گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
جه‌میل شێلازی
ئه‌فسانه‌یا (دڕكێ)، ئێكه ژ وان ئه‌فسانه‌یێن فۆلكلۆرێ كوردی یێن ده‌ڤه‌را به‌هدینان، ئه‌ڤ ئه‌فسانه ژ لایێ ناڤه‌ڕۆك و رۆخسارێ ڤه، زۆر ده‌ربڕینێ ژ ژیوارێ كورده‌واری دكه‌ت، ئانكو هه‌می دیمه‌نێن وێ دیمه‌نێن كورده‌وارینه، هه‌ر ژ چوونا (دڕكێ و ژنبرا وێ بۆ باڵاڤێ و هه‌لگرتنا مه‌نجه‌لێ و بۆخچكا جلكان. هنارتنا دڕكێ بۆ ئینانا دڕییان، دیسان دایك ته‌نویرڤانه و باب ئاشڤانه، برایه‌ك جۆتیاره و برایه‌كێ دی ڕكێبداره)، دیتنا ڤان هه‌می كه‌سان و ڕۆلێ وان ل ده‌مێ كاركرنێ، هه‌می وه‌ك تابلۆیێن ڤان دیمه‌نان دئێننه پێش چاڤێن مرۆڤی، له‌وما دكارین بێژین، كو تێكسته‌كێ (100%)ێ خۆماڵییێ كورده‌وارییه، ده‌ربڕینێ ژ ژیوارێ كورده‌واری دكه‌تن.
ناڤێ دڕكێ:
ئه‌گه‌ر لێزڤڕینێ ل ناڤێ (دڕكێ) بكه‌ین، كو د ئه‌سل دا په‌یڤا (دڕكێ) ژ (دڕ) ئانكو (هار) هاتییه (دڕ: هار، دهێته گۆتن بۆ سه‌یێت هار، ئان گورگێت هار)(1)، وه‌كو بێژین (ئه‌ڤ سه‌یه یێ دڕه، ئانكو یێ هاره) یان باشتر بێژین: (وه‌كی سه‌یه‌كێ دڕ خۆ ل ناڤچاڤێن مندا!!)، به‌لێ ناڤێ (دڕكێ)، ئه‌وا دهێته هژمارتن، كه‌سایه‌تییا سه‌ره‌كی (یان باشتر بێژین قاره‌مانا ئه‌فسانێ)، ب ڤێ ڕامانێ د ڤێ تێكستی دا نه‌هاتییه، دیاره ناڤێ وێ هه‌ر ژ وێ چه‌ندێ هاتییه، ئه‌وا كو دڕكێ پێ هاتییه گونه‌هباركرن، كو كاره‌كێ نه جوان ژ لایێ سویاری ڤه د گه‌ل دا هاتییه‌كرن، ب گونه‌هبارییا بێ ڕه‌وشتییێ ژ لایێ ژنبرایێڤه هاتییه گونه‌هباركرن، (دڕ: ئه‌و تشته یێ له‌شێ مرۆڤی بریندار دكه‌ت، وه‌كو ستری و كه‌له‌ما)(2)، ئانكو هنده‌ك جۆرێن سترییان پێڤه‌نه، هه‌ر جهه‌كێ جلكێ مرۆڤی بگریت، ئێدی ب ساناهی به‌رناده‌ت یان هه‌ر جهه‌كێ له‌شێ مرۆڤی بگریت، دێ تیڤلینیت و بریندار كه‌ت، ژ به‌ر دڕاتییا ستریێن وێ (كو دڕی ژ وان جۆرانن یێن ئه‌ڤ سترییه پێڤه‌نه)، ده‌ما كو دڕكێ چوویی هنده‌ك دڕی چنینه كوشا خۆ، لێ ژ به‌ر كو دڕی حه‌لبووینه ب كراسێ وێڤه و پێڤه وه‌كی خوینێ لێ هاتین، و پشتی ده‌ربازبوونا سویاره‌كی د وێرێ ڕا، ژنبرا وێ؛ وێ گونه‌هبار دكه‌ت، ب كاره‌كێ بێ ڕه‌وشتییێ، دبێژیتێ: دیاره سویاری ده‌ستدرێژی كرییه سه‌ر ته، له‌و ده‌همانا ته یا سۆره!! ئانكو دكارین بێژین ناڤكرنا وێ ب ناڤێ دڕكێ یا ژ ناڤێ (دڕوی) هاتییه و (ك) ژی یا بچویكرنا ناڤییه، لێ دبیت ژ ئه‌گه‌رێ گورانكارییێن به‌رده‌وام، ناڤێ وێ ژ (دڕیك) ببیته (دڕكێ).
دڕكێ د ناڤبه‌را چێرۆك و ئه‌فسانه و چیڤانۆكێ دا:
هه‌لبه‌ت ڕاوه‌ستان ل سه‌ر ڤێ خالێ گه‌له‌كا گرنگه، ل ده‌ستپێكێ ل سه‌ر وێ چه‌ندێ ڕاوه‌ستین، كا ئه‌ڤ تێكسته دكه‌ڤیته دبن كیشك تایێ په‌خشانێ ڤه، چیڕۆك یان ئه‌فسانه یان چیڤانۆك؟ وه‌ك مه به‌ری نهۆ دایه خۆیاكرن، ل ده‌ستپێكێ دیمه‌نێن وێ، وه‌ك چیڕۆك دهێنه دیتن، لێ (دانانا مۆركا خه‌وێ ل سه‌ر سینگێ دڕكێ) كو ئه‌ڤه وه‌ك ئالاڤه‌كێ (جادووگه‌ری) د ناڤ تێكستی دا هاتییه بكارئینان، تێكستی به‌ر ب ئه‌فسانێ دبه‌ت، په‌یڤینا دڕكێ ل گەل (ده‌رگه‌هی و سه‌یی و دیكلی) دهێنه هژمارتن ژ سالۆخه‌‌تێن چیڕۆكێ (مه‌به‌ست له هه‌قایه‌تی تێكه‌ل ئه‌و هه‌قایه‌تانه‌ن، كه كاره‌كته‌ره‌كانیان تێكه‌ڵن، له ئاده‌میزاد و گیانداران، جا ئاژه‌لان بن، یان دار و دره‌خته‌كان، بۆ ئه‌وه‌ی خه‌ڵكی له‌وه بگه‌ن، كه هه‌موو پێكه‌وه شه‌ریكن له‌و ژیانه، ده‌شێ سود لێكوه‌ربگرن و به‌بێ ئه‌مه ژیان زه‌حمه‌ت ده‌بێ)(3). دیسان به‌رده‌وامییا ڕویدانێن وێ و دیاربوونا (كه‌سایه‌تییا هاریكار) بۆ قۆڕتالكرنا (دڕكێ) ژ خه‌ندقینێ، كو ئه‌و ژی (كافر)ه، و (كافر) وه‌ك كه‌سایه‌تییه‌ك نۆرمال ڕۆلێ خۆ دگێڕینیت، به‌لێ چو كارێن نه به‌رئاقل (خارق) د ناڤ تێكستی دا ناهێنه دیتن، هه‌تا كو بێژین (چیڤانۆك)ه، له‌و دكارین بێژین ئه‌ڤ تێكسته د ناڤبه‌را (چیڕۆك و ئه‌فسانێ) دا هاتییه به‌رهه‌ڤكرن. و ئه‌و جوداهیێن (چیڕۆك و ئه‌فسانێ) ژێكجودا دكه‌ت، وه‌ك: ((هه‌قایه‌ت شتی ڕاست، یان له ڕاستی چووی تیا ده‌رده‌كه‌وێ، ئه‌فسانه هه‌موو، یان هه‌ندێ له شته‌كان ناوی خه‌یاڵین و نه له ڕاستی دا هه‌ن، نه بڕواشیان پێ ده‌كرێ. و زۆربه‌ی پڕۆپووچه‌و له‌باره‌ی بنه‌مای ئه‌قڵی دانه‌مه‌زراوه، لای هه‌ندێ نه‌ته‌وی تریش ئه‌گه‌ر سه‌راپای ئه‌فسانه‌كه‌ش پرۆپووچ نه‌بێ، به‌ڵام ڕەگه‌زی پڕووپووچی ده‌شێ تێكه‌وتبێ، ئه‌فسانه‌ش هه‌یه باسێكی ئاساییه و هیچ نه‌بێ بۆ قۆناغی خۆی په‌سند بوو)(4). ژ به‌ر كو ئه‌و جوداهییێن ئه‌فسانێ ژ چیڤانۆكێ جودا دكه‌ت، (پڕانییا جاران په‌یڤێن چیڤانۆك و ئه‌فسانه ل سه‌ر زارێ خه‌لكی دهێنه ڤه‌گێڕان و سالۆخه‌تدده‌ن، كو دو په‌یڤێن هه‌ڤواتایێن ئێكن. ئه‌فسانه و چیڤانۆك دو په‌یڤێن وه‌ك هه‌ڤن د ڕامانا خۆ دا ل نك پڕانییا خه‌لكی، ژ بەر کو هه‌ردو وی تشتی وێنه