و خان د سالا 1834ان ده ژ به‌ر نه‌خوه‌شیا كه‌زه‌بێ د 29 سالیا خوه ده كۆچا داوین دكه. پشتی مرنا خه‌سره‌و خان، د ناڤ میره‌كتیا ئەرده‌لانیان ده پارچه‌بوون چێدبه و قه‌چه‌ری سه‌روه‌ریا سنه‌یێ ب ده‌ست خوه ڤه تینن. مه‌ستووره ته‌ڤی مالباتا وێ و مالباتا میرنشینا ئەرده‌لانیان ژ باژارێ سنه‌یێ تێن ده‌رخستن و به‌ر ب باژارێ سلێمانیێ ڤه كو پایته‌ختێ میرنشینا بابان بوو دچن و ل ور ب جهـ دبن.
پشتی مرنا خه‌سره‌و خان مه‌ستووره گه‌له‌ك زۆر و زه‌همه‌تیان دبینه و ژیانه‌كه گه‌له‌كی دژوار ده‌رباس دكه. ئەڤ زۆر و زه‌همه‌تی د هه‌لبه‌ستێن مه‌ستووره ده سه‌رده‌ستن.
چما ئەڤ چه‌رخا فه‌له‌كێ زولمێ دكه ئەو گه‌له‌كێ
دلێ من ئى نازك ئی خوه‌شك كون كون دكه
چاڤێن من كر كانیا خوینێ پۆشمان كرم ژ هه‌بوونێ
گه‌لۆ چما من چ كریه? دلكێ من بوو وه‌كی ئێتوون
هه‌رده‌م ژ چاڤێن من دزێ سه‌د چه‌م و سه‌د سیروان و زێ
وه ده‌ردێ من دیتی ببێژ كا كێ دیتیه كو و كێ
وه‌فاداریا مه‌ستووره خانم ژ خه‌سره‌و خان ره هه‌تا پشتی وه‌فاتا وی ژی د دۆمه. ل سه‌ر سۆزا خوه دمینه و پشتی خه‌سره‌و خان مێران ل خوه هه‌رام دكه. پشتی 13 سالان ژ وه‌فاتا هه‌ڤژینێ وێ، ده‌مه‌كێ نه‌خوه‌ش دكه‌ڤه. مه‌ستووه‌ر خانم د داویا پرتووكا خوه یا ب ناڤێ «مێژوویی ئە‌رده‌لان» ده ل سه‌ر نه‌خوه‌شیا خوه وها دبێژه: “ئه‌ڤە چه‌ند رۆژن تایا نه‌خوه‌شیێ ئەز گرتمه، ئێشه‌كه پڕ دژوار ئەز گرتمه، من خوه سپارتیه ره‌حما خوه‌دایێ دلۆڤان”. مه‌ستووره د سالا 1847ان ده دچه سه‌ر دلۆڤانیا خوه‌دێ. گۆرا وێ ل سلێمانیێ، ل گۆرستانا گردی سه‌یوانە.
د پرتووكا «كورته دیرۆكا كورد و كوردستانێ» ده یا دیرۆكناسێ كورد محه‌مه‌د ئە‌مین زه‌كی، ناڤێ مه‌ستووره ئە‌رده‌لان وه‌كی یه‌ك ژ ناڤدارێن كوردان تێ ناسكرن.
ژ به‌رهه‌مێن وێ مێژوویی ئە‌رده‌لان ل مۆسكۆیێ د سالا 1990ی ده ب زمانێ رووسی هاتیه چاپكرن. «دیوانا ماه شه‌ره‌ف خانم» یا هه‌لبه‌ستان ل ته‌هرانێ د سالا 1931ێ ده هاتیه چاپكرن، هه‌روها «مه‌یره‌م ئە‌رده‌لان» د سالا 1927ان ده ل باژارێ سنه‌یێ یه‌كه‌مین دبستانا كه‌چان ب ناڤێ «مه‌ستووره ئە‌رده‌لان» ڤه‌كریه.
د سالا 2005ان ده د بیرانینا رۆژا ژدایكبوونا وێ یا 200ی ده، ل هه‌رێما كوردستانێ ل هه‌ولێرێ، میهره‌جانه‌ك تێ لدارخستن و په‌رده ژ سه‌ر په‌یكه‌رێ مه‌ستووره ئەردهلانی هات راكرن. د میهرجانێ ده هه‌ژماره‌كه مه‌زن ژ نڤیسكار و وێژه‌ڤانان به‌شدار بوون و كه‌سایه‌ت و به‌رهه‌مێن مه‌ستووره خانم تێ ده هاتن گه‌نگه‌شه‌كرن.
ماهـ شه‌ره‌ف خانم، ستێركا د ئەسمانێ وێژه‌یا كوردی ده رۆنی دده و د بیرا دیرۆكێ ده میناكا ژنا دیرۆكناس، وێژه‌ڤان، ژیر و زانا هاتیه ب بیرخستن.
ژێدەر:
– مه‌ستووره/سه‌رێ وێ هێژایی تاجێ بوو- تۆسنێ ره‌شید (رۆمان).
-كورته ژیانا مه‌ستووره ئەردهلانی كوردستانی، موحسن ئوزده‌یمر(گۆتار).
– مه‌ستووره ئەردهلانی، هه‌لبه‌ستڤان و دیرۆكناسا كورد، لیلیان چیا (لێكۆلین).
– ئاژانسا ژنێ (ژینها) ماهـ شرف خانم بصمة واضحة في تاريخ أردلان.
– الشاعرة ماه شرف خان قصائدها شهادة نصر للأنثى في مجتمع ذكوري، حميد كشكولي (مقال).
– ماه شرف خان كردستاني- حميد كشكولي (مقال).
