ساموئێل هەنتینگتۆن.. جیۆپۆلیتیک و تیۆرا هەڤڕکییا ئاڤەدانییان

د. عەبدولرەحمان مزوری

ساموئێل هەنتینگتۆنSamuel Huntington  زانایەکێ سیاسی و جیۆسیاسی یێ ئەمریکی یە، د سەدسالا نۆزدێ دا ژییایە (1927 ــ  2008ز). گەلەک بەرهەمێن چاپکری هەنە، وەک: کینە ئەم Who are we؟ ، پێلا سێThe third wave  ، ئاریشا دیموکراتییێThe Crisis of Democracy ، و پەرتووکا (هەڤڕکیا ئاڤەدانییانThe Clash of Civilizations)، کو بەیاڤ و زەڤییا ڤێ ڤەکۆلینێ یە و گەلەک پەرتووکێن دن ژی چاپکرینە.

هەنتینگتۆنS. Huntington  نڤیسییە: پشتی ئاشتییا وێستڤالیاPeace of Westphalia  ل ئەورۆپا سالا ١٦٤٨ زایینی و هێرڤە، ئانکو د سەدسالا ١٧ ــ ١٩ێ دا، هەڤڕکی د ناڤبەرا میرا دا، شاها دا و ئیمپراتورا دا .. سەرا کورسیکێ و بەرژەوەندیان هەبوو (هنتینكتون، ٢٠٢٤، ب١٥، ٧٠). د سەدسالا بیستێ دا، پشتی شۆڕشا ئۆکتۆبەرێ ١٩١٧، هەڤڕکییا هزرا و ئایدیۆلۆجیا، د ناڤبەرا مارکسییەتێ، نازییەتێ، دیموکراتییێ، فاشییێ، لێبرالییێ و دکتاتوریێ دا … پەیدا بوو.  پشتی شەڕێ سار، ئانکو پشتی سالا ١٩٨٩ و کەفتنا کۆمۆنیزمێ و دیوارێ بەرلین. هەڤڕکی کەفتییە د ناڤبەرا ئاڤەدانییا دا، ئاڤەدانییا رۆژئاڤا و ئاڤەدانیێن دن، وەک ئاڤەدانییا ئیسلامێ، ئاڤەدانییا چینێ و کونفۆشی.. وەک نموونە (هنتینکتون، ٢٠٢٤، ب٣٣).

نڤیسەری (هەشت) ئاڤەدانی ل جیهانێ هژمارتینە ئەڤەنە: ئاڤەدانییا ئیسلامی، چینێ و کونفوشی، رۆژئاڤا، سلاڤییا ئەرتودوکسی، هندی، یابانی، ئەمریکا لاتینی، دویر نینە ئەفریقی ژی! (ژێدەرێ بەرێ).

بەرئەقل (دو) ئاڤەدانییان ژ ڤان (هەشتان) کاریگەری، ل سەر مللەت و وەڵاتێ مە، ب ئاشکرایی هەیە، ئاڤەدانییا روژئاڤا و ئاڤەدانییا ئیسلامێ. کاریگەرییا ئاڤەدانیێن دی، کزتر و سستترە. لەوان د ڤێ ڤەکۆلینێ دا دێ هندەک ل سەر وان (هەردویان) راوەستین و شیکار کەین.

 ئاڤەدانی ل سەر بنواشێ رەوشەنبیرییێ دهێتە ئاڤاکرن. رەوشەنبیرییێ قەبارێ خۆ هەیە، گوندان، هەرێمان، مللەتان، دەولەتان، دینداران، علمانیان (سکولا رێزمان) .. رەوشەنبیرییا خۆ یا جودا هەیە. رەوشەنبیرییا گوندەکێ کورد ل دەڤەرا دهۆک، وەکو رەوشەنبیرییا گوندەکێ هەورامان نینە، هەر دو رەوشەنبیرییا کوردینە، لێ جودانە ژ رەوشەنبیرییا عەرەبی یان یا تورکی. هۆسا رەوشەنبیرییا جڤاکێ کوردی مینا رەوشەنبیرییا جڤاکێ عەرەبی یان جڤاکێ تورکی نینە! هەر چەندە (هەر سێ) ژی، ژ ئاڤەدانییا ئیسلامێ دهێنە هژمارتن (سعدی، ٢٠٠٨، ب١٠٨).