دكه‌ن، یێن گه‌له‌ك دویری به‌رئاقلی و نه مه‌نتقی. به‌لێ داكو دورست جۆرێن ئه‌ده‌بێ مللی بخوینین، پێدڤییه ئه‌م جوداهییه‌كا ته‌مام د ناڤبه‌را ئه‌فسانێ و چیڤانۆكێ دا بكه‌ین، كو ئه‌و دو جۆرێن گه‌له‌ك ژێكجودانه ژ لایێ پالده‌ر و شكلی ڤه. راسته هه‌ڤبه‌ندییه‌كا موكم د ناڤبه‌را چیڤانۆكێ و ئه‌فسانێ دا هه‌یه، كو هه‌ردو ئێك ئارمانج بجهدئینن، ئه‌و ژی ڤه‌زڤڕاندنا سیسته‌مییه بۆ ژیانێ، به‌لێ د سه‌ر وێ چه‌ندێ ڕا، ئه‌فسانه سه‌ر ب ره‌وشته‌كی گیانی یێ جودایه ژ ئه‌وی ره‌وشتێ چیڤانۆك دچیته ب سه‌رڤه)(5). ((هه‌موو خورافه‌یه‌ك ئه‌فسانه‌یه، به‌ڵام هه‌موو ئه‌فسانه‌یه‌ك خورافه نییه، ئه‌وه‌ش چونكه بنیات و بابه‌ته‌كانی ئه‌فسانه له مێژووی كۆن و نوێ دا و لای نه‌ته‌وه موسلمانه‌كان و غه‌یره موسلمانه‌كا له یه‌كتری جیاوازن)(6). (ئه‌فسانه Mythos ب ڕامانا كلاسیكی كۆمه‌كا حیكایه‌تانه یان خورافاتانە بخۆڤه دگریت، ئه‌وێن دهێنه ڤه‌گێڕان، د لاتینی دا ب ڤی زاراڤی دبێژن(7) Fabuls ب ڕامانا خورافی یان فه‌نتازی دهێت. به‌لێ حیكایه‌تا خورافی، ب وی جۆرێ حیكایه‌تا دهێته گۆتن، ئه‌وێن ئاشۆپ ڕۆڵێ سه‌ره‌كی تێدا دبینیت، قاره‌مانێن وێ ژ جیهانا نه‌دیتی (غیبي) نه، هه‌روه‌سا به‌رامبه‌ر كار و كریارێن دهێنه د رێ دا یان به‌رامبه‌ر هێزا نه دیارا دژی خۆ د شه‌ڕە‌نیخێ دا. هه‌رده‌م ژی قاره‌مانێ سه‌ركه‌فتی، به‌ر ب خێرخوازییێ دچیت و ب خۆشی و سه‌ركه‌فتی ب دویماهی دهێت(8). گه‌له‌ك ژ زانایێن فۆلكلۆرناس و ئه‌نترۆپۆلیژیناس د وێ باوه‌رێ دانه، كو (دێو، سیمه‌رخ، ئه‌ژده‌هار، ئاڤا حه‌یاتێ، هێكا نه‌عامێ، كولاڤێ ئه‌جنان، چه‌رخ و فه‌له‌ك و جادوگه‌ر) دكه‌ڤنه د خانا ئه‌فسانه‌یان دا(9). لایێ (ئیدریس عه‌بدولڵا) ڕە‌مزێن ئه‌فسانه‌یان ئه‌ڤه‌نه: ((لایی یۆنان و ڕۆمانییه‌كان كه‌سانێك براونه‌ته پایه‌ی خودا و به خوداوه‌ند ناوده‌برێن، وه‌كو (ژوپیتێر) و (ژونو) و (ڤینۆس) و…تاد، ئه‌مانه به ته‌نیا، یان له‌گه‌ڵ كه‌سایه‌تییه‌كانی دیكه‌ی ناو ئه‌فسانه‌كان ڕۆڵ ده‌گێڕن. و لای عه‌ره‌ب و هیندییه‌كان (سێو) و (ده‌فر) و (سێنی) و (گۆچان) و (مار) و هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی زۆر به‌كار ده‌هێنرێن، كه هه‌موو ئه‌وانه سیحریان پێده‌كرێت. لای كورد (دێو و درنج) و (ئه‌ژدیهای حه‌وت سه‌ر) و…تاد، به‌دی ده‌كرێن)(10). (ئه‌گه‌ر ل وان هه‌می پێناسه‌یێن ژ بۆ ئه‌فسانێ و چیڤانۆكێ هاتین و ئه‌و هه‌ڤبه‌ندییا د ناڤبه‌را واندا بنێڕین نابینین ژ بلی جوداهییه‌كێ ب تنێ، كو ڕە‌نگه گه‌له‌ك ژ خه‌لكی نه‌بینن، ئه‌و ژی ئه‌و (راستیێن دیرۆكی) نه. ئه‌فسانه جودایه ژ چیڤانۆكێ، ژ بەر کو هنده‌ك راستیێن دیرۆكی تێدا هه‌نه. كو هه‌ر وه‌ك دبینین، كو (ڤیكتور هوگۆ) یی داستان پێناسه كرییه: (ئه‌و دیرۆكه یاكو ل به‌ر ده‌رێ ئه‌فسانه‌یی دله‌یزیت) و وی نه‌گۆت چیڤانۆك، چونكی ئه‌فسانه هنده‌ك راستیێن دیرۆكی به‌حس دكه‌تن)(11).
ئانكو ئه‌و تشتێ ئه‌فسانێ ژ چیڤانۆكێ جودا دكه‌ت، چ ژ ڤان د ناڤ تێكستی دا ناهێنه دیتن، كو بێژین ئه‌ڤه چیڤانۆكه، له‌وما ئه‌ڤه وه‌ك تێكسته‌كێ دهێته هژمارتن د ناڤبه‌را (چیڕۆكێ و ئه‌فسانێ) دا، به‌لێ ناهێته هژمارتن وه‌ك چیڕۆك، چونكه هێمایێ (مۆركا خه‌وێ) وه‌ك ئالاڤه‌كێ جادووگه‌ری و په‌یڤینا دڕكێ د گەل (ده‌رگه‌هی و سه‌یی و دیكل)ی، ژ هێمایێن ئه‌فسانێنه نه‌ك یێن چیڕۆكان.
كورتییا ئه‌فسانا (دڕكێ) (12)
دبێژن.. جاره‌كێ په‌یایه‌ك هه‌بوو، خوه‌یێ كچه‌كا شه‌نگ بوو ناڤێ وێ دڕكێ بوو، دڕكێ ژنبرایه‌ك هه‌بوو، ژنبرا دڕكێ گۆتێ: ڕابه دا بچینه باڵاڤێ ل سه‌ر ڕویباری، دڕكێ رابوو جلكێت خۆ لێكدان، كرنه ته‌شته‌كێ و هه‌ردو ڤێكرا چوونه سه‌ر رویباری جهێ باڵاڤییا. دڕكێ ڕابوو مه‌نجه‌لكا تژی ئاڤ ده‌ینا ل سه‌ر كوچكی و ئاڤا خۆ گه‌رم كر و ده‌ست ب باڵاڤێ كر. ئینا ژنبرا دڕكێ گۆتێ: هلۆ هه‌ڕە بوو مه دڕیا بینه دا بخووین، دڕكێ ڕابوو چوو دڕیا و دڕی پڕی ده‌همه‌نا خۆ كرن، د وی ده‌می دا سیاره‌ك دبه‌ر د ڕكێ ڕا چوو، ژنبرا دڕكێ دیت ده‌ما ئه‌و سیار دبه‌رڕا چووی، ئه‌ڤجا هندی دڕیێت حه‌لبووین، دڕی ب ده‌همه‌نا وێڤه په‌رچقین و وه‌كو خوینێ لێهاتبوون. ئینا ژنبرا دڕكێ گۆتێ: ئه‌ڤه چ خوینه ب ده‌همه‌نا ته‌ڤه؟! وه‌دیاره وی سیاری تۆ یا كریه د ده‌حلێرا! هندی دڕكێ گۆتێ نه، ب خودێ ئه‌ڤه دڕینه. نه هه‌رێ!! نه‌شییا چو چارا ببه‌تێ. هه‌ردو پێكڤه ڤه‌گه‌ڕیانه ماڵ، ژنبرا دڕكێ گۆته خه‌سیا خۆ: یان ئه‌ز دێ ل ڤێ مالێ بم یان دڕكێ!! خه‌سیا وێ گۆتێ: بۆچی؟ گۆتێ: حال و بارێت دڕكێ ئه‌ڤه‌نه… گۆتێ: بلا دڕكێ بنڤیت، ئه‌م دێ مۆركا خه‌وێ دانینه ل سه‌ر دلێ وێ و دێ چین. بۆ شه‌ڤ دڕكێ نڤست، دایكا وێ مۆرك دانا ل سه‌ر دلێ وێ و مالا خۆ باركرن و چوون، هه‌ر وه‌كی بچنه گوندێ ئاشێ سپی ل وێرێ مالا خۆ دانان.
دڕكێ ما د خه‌و، وه‌خته‌كی مریشكه‌ك د سه‌ر كه‌له‌خێ دڕكێ دا چوو و مۆرك ئێخست، دڕكێ هشیاربوو و گازی كر و ئۆ دا؟! مۆركێ گۆت: ته چییه دایێ؟ دڕكێ رابوو مۆركا خۆ پرت – پرت كر، كه‌ره‌كێ مۆركێ چوو دبن ده‌رگه‌ھی ڕا، جاره‌كا دی دڕكێ گۆتی: ئۆ دا؟ كه‌رێ مۆركێ دبن ده‌رگه‌ھی را گۆتێ: ته چییه دایێ؟ دڕكێ ڕابوو ئه‌و كه‌رێ مۆركێ ژبن درگه‌هی ئیناده‌ر و هویر ـ هویر كر. دڕكێ جاره‌كا دی گۆتی: ئۆ دا؟ كه‌سێ ده‌ینه‌كر، هندی گۆت ئۆ دا ئۆ دا؟ كه‌سێ ده‌ینه‌كر، هندی ل وارا گه‌ڕیا كه‌س نه‌دیت.. ئه‌وێ زانی ژ به‌ر وێ مالا باركری و یێت چووین. ئینا دڕكێ گوت:
ده‌رگه‌هۆ چیر ـ چیری یو
تو بۆچی نه‌د چیری یو
دا دڕكا هه‌ژار هشیار ببا
سه‌وو حه‌و ـ حه‌وی یو
تو بۆچی نه‌د حه‌وی یو
دا دڕكا هه‌ژار هشیار ببا
دیكلۆ قیڕ ـ قیڕی یو
تو بۆچی نه دقیڕی یو
دا دڕكا هه‌ژار هشیار ببا
ئینا ژ نوكا..
ده‌رگه‌هی كر چیڕ
سه‌یی كر حه‌و
دیكلی كر قیغ…
ئینا دڕكێ ژی ڕابوو ب ده‌شتێ دا چوو. گه‌هه‌شته جه‌م جۆتیاره‌كێ، دڕكێ گۆتێ: جۆتیارۆ؟! گۆتێ: ئۆ. گۆتێ: ته مالێت بابا نه‌دیتینه؟ گۆتێ: مالێت بابا ب چ نیشانن؟
گۆتێ: نیشانه چ نیشانه!
برایێ من جۆتیاره
برایێ دی ڕكێبداره
بابێ من ئاشه‌ڤانه
دایكا من ته‌نیرڤانه
ژنبرا من دهێلكا هاره!
گۆتێ: نه بخودێ من دنه‌دیتینه.
ئینا دڕكێ گۆت:
دڕكا دڕ چنی
كۆشا خۆ چنی
ژنبرایێ لێ كره ئاڤ و خوین!
دڕكی ڕێكا خۆ گرت و چوو. گه‌هه‌شته جه‌م ڕكێبداره‌كی، هه‌ر ئه‌و پرسیارا سه‌رێ ژێ كر، وی ژی گۆتێ: من نه دیتینه. چوو جه‌م ئاشڤانه‌كی، هه‌ر ئه‌وه پرسیار ژ ئاشڤانی كر، ئاشڤانی ژی گۆتێ: من نه دیتینه. چوو جه‌م ته‌نویرڤانه‌كێ؛ پرسیار ژ وێ كر، وێ ژی گۆتێ: من نه دیتینه. ژ وێرێ چوو جه‌م ته‌ڤنكه‌ره‌كێ، هه‌ر ئه‌و پرسیار ژ ته‌ڤنكه‌رێ ژی كر، ته‌ڤنكه‌رێ گۆتێ: مالێت بابا ب چ نیشانن؟ دڕكێ ژی به‌رسڤا وێ دا و گۆت:
نیشانه چ نیشانه!
برایێ من جۆتیاره
برایێ دی ڕكێبداره
بابێ من ئاشه‌ڤانه
دایكا من ته‌نیرڤانه
ژنبرا من…
ئینا ته‌ڤنكه‌رێ وه‌نه‌كر ئاخفتنا خۆ تمامكه‌ت، تیرۆكه‌ك ل ده‌ستێ وێ دا و ده‌رێخست.
(وه‌ك یا خۆیا ئه‌وێن دڕكێ چوویه ده‌ڤ هه‌ر ئێك ژ: جۆتیار، ڕكێبدار، ئاشڤان، ته‌نویرڤان، ته‌ڤنكه‌ر، كو ئه‌ڤه هه‌می مالباتا وێنه، لێ دیاره هه‌میا ب خۆ نه‌ئیناینه ده‌ر، كو ئه‌و مالباتا وێنه). له‌وما دڕكێ ڕابوو چوو گه‌هشته سه‌ر لێڤا ده‌لیایێ. دا خۆ بهاڤێژیته د ده‌لیایێ دا، ژ نویكا دایكا دڕكێ هاتو گۆتێ: ئه‌ز دایكا ته‌مه. برایێ وێ هات گۆتێ: ئه‌ز برایێ ته‌مه. بابێ وێ هات گۆتێ: ئه‌ز بابێ ته مه. ژنبرا وێ هات گۆتێ: ئه‌ز ژنبرا ته‌مه!! دڕكێ گۆته وان هه‌میان: هه‌ڕن هوین هه‌می چو یێت من نینن، دڕكێ خۆ هاڤێته د ده‌لیێ دا!
دڕكێ د به‌ر ئاڤێ دا چوو و ئاڤێ بر هه‌تا جاره‌كێ ل ناڤبه‌را دو به‌را ڕاوه‌ستیایی. كافره‌ك ژووردا هاته خار، به‌رێ خۆ دایێ، كو ژنكه‌ك یا ل به‌ر لێڤا ئاڤێ، كافر چوو، هه‌لگرت ژ خوه‌ڕا بره مال (شكه‌فتێ) ده‌رمانه‌ك دا به‌ر دفنا دڕكێ، هشیار بوو و ساخبووڤه و بۆ ژنا كافری و ڕۆژ پێڤه چوون، خودی كۆڕه‌ك دا دڕكێ ژ كافری، كۆڕێ وان فه‌هما بوو ب پیا كه‌ت. برایێ دڕكێ زانی، كۆ دڕكێ ل كیڤه‌یه! برایێ وێ رابوو چوو هه‌تا گه‌هشته جه‌م دڕكێ. بۆ ئێڤار كافر ژ نێچیرێ زڤڕیڤه. ئینا دڕكێ گۆته برایێ خۆ: هلۆ هه‌ڕه د پشت لاندكێڕا، وه‌كی كافر گه‌هشتیه به‌رده‌رێ شكه‌فتێ و گۆت: بۆم.. بۆم، بێهنا مرۆڤێ بیانی دئێت! دڕكێ گۆتێ: مرۆڤێ بیانی ل ڤێرێ چ دكه‌ت، ئه‌گه‌ر تۆ یێ برسی وه‌ره من بخۆ! ئینا كافری گۆتێ: ئه‌ز دێ چه‌وا ته خۆم، تۆ جه‌رگێ منی!! كۆڕێ وی هاته ده‌ف و گۆتێ: بابۆ خالێ بلالێ.. بابۆ خالێ بلالێ. كافری گۆته دڕكی: ئه‌ڤ ڤی چ دڤێت؟! دڕكێ گۆتێ: وی گویز دڤێن. بۆ سپێده، كافر چوو نێچیرێ، برایێ وێ گۆته دڕكێ: هلۆ دا بچینه‌ڤه. دڕكێ د گەل نه‌چوو، برایێ وێ نه‌چار بوو ڤه‌گه‌ڕیا ڤه. ڕۆژ پێڤه چوون، جاره‌كا دی برایێ وێ هاته جه‌م دڕكێ ڤه، وێ شه‌ڤێ ژی دڕكێ برایێ خۆ ل به‌ر كافری ڤه‌شارت هه‌تا بوویه سپێده، سپێدێ كافر جاره‌كا دی رابوو چوو نێچیرێ. برایێ دڕكی گۆتێ: هلۆ دابچین. هه‌ردو رابوون كۆڕك هه‌لگرتن و چوون، وه‌كی ب ڕێكێ چووین، چاڤێ كافری ڤێ كه‌ت و ژووردا هاته خارێ و گۆت:
هه‌گله گشتۆ بابۆ
پێكا بده پشتۆ بابۆ
دا باب ب گه‌هیتێ بابۆ.
هندی دایكا كۆڕكی هاتێ، نه‌شیا ببه‌ت، دڕكێ كۆڕك داڤ برایێ خۆ، هندی برایێ دڕكێ هاتێ نه‌شیا ببه‌ت! برایێ دڕكێ كۆڕك هاڤێت ب كه‌ڤره‌كی دادا و كۆڕك ئێكسه‌ر په‌قی و چوون! كافر هاته سه‌ر كه‌له‌خێ كۆڕێ خۆ، كافر ژی ژ قه‌هرا دا په‌قی!! دڕكێ و برایێ خۆ ژی گه‌هشتنه مال و پێكڤه مالا خۆ باركرن و چوونه گوندێ خۆ، ئه‌و ژی كه‌تنه سه‌ر خۆشی و شاهیێت خۆ و ئه‌م ژی ڤه‌گه‌ڕیاین بۆ مالێت خۆ.
لایێ پراكتیكی
پشتی وه‌رگرتنا ئه‌فسانێ ب شێوه‌كێ كورت، دێ بزاڤێ كه‌ین ڕێبازا مۆرفۆلۆژی ل سه‌ر پراكتیزه‌كه‌ین، كا چه‌ند ئه‌فسانه‌كا سه‌ركه‌فتی بوویه د داڕشتنا رویدانێن ئه‌فسانێ دا؟ ئه‌و مۆفكێن پێتڤی د ئه‌فسانێ دا هاتینه؟ ئه‌فسانه یا ئارمانج به‌ربوویه یان تنێ بۆ بۆراندنا ده‌می بوویه؟
كه‌سایه‌تی د ئه‌فسانا (دڕكێ) دا:
ئه‌و كه‌سایه‌تیێن د ناڤ ڤێ ئه‌فسانێ دا ڕۆڵێ خۆ دبینن، هه‌می خێزانا (دڕكێ) بخۆیه، خێزانا كافری، ئه‌و ژی ئه‌ڤه‌نه:
1ـ سویار:
كو ڕۆله‌كێ زۆر لاواز و كێمه، تنێ هند ده‌ردكه‌ڤیت، كو ب ڕێباری د به‌ر (دڕكێ و ژنبرا وێ ڕا) ده‌رباز دبیت و هیچ ڕۆله‌كێ دی نینه.
2ـ مریشك و ده‌رگه‌ھ و سه‌و و دیكل:
ڕۆلی ل ده‌ستپێكا ئه‌فسانێ دبینن، به‌س ئه‌و ژی تنێ دانوستانه‌كا زۆر كورت د ناڤبه‌را وان و قاره‌مانا ئه‌فسانێ (دڕكێ) دا دروست دبیت و ئێدی ڕۆلێ وان ب دویماهی دهێتن.
3ـ خێزانا دڕكێ:
أـ بابێ دڕكێ: ڕۆڵێ وی ئاشڤانه، كه‌سایه‌تییه‌كا لاوه‌كییه و بێ هێزه د چێڤانۆكێ دا.
ب ـ دایكا دڕكێ: ڕۆڵێ وێ ته‌نویرڤانه، كه‌سایه‌تییه‌كا لاوه‌كی و بێ هێزه د چێڤانۆكێ دا، لێ لایه‌نێ خرابكاریێ د گەل كچا خۆ دڕكێ وه‌ردگریت.
ج ـ برایێ مه‌زنێ دڕكێ: ڕۆڵێ وی جۆتیاره، دیسان ڕۆڵێ وی لاوه‌كی و لاوازه.
د ـ برایێ ناڤی: ڕۆڵێ وی ڕكێبداره (ئانكو فێهرس)ه، ب ڕۆڵێ كه‌سایه‌تییا هاریكار ڕادبیت، كو هاریكارییا دڕكێ دكه‌تن، هه‌تا ژ ده‌ستێن كافری قۆڕتاڵ دكه‌تن.
هـ ـ ژنبرا دڕكێ: ڕۆڵێ وێ ڕۆڵێ كه‌سایه‌تییا خرابكار (شه‌ڕخواز)ه، ده‌ما كو بێبه‌ختیێ ب دویڤ دڕكێ ڤه‌دنیت و ب كارێ خراب تومه‌تبار دكه‌تن، ڕژد بیتن، ئێدی یان ئه‌ز دێ د ڤێ ماڵێ دا بم یان دڕكێ؟!
ز ـ دڕكێ: ڕۆڵێ كه‌سایه‌تییا سه‌ره‌كی دگێڕینیتن، به‌لێ ب هاریكاریا كه‌سایه‌تییا هاریكار (كو برایێ وێیه) ڕۆڵێ خۆ باشتر دبینیت.
4ـ خێزانا كافری:
أـ كافر: ڕۆڵێ وی ل ده‌ستپێكێ یێ كه‌سایه‌تییا هاریكاره، ده‌ما كو دڕكێ ژ ئاڤێ دئینیته ده‌ر و دبه‌ته ماڵ، بێهنێن خۆش لێ دكه‌تن، تاكو هشیار دبیت، لێ پاشی ڕۆڵێ كه‌سایه‌تییا قاره‌مانێ سه‌خته، وه‌ردگریت و ب ته‌عدایی دڕكێ دكه‌ته هه‌ڤژینا خۆ و د شكه‌فتێ ڤه دژین.
ب ـ كۆڕێ كافری: زاڕۆكه كۆڕی دڕكێیه ژ كافری، تنێ ڕۆڵێ زاڕۆكی دبینیت و نه زێده‌تر.
ج ـ دڕكێ: دیسان ل ڤێره جاره‌كا دڕكێ ڕۆڵێ خۆ دبینیت وه‌ك كه‌سایه‌تییه‌كا بێهیز و تنێ وه‌ك ژنا كافری ڕۆڵێ خۆ دبینیت.
شرۆڤه‌‌كرنا ئه‌فسانا (دڕكێ)ێ ل بن ڕێبازا مۆرفۆلۆژی(13)
1ـ كارێ وه‌غه‌ركرنێ:
كارێ وه‌غه‌ركرنێ د ئه‌فسانێ دا ل ده‌ستپێكێ ره‌ڤینا مالباتا دڕكێیه ژ به‌ر دڕكێ پشتی ژنبرایێ بێبه‌ختی ب دویڤ ڤه‌نایی، (ژنبرا دڕكێ گۆته خه‌سیا خۆ: یان ئه‌ز دێ ل ڤێ مالێ بم یان دڕكێ!! خه‌سیا وێ گۆتێ: بۆچی؟ گۆتێ: حال و بارێت دڕكێ ئه‌ڤه‌نه… گۆتێ: بلا دڕكێ بنڤیت، ئه‌م دێ مۆركا خه‌وێ دانینه ل سه‌ر دلێ وێ و دێ چین. بۆ شه‌ڤ دڕكێ نڤست، دایكا وێ مۆرك دانا ل سه‌ر دلێ وێ و مالا خۆ باركرن و چوون، هه‌ر وه‌كی بچنه گوندێ ئاشێ سپی ل وێرێ مالا خۆ دانان). پاشی وه‌غه‌ركرنا دڕكێ ژی دهێت، پشتی ژ خه‌و ڕادبیت، دچیت ل دویڤ مالباتا خۆ دگه‌ڕیێت، (ئینا دڕكێ ژی ڕابوو ب ده‌شتێ دا چوو).
2ـ كارێ قهدغهكرنێ:
كارێ قهدغهكرنێ د ئه‌فسانێ دا ئه‌و كاره، یێ كو ژنبرایا دڕكێ (كه‌سایه‌تیا خرابكار) بێبه‌ختی ب دویڤ دڕكێ ڤه‌نایی، كو ئه‌و سیاری دیتی كارێ خراب ل گەل دڕكێ كرییه، له‌وما ده‌همانا وی یا سۆره! (ئینا ژنبرا دڕكێ گۆتێ: ئه‌ڤه چ خوینه ب ده‌همه‌نا ته‌ڤه؟! وه‌دیاره وی سیاری تۆ یا كریه دده‌حلێرا! هندی دڕكێ گۆتێ نه، بخودێ ئه‌ڤه دڕینه. نه هه‌رێ!! نه‌شیا چو چارا ببه‌تێ). ئانكو دڕكێ بزاڤكر ڤی كارێ نه‌وه‌یی ژ هزرا ژنبرا خۆ بینیته ده‌ر و ژ وێ هزرێ قه‌د‌غه بكه‌تن، لێ نه‌شیا چو چارا ببه‌تێ.
3 – رویدانا كارێ قهدغهكرنێ ئه‌وێ د خاڵا (2)دا هاتی:
كه‌سایه‌تیا خرابكار (شه‌ڕخواز) د ناڤ ئه‌فسانێ دا خۆیا دبیت، وی كارێ قهدغهكرنێ ئه‌نجام ده‌تن ل گەل دڕكێ، (دڕكێ گۆته خه‌سیا خۆ: یان ئه‌ز دێ ل ڤێ مالێ بم یان دڕكێ!! خه‌سیا وێ گۆتێ: بۆچی؟ گۆتێ: حال و بارێت دڕكێ ئه‌ڤه‌نه… گۆتێ: بلا دڕكێ بنڤیت، ئه‌م دێ مۆركا خه‌وێ دانینه ل سه‌ر دلێ وێ و دێ چین).
4ـ كه‌سێ شه‌رخواز بزاڤێ دكه‌ت بۆ وه‌رگرتنا پێزانینا:
كه‌سێ شه‌رخواز (كو ژنبرا دڕكێ)یه، بزاڤێ دكه‌ت، بزانیت كا ئه‌و چ سۆراتییه ب ده‌همه‌نا دڕكێڤه، (ئینا ژنبرا دڕكێ گۆتێ: ئه‌ڤه چ خوینه ب ده‌همه‌نا ته‌ڤه؟! وه دیاره وی سیاری تۆ یا كریه د ده‌حلێرا! هندی دڕكێ گۆتێ نه، ب خودێ ئه‌ڤه دڕینه. نه هه‌رێ!! نه‌شیا چو چارا ببه‌تێ).
6ـ كارێ خاپاندنێ:
كارێ خاپاندنێ د ئه‌فسانێ دا ئه‌وه، كو دایكا دڕكێ دهێته خاپاندن ژ لایێ ژنبرا دڕكێڤه، ده‌ما كو بێبه‌ختیێ ل دڕكێ دكه‌ت و خه‌سیا وێ باوه‌ر ژێ دكه‌ت و دهێته خاپاندن، (دڕكێ گۆته خه‌سیا خۆ: یان ئه‌ز دێ ل ڤێ مالێ بم یان دڕكێ!! خه‌سیا وێ گۆتێ: بۆچی؟ گۆتێ: حال و بارێت دڕكێ ئه‌ڤه‌نه…). هه‌ر دیسان كارێ خاپاندنێ د مالا كافری ژی دا دهێته ئه‌نجامدان، ده‌ما كو (ئینا دڕكێ گۆته برایێ خۆ: هلۆ هه‌ڕه د پشت لاندكێڕا، وه‌كی كافر گه‌هشتیه به‌رده‌رێ شكه‌فتێ و گۆت: بۆم.. بۆم، بێهنا مرۆڤێ بیانی دئێت! دڕكێ گۆتێ: مرۆڤێ بیانی ل ڤێرێ چ دكه‌ت، ئه‌گه‌ر تۆ یێ برسی وه‌ره من بخۆ!).
7ـ كارێ خاپاندنێ دهێته ئه‌نجامدان:
كارێ خاپاندنێ دهێته ئه‌نجامدان ژ لایێ كه‌سا شه‌رخوازڤه، كو دشێت دایكا دڕكێ ب خاپینیت، (گۆتێ: بلا دڕكێ بنڤیت، ئه‌م دێ مۆركا خه‌وێ دانینه ل سه‌ر دلێ وێ و دێ چین). هه‌ر دیسان جارا دویێ ژی كارێ خاپاندنێ دهێته ئه‌نجامدان (ئینا كافری گۆتێ: ئه‌ز دێ چه‌وا ته خۆم، تۆ جه‌رگێ منی!! كۆڕێ وی هاته ده‌ف و گۆتێ: بابۆ خالێ بلالێ.. بابۆ خالێ بلالێ. كافری گۆته دڕكی: ئه‌ڤ ڤی چ دڤێت؟! دڕكێ گۆتێ: وی گویز دڤێن).
8ـ خرابكاری:
كارێ خرابكاریێ دهێته ئه‌نجامدان، ئه‌و ژی ئه‌و بێبه‌ختییا ب دڕكێڤه هاتییه ڤه‌نان، كو سویاری كارێ خراب ل گەل دڕكێ كرییه و ده‌همانا وی سۆر بوویه، (ئینا ژنبرا دڕكێ گۆتێ: ئه‌ڤه چ خوینه ب ده‌همه‌نا ته‌ڤه؟! وه دیاره وی سیاری تۆ یا كریه د ده‌حلێرا! هندی دڕكێ گۆتێ نه، بخودێ ئه‌ڤه دڕینه. نه هه‌رێ!! نه‌شیا چو چارا ببه‌تێ).
9ـ ئاشكرابوونا خرابكاریێ:
پشتی كو دڕكێ دچیت ل مالباتا خۆ دگه‌ڕیێت، ئێك ئێكه دچیته ده‌ڤ وان و پرسیارا مالبابا خۆ ژ وان دكه‌ت، ئه‌و دبێژنێ، كا نیشانێن مالبابا ته چنه؟ ل دویماهیا وان نیشانان كارێ خرابكاری ئه‌وێ ژنبرایێ ل گەل دڕكێ كری بۆ هه‌میا دهێته ئاشكه‌راكرن، ده‌ما كو دڕكێ دبیژیت:
دڕكا دڕ چنی
كۆشا خۆ چنی
ژنبرایێ لێ كره ئاڤ و خوین!
ده‌ما ئه‌ڤ گۆتنه بۆ وان دهێته گۆتن ژی، لێ هه‌ر خۆ بۆ دڕكێ ناده‌نه ناسكرن.
10ـ كارێ به‌رامبه‌ر:
ئه‌و كارێ به‌رامبه‌ر یێ كو كه‌سایه‌تییا سه‌ره‌كی (كو دڕكێ) یه پێ رادبیت، ئه‌وه پشتی كو بێهیڤی دبیت، كه‌س ژ مالبابا وی نابێژنێ، كو ئه‌ز دایكا ته مه، بابێ ته مه، برایێ ته مه، نه‌چار دبیت، بچیت خۆ بهاڤێژیته د ده‌ریایێ دا، هه‌رچه‌نده، ل وێرێ دچن دبێژنێ، به‌لێ ئێدی دڕكێ ژ قه‌هرا دا دچیت دا خۆ بهاڤێژیته د ده‌ریایێ دا، (له‌وما دڕكێ ڕابوو چوو گه‌هشته سه‌ر لێڤا ده‌لیایێ. دا خۆ بهاڤێژیته د ده‌لیایێ دا، ژ نویكا دایكا دڕكێ هات و گۆتێ: ئه‌ز دایكا ته‌مه. برایێ وی هات گۆتێ: ئه‌ز برایێ ته‌مه. بابێ وی هات گۆتێ: ئه‌ز بابێ ته‌مه. ژنبرا وێ هات گۆتێ: ئه‌ز ژنبرا ته‌مه!! دڕكێ گۆته وان هه‌میان: هه‌ڕن هوین هه‌می چو یێت من نینن، دڕكێ خۆ هاڤێته د ده‌لیێدا!).
11ـ كارێ وه‌غه‌ركرنێ:
د خالا (1)ێ دا مه گۆتبوو، كو دو كارێن وه‌غه‌ركرنێ د ئه‌فسانێ دا هه‌نه، ئێك، ده‌ما كو مالبابا دڕكێ ب شه‌ڤێ مۆركا خه‌وێ دداننه سه‌ر سینگێ دڕكێ و باردكه‌ن و دچن، (دایكا وێ مۆرك دانا ل سه‌ر دلێ وێ و مالا خۆ باركرن و چوون، هه‌ر وه‌كی بچنه گوندێ ئاشێ سپی ل وێرێ مالا خۆ دانان). جارا دویێ، چوونا دڕكێیه ژ بۆ لێگه‌ڕیانا مالبابا خۆ. (ئینا دڕكێ ژی ڕابوو ب ده‌شتێ دا چوو).
12ـ قاره‌مان د سه‌ربۆره‌كێ دا ده‌رباز دبیت:
ئه‌و سه‌ربۆرا قاره‌مان یان بێژین كه‌سایه‌تییا سه‌ره‌كی (كو دڕكێ)یه تێدا ده‌رباز دبیت، ئه‌و بێبه‌ختییه، یا كو ژنبرا وێ ب دویڤ ڤه‌نایی، كو ل دویماهییێ بۆ هه‌میان خویا دبیت، كو دڕكێ چ خرابی نه‌كرینه، (ژ نویكا دایكا دڕكێ هاتو گۆتێ: ئه‌ز دایكا ته‌مه. برایێ وێ هات گۆتێ: ئه‌ز برایێ ته‌مه. بابێ وێ هات گۆتێ: ئه‌ز بابێ ته‌مه. ژنبرا وێ هات گۆتێ: ئه‌ز ژنبرا ته‌مه!!).
13ـ كارڤه‌دانا قاره‌مانی به‌رامبه‌ر وه‌رگرتنا دیاریێ:
قاره‌مان ئه‌و دیارییا د ئه‌فسانێ دا وه‌ردگریت، تنێ پشتی كو مالبابا وێ ئه‌و هێلاینه د خانی ڤه و بۆ خۆ ژ به‌ر ڕه‌ڤین، لێ پشتی راستییا بێبه‌ختییا ژنبرایێ زانین، ئه‌وه جاره‌كا دی چوون دڕكێ زڤراندنه‌ڤه ماڵ و هه‌می پێكڤه زڤڕینه‌ڤه گۆندێ خۆ پێكڤه ب خۆشی ژیان، (دڕكێ و برایێ خۆ ژی گه‌هشتنه مال و پێكڤه مالا خۆ باركرن و چوونه گوندێ خۆ، ئه‌و ژی كه‌تنه سه‌ر خۆشی و شاهیێت خۆ).
14ـ ئالاڤێ جادوگه‌ری دكه‌ڤیته ده‌ستێ قاره‌مانی:
ل ده‌ستپێكێ ئالاڤێ جادوگه‌ری نا كه‌ڤیته ده‌ستێ قاره‌مانێ، به‌لكو قاره‌مان ب ئالاڤێ جادوگه‌ری دهێته د خه‌و برن، ئه‌و ژی مۆركا خه‌وێیه (دایكا وێ مۆركا خه‌وێ دانا ل سه‌ر دلێ وێ و مالا خۆ باركرن و چوون). پاشی ب هاریكارییا مریشكێ قاره‌مان ژ خه‌و ڕادبیت و ئه‌و ئالاڤێ جادوگه‌ری، كو مۆركه دكه‌ڤیته ده‌ستێ قاره‌مانێ (مریشك د سه‌ر دڕكێ ڕا ده‌رباز بوو، پێ وێ ب مۆركێ كه‌فت، مۆرك ژ سه‌ر سینگێ دڕكێ كه‌فت، دڕكێ ژ خه‌و هشیار بوو، ئه‌و مۆرك دانا سه‌ر به‌ره‌كی و هویر هویر كر!).
15 – قاره‌مان دگه‌هیته نێزیكی جهێ ئارمانجێ:
قاره‌مان ده‌ما، كو ژ خه‌و هشیار دبیت و دزانیت مالبابا وێ ژ به‌ر وێ مالا خۆ ڕه‌ڤاندینه و چووینه، قاره‌مان (كو دڕكێ) یه ل دویڤ مالبابا خۆ دچیت، هه‌رچه‌نده هه‌میا ب رێڤه دبینیت، پرسیارا مالبابا خۆ ژ وان دكه‌تن، به‌لێ كه‌س ژ وان نابێژیتێ، كو ئه‌ز (برایێ ته، بابێ ته، ده‌یكا ته مه) هه‌می دبێژنێ (كو مه مالبابا ته نه دیتینه)، به‌لێ پشتی كو دچیته سه‌ر ده‌ریایێ دا خۆ بهاڤێژیته تێدا، ژ نوی مالبابا وێ هه‌می دچن و دبێژنێ: (ژ نویكا دایكا دڕكێ هات و گۆتێ: ئه‌ز دایكا ته‌مه. برایێ وێ هات گۆتێ: ئه‌ز برایێ ته مه. بابێ وێ هات گۆتێ: ئه‌ز بابێ ته مه. ژنبرا وێ هات گۆتێ: ئه‌ز ژنبرا ته مه!! دڕكێ گۆته وان هه‌میان: هه‌ڕن هوین هه‌می چو یێت من نینن، دڕكێ خۆ هاڤێته د ده‌لیێدا!). هه‌ر وه‌سا كه‌سایه‌تییا هاریكار كو برایێ وێیه، پشتی كو دزانیت، دڕكێ بوویه ژنا كافری، د دویڤ دڕكێ ڕا دچیته شكه‌فتێ، دا دڕكێ بزڤڕینیته‌ڤه و دگه‌هیته جهێ ئارمانجێ ل شكه‌فتێ، (برایێ دڕكێ زانی كۆ دڕكێ ل كیڤه‌یه! برایێ وێ رابوو چوو هه‌تا گه‌هشته جه‌م دڕكێ).
16ـ كارێ شه‌ره‌نیخێ:
كارێ شه‌ڕه‌نیخێ ل دویماهییا ئه‌فسانێ دا د ناڤبه‌را دڕكێ و برایێ وێ و كافری دا رویدده‌تن، ده‌ما كو برایێ دڕكێ بزاڤ كری دڕكی ژ ده‌ستێن كافری قۆڕتال بكه‌تن، (كافر جاره‌كا دی رابوو چوو نێچیرێ. برایێ دڕكی گۆتێ: هلۆ دابچین. هه‌ردوو رابوون كۆڕك هه‌لگرتن و چوون، وه‌كی ب ڕێكێ چووین، چاڤێ كافری ڤێ كه‌ت و ژووردا هاته خارێ و گۆت:
هه‌گله گشتۆ بابۆ
پێكا بده پشتۆ بابۆ
دا باب ب گه‌هیتێ بابۆ).
18ـ كارێ سه‌ركه‌فتنێ:
قاره‌مان و كه‌سایه‌تییا هاریكار (كو دڕكێ و برایێ خۆ نه)، د شه‌ڕه‌نیخا ل گەل كافری دا سه‌ردكه‌ڤن و دڕكێ ژ ده‌ستێن كافری قۆرتال دكه‌ن، (برایێ دڕكێ كۆڕك هاڤێت ب كه‌ڤره‌كی دادا و كۆڕك ئێكسه‌ر په‌قی و چوون! كافر هاته سه‌ر كه‌له‌خێ كۆڕێ خۆ، كافر ژی ژ قه‌هرا دا په‌قی!!).
19ـ راستكرنا خرابكاریێ:
ئه‌و كارێ خرابكاریێ، ئه‌وێ ل گەل دڕكێ هاتییه ئه‌نجامدان، ده‌ما كو مۆركا خه‌وێ داناینه سه‌ر دلێ وێ و مالا خۆ ژ به‌ر ڕه‌ڤاندین، لێ جاره‌كا ئه‌ڤ كاره وه‌سا دهێته ڕاستڤه‌كرن، ده‌ما برایێ دڕكێ دچیته شكه‌فتێ ژ بۆ ڤه‌گه‌ڕاندنا وێ بۆ ناڤ مالبابا وێ، (برایێ دڕكێ زانی، كو دڕكێ ل كیڤه‌یه! برایێ وێ رابوو چوو هه‌تا گه‌هشته جه‌م دڕكێ).
20ـ كارێ ڤه‌گه‌ڕیانێ:
دڕكێ ل گەل برایێ خۆ دزڤریته‌ڤه ناڤ كه‌سێن مالبابا خۆ و پاشی هه‌می پێكڤه ڤه‌دگه‌رنه‌ڤه گۆندێ خۆ یێ به‌رێ، (دڕكێ و برایێ خۆ ژی گه‌هشتنه مال و پێكڤه مالا خۆ باركرن و چوونه گوندێ خۆ، ئه‌و ژی كه‌تنه سه‌ر خۆشی و شاهیێت خۆ).
21ـ كارێ ڕاهێلانێ:
كارێ ڕاهێلانێ د ئه‌فسانێ دا ژ لایێ كه‌سێ دویێ یێ خرابكار ڤه (كو كافره، ئه‌وێ دڕكێ ب ته‌عدایی كرییه ژنا خۆ)، دهێته ئه‌نجامدان ل گەل (دڕكێ و برایێ وێ)، (وه‌كی ب ڕێكێ چووین، چاڤێ كافری ڤێ كه‌ت و ژووردا هاته خارێ و گۆت:
هه‌گله گشتۆ بابۆ
پێكا بده پشتۆ بابۆ
دا باب ب گه‌هیتێ بابۆ).
به‌لێ كه‌سێ شه‌رخواز د كارێ خۆ یێ ڕاهێلانێ دا سه‌رناكه‌ڤیت و دڕكێ و برایێ خۆ ژ ده‌ستێن وی قۆرتاڵ دبن.
22ـ كارێ نژده‌ڤانییێ:
دو كارێن نژده‌ڤانیێ د ئه‌فسانێ دا دهێنه دیتن، ئێك، ده‌ما كو كافر دڕكێ ژ ئاڤێ قۆڕتال دكه‌تن، (كافره‌ك ژووردا هاته خار، به‌رێ خۆ دایێ، كو ژنكه‌ك یا ل به‌ر لێڤا ئاڤێ، كافر چوو، هه‌لگرت ژ خوه‌ڕا بره مال (شكه‌فتێ) ده‌رمانه‌ك دا به‌ر دفنا دڕكێ، هشیار بوو و ساخبووڤه). و كارێ دی یێ نژده‌ڤانیێ ژ لایێ برایێ وێڤه دهێته ئه‌نجامدان، داكو خویشكا خۆ ژ ده‌ستێن كافری قۆڕتاڵ بكه‌تن، (برایێ دڕكێ زانی، كو دڕكێ ل كیڤه‌یه! برایێ وێ رابوو چوو هه‌تا گه‌هشته جه‌م دڕكێ).
23 – قاره‌مان ب نهێنیڤه دگه‌هیته جهێ ئارمانجێ:
د ئه‌فسانێ دا كه‌سێ هاریكار (كو برایێ دڕكێ)یه ب نهێنی ڤه دگه‌هیته ده‌ڤ خویشكا خۆ د شكه‌فتا كافری ڤه، (ئینا دڕكێ گۆته برایێ خۆ: هلۆ هه‌ڕه د پشت لاندكێڕا، وه‌كی كافر گه‌هشتیه به‌رده‌رێ شكه‌فتێ و گۆت: بۆم.. بۆم، بێهنا مرۆڤێ بیانی دئێت! دڕكێ گۆتێ: مرۆڤێ بیانی ل ڤێرێ چ دكه‌ت، ئه‌گه‌ر تۆ یێ برسی وه‌ره من بخۆ! ئینا كافری گۆتێ: ئه‌ز دێ چه‌وا ته خۆم، تۆ جه‌رگێ منی!!). ئه‌ڤ كاره دو جاران دووباره دبیت، هه‌ردو جار دڕكێ ل به‌ر كافری به‌رزه‌دكه‌تن، كو كه‌سه‌ك هاتبیته د شكه‌فتا وان ڤه.
-25 كاره‌كێ ب زه‌حمه‌ت ب قاره‌مانی دهێته كرن:
ئه‌و كارێ ل ده‌ستپێكێ ب قاره‌مانی (دڕكێ) دهێته كرن، ئه‌وه ده‌ما كو ژنبرا وێ دبێژیتێ، هه‌ره هنده‌ك دڕیا بۆ مه بینه دا بخۆین، (ئینا ژنبرا دڕكێ گۆتێ: هلۆ هه‌ڕه بوو مه دڕیا بینه دا بخووین، دڕكێ ڕابوو چوو دڕیا و دڕی پڕی ده‌همه‌نا خۆ كرن). كو ئه‌ڤ كاره بوویه گرێكا به‌رده‌وامبوونا هه‌می رویدانێن ئه‌فسانێ. پشتی دڕكێ چوویه دڕییا، ژنبرایێ دڕكێ ب كارێ خراب تومه‌تبار كر، (د وی ده‌می دا سیاره‌ك د به‌ر دڕكێ ڕا چوو، ژنبرا دڕكێ دیت ده‌ما ئه‌و سیار دبه‌رڕا چووی، ئه‌ڤجا هندی دڕیێت حه‌لبووین، دڕی ب ده‌همه‌نا وێڤه په‌رچقین و وه‌كو خوینێ لێهاتبوون. ئینا ژنبرا دڕكێ گۆتێ: ئه‌ڤه چ خوینه ب ده‌همه‌نا ته‌ڤه؟! وه‌دیاره وی سیاری تۆ یا كریه د ده‌حلێرا! هندی دڕكێ گۆتێ نه، بخودێ ئه‌ڤه دڕینه. نه هه‌رێ!! نه‌شیا چو چارا ببه‌تێ). هه‌ر ژ وان كارێن ب زه‌حمه‌ت ب قاره‌مانی دهێنه كرن، ده‌ما كو كافر وی ژ ئاڤی دئینیته ده‌ر د به‌ته شكه‌فتی و د كه‌ته ژنا خۆ (كافره‌ك ژووردا هاته خار، به‌رێ خۆ دایێ كو ژنكه‌ك یا ل به‌ر لێڤا ئاڤێ، كافر چوو، هه‌لگرت ژ خوه‌ڕا بره مال (شكه‌فتێ) ده‌رمانه‌ك دا به‌ر دفنا دڕكێ، هشیار بوو و ساخبووڤه و بۆ ژنا كافری و ڕۆژ پێڤه چوون خودێ كۆڕه‌ك دا دڕكێ ژ كافری، كۆڕێ وان فه‌هما بوو ب پیا كه‌ت).
26ـ ئه‌نجامدانا كاری:
ئه‌و هه‌ردو كارێن ب زه‌حمه‌ت یێن د خالا (24)ێ دا ل گەل قاره‌مانی دهێنه ئه‌نجامدان، قاره‌مان تووشی چه‌ندین نه‌خۆشییان دبیت، وه‌ك لێگه‌ڕیانا مالبابا خۆ، برنا وێ ژ لایێ كافری ڤه و كرییه ژنا خۆ!!
27 ـ كارێ نیاسینا قاره‌مانی:
مالبابا وێ هه‌میان كچا خۆ دنیاسی، ده‌ما كو دڕكێ ل دویڤ مالبابا خۆ چوویی و پرسیارا وان دكر ژ، (ژ نویكا دایكا دڕكێ هات و گۆتێ: ئه‌ز دایكا ته‌مه. برایێ وێ هات گۆتێ: ئه‌ز برایێ ته‌مه. بابێ وێ هات گۆتێ: ئه‌ز بابێ ته‌مه. ژنبرا وێ هات گۆتێ: ئه‌ز ژنبرا ته‌مه!! دڕكێ گۆته وان هه‌میان: هه‌ڕن هوین هه‌می چو یێت من نینن).
28 ـ ئاشكرابوونا قاره‌مانێ سه‌خته:
دو كه‌سایه‌تیێن خرابكار (شه‌ڕخواز) د ئه‌فسانێ دا هه‌نه، ئێك ژنبرا دڕكێیه، ئه‌وا دڕكێ ب كارێ خراب ل گەل سویاری تومه‌تبار كری، كه‌سایه‌تیێ دی یێ شه‌ڕخواز قاره‌مانێ سه‌خته یه، كو كافره، ئه‌وێ دڕكێ ب ته‌عدایی كرییه ژنا خۆ، هه‌رچه‌نده د ئه‌فسانێ دا ناهێته دیتن كه‌سایه‌تییا ئێكێ یا شه‌ڕخواز (كو ژنبرا دڕكێ) یه، كو بهێته سزادان، به‌لێ كه‌سایه‌تییا دویێ قاره‌مانێ سه‌خته دهێته سزادان، پشتی كو برایێ دڕكێ كۆڕێ كافری ب كه‌ڤره‌كی ڤه‌دده‌تن و دپه‌قیت، كافر ژی ژ قه‌هرێن كۆڕێ خۆ دا دپه‌قیت و دمریت!! (برایێ دڕكێ كۆڕك هاڤێت ب كه‌ڤره‌كی دادا و كۆڕك ئێكسه‌ر په‌قی و چوون! كافر هاته سه‌ر كه‌له‌خێ كۆڕێ خۆ، كافر ژی ژ قه‌هرادا په‌قی!!).
29ـ قاره‌مان ب ڕه‌نگه‌كێ نوی دیار دبیت:
پشتی كو كافری دڕكێ ب ته‌عدایی كرییه ژنا خۆ، كۆره‌ك ژی ژێ هه‌بوویه، به‌لێ ده‌ما كو برایێ دڕكێ دهێت، دڕكێ ژ ده‌ستێن كافری قۆڕتال دكه‌تن، جاره‌كا دی دڕكێ ب ره‌نگه‌كێ دی دزڤریته‌ڤه ناڤ خێزانا خۆ، دڕكێ و برایێ خۆ ژی گه‌هشتنه مال و پێكڤه مالا خۆ باركرن و چوونه گوندێ خۆ، ئه‌و ژی كه‌تنه سه‌ر خۆشی و شاهیێت خۆ (برایێ دڕكێ كۆڕك هاڤێت ب كه‌ڤره‌كی دادا و كۆڕك ئێكسه‌ر په‌قی و چوون! كافر هاته سه‌ر كه‌له‌خێ كۆڕێ خۆ، كافر ژی ژ قه‌هرا دا په‌قی!! دڕكێ و برایێ خۆ ژی گه‌هشتنه مال و پێكڤه مالا خۆ باركرن و چوونه گوندێ خۆ، ئه‌و ژی كه‌تنه سه‌ر خۆشی و شاهیێت خۆ).
30 ـ قاره‌مانێ سه‌خته دهێته سزادان:
دو كه‌سایه‌تیێن خرابكار (شه‌ڕخواز) د ئه‌فسانێ دا هه‌نه، ئێك ژنبرا دڕكێیه، ئه‌وا دڕكێ ب كارێ خراب ل گەل سویاری گونه‌هباركری، كه‌سایه‌تیێ دی یێ شه‌ڕخواز كافره، ئه‌وێ دڕكێ ب ته‌عدایی كرییه ژنا خۆ، هه‌رچه‌نده د ئه‌فسانێ دا ناهێته دیتن كه‌سایه‌تییا ئێكێ یا شه‌ڕخواز (كو ژنبرا دڕكێ) یه، كو بهێته سزادان، به‌لێ كه‌سایه‌تیا دویێ دهێته سزادان، پشتی كو برایێ دڕكێ كۆڕێ كافری ب كه‌ڤره‌كی ڤه‌دده‌تن و دپه‌قیت، كافر ژی ژ قه‌هرێن كۆڕێ خۆ دا دپه‌قیت و دمریت!! (برایێ دڕكێ كۆڕك هاڤێت ب كه‌ڤره‌كی دادا و كۆڕك ئێكسه‌ر په‌قی و چوون! كافر هاته سه‌ر كه‌له‌خێ كۆڕێ خۆ، كافر ژی ژ قه‌هرا دا په‌قی!!).
31ـ قاره‌مان دهێته خه‌لآتكرن:
چ خه‌لات ب قاره‌مانی (كو دڕكێ)یه ناهێنه دان، تنێ ڤه‌گه‌ڕاندنا وێ بۆ ناڤ مالبابا وێیه، قۆڕتاڵكرنا وێ ژ كه‌سێ شه‌ڕخواز، كو كافره، (دڕكێ و برایێ خۆ ژی گه‌هشتنه مال و پێكڤه مالا خۆ باركرن و چوونه گوندێ خۆ، ئه‌و ژی كه‌تنه سه‌ر خۆشی و شاهیێت خۆ).
ئه‌نجام:
پشتی پراكتیزه‌كرنا هه‌ر (31) كارێن ڕێبازا مۆرفۆلۆژی یا پرۆپی ل سه‌ر ئه‌فسانه‌یا دڕكێ، وه‌سا خویا بوو، كو (28) كارێن ڕێبازێ ل سه‌ر ئه‌فسانێ هاتنه پراكتیزه‌كرن، تنێ كارێ (5، 17، 24) د ئه‌فسانێ دا ڕۆڵێ خۆ نابینن، كو ئه‌ڤه ژی سه‌ركه‌فتنا ئه‌فسانێ د ئاڤاكرنا وێ دا دده‌ته خۆیاكرن، كو گه‌له‌كا سه‌ركه‌فتییه د پێكڤه‌گرێدانا رویدانێن ئه‌فسانێ دا، ل سه‌ر شه‌نگسته‌كێ بهێز و موكوم، ئه‌فسانێ دا دووپات دكه‌تن دێ هه‌ر حه‌قی سه‌ركه‌ڤیت، به‌رامبه‌ر نه‌حه‌قییێ.
ژێدەر:
1- ئه‌ره‌دنی، مسته‌فا عه‌بدورحمان (2023)، فه‌رهه‌نگا سپنه، چاپا ئێكێ، ئه‌نستیتویا كه‌له‌پوورێ كوردی -دهۆك، بپ (125).
2- هه‌ر ئه‌و ژێده‌ر و به‌رپه‌ڕ.
3- عه‌بدۆڵڵا، د. ئیدریس (2014)، ئه‌ده‌بی مللیی و فۆلكلۆریی، چاپی یه‌كه‌م، به‌رگی سێیه‌م، بڵاوه‌كراوه‌ی ئه‌كادیمیای كوردی، هه‌ولێر، بپ (36).
4- هه‌ر ئه‌و ژێده‌ر، بپ (110 – 111).
5- نبیلة إبراهیم، إشكال التعبیر فی الأدب الشعبي، دار نهضة مصر، القاهرة، (د.س)، ص (9).
6- عه‌بدۆڵڵا، د. ئیدریس (2014)، ئه‌ده‌بی مللیی و فۆلكلۆریی، ژێده‌رێ بۆری، بپ (110).
7- دكتوره شوكریه ڕه‌سۆڵ، په‌یڤا (Fabuls) ب ڤی شێوه‌ی نڤیسایه، لێ د هه‌می ژێدر و فه‌رهه‌نگۆكان دا هۆسان هاتییه: (Fabulous) ب ڕامانا (أُسطُورِيّ، خُرافِيّ، رائع) بنێڕه: (https://www.almaany.com/ar/dict/ar-en/fabulous).
8- ڕه‌سۆل، د. شوكریه (2003)، حه‌كایه‌تی خورافی كوردی له ڕووی مۆرفۆلۆژییه‌وه، چاپا ئێكێ، ئینستیوتی كه‌له‌پووری كورد ـ سلێمانێ.
9- مه‌خمووری، پیرداود (2013)، گه‌ران به‌دوای ئه‌فسانه‌دا، چاپا ئێكێ، یه‌كێتیی نووسه‌رانی كورد/ مه‌لبه‌ندی گشتی، زنجیره (77)، هه‌ولێر، بپ (54).
10- عه‌بدۆڵڵا، د. ئیدریس (2014)، ئه‌ده‌بی مللیی و فۆلكلۆریی، ژێده‌رێ بۆری، بپ (59).
11- (الأسطورة والخرافة والعلاقة بینهما https://arwikipediia.org/wiki)، سه‌ره‌دانا مالپه‌ری ڕۆژا (شه‌مبی)، رێكه‌فتی (15/ 7/ 2023)، ده‌مژمێر (10:30).
12- ئه‌ڤ چیڤانۆكه ژ كۆڤارا (په‌یڤ)، هژمارا (1)، ساڵا 1980، ب ناڤێ (چیڕۆكا دڕكێ)، ژ كومكرنا: (أحمد عبدالله مصطفی)، كۆڤار ژ به‌رهه‌ڤكرنا: أحمد عبدالله زه‌رۆ، چاپا ئێكێ، به‌غدا، د لاپه‌رێن (61 – 69) دا هاتییه وه‌رگرتن.
13- ب كورتی كارێن ڕێبازی ژ په‌رتووكا: إبراهیم، نبیلة (1974)، قصصنا الشعبي من الرومانسیة الی الواقعیة، الطبعة الأولی، دار العودة ـ بیروت، ص (30 -37) هاتینه وه‌رگرتن.