ب هزرا هەنتینگتۆن هەڤڕکییا جیهانا نوی، نە دێ سەرا کورسیکا، ئایدیۆلۆجیا و ئابۆریێ بیت. مرۆڤ دێ بنە کۆمێن رەوشەنبیری/ کۆمێن چاندێ، ژێدەرێ هەڤڕکییێ دێ چاند و رەوشەنبیری بیت. دەولەت و قەبارێن سیاسی دێ هەبن و دێ هێنە گۆهاڕتن و قەبارێن نوی ژی دێ چێبن. هەڤڕکیێن سەرەکی دێ د ناڤبەرا مللەت و کۆمێن رەوشەنبیریدا بیت، خیچێنLines  (هێلێن) د ناڤبەرا ئاڤەدانییا دا، دێ بنە هێلێن گەرم و شاریای، هێلێن شەڕ و لێکدانێ (هنتینگتون، ٢٠٢٤، ب٢١١. سعدی، ٢٠٠٨، ب١٠٧).

ئاڤەدانییا رۆژئاڤا:

– ئاڤەدانییا رۆژئاڤا مینا هەنتینگتۆن دبێژیت، رۆژئاڤایێ ئەورۆپا، هەمی ئەمریکا، ئوسترالیا و نیوزیلەندا دگریت (هنتینگتون، ٢٠٢٤، ب٦٣). ب زڤڕین رۆژئاڤایێ ئەورۆپا. ئانکو ئەڤ ئاڤەدانییە ب هزرا نڤیسەری، رۆژهەلاتێ ئەورۆپا ناگریت! سنورێن وێ ناگەهنە چیایێن ئورالUral ، سنورێ خورستییێ رۆژهەلاتێ کەرتا (Continenta) ئەورۆپا. ئەڤ ئاڤەدانییە تنێ مەسیحییێن کاتولیک و پروتستانت دگریت، ئەرتودوکسان ناگریت! خیچاLine  ڤی سنوری ل ژووریا سنورێن فینلەندا، ئەستونیا، لاتیڤیا، لیتوانیا ل گەل سنورێ رووسیا دا دهێتە خوارێ. پشتی رووسیا، خیچ سەرنشیڤ د نیڤێن ئاخا بیلارووسیا، ئۆکراینا، رۆمانیا، سربیا، بوسنیا و ئەلبانیا دا.. دهێتە خوار، هەتا دگەهیتە سنورێ ئەلبانیا (Huntington, 1996, p.159). دەولەتەکا راست خودان ئاڤەدانییەکا دەولەمەندا کەڤنارا وەک (یونانێ) ناگریت، چمکی ئەرتودوکسن! ئەنتیکەیە ئەڤ دونیایە. ئاڤەدانییا رۆژئاڤا تورک و قەرەچێن رۆمانیا، سربیا، بوسنیا و ئەلبانیا .. دگریت، یونانێ ناگریت!

ب هزرا هەنتینگتۆنS. Huntington  ئاڤەدانییا رۆژئاڤا، ژ مێژووا نڤیسینا باوەرناما ماگنا کارتاMagna Carta  دەستپێکرییە. ماگنا کارتا دۆکیۆمینەکا ئینگلیزی یە سالا ١٢١٥ز، د سەدسالا سێزدێدا، ل سەردەمێ مەلک جون لاکلاند John Lackland (١١٩٩ ــ ١٢١٦ز) کوڕێ هنڕیێ دویێ، هاتییە نڤیسین. ل گۆر ماگنا کارتا دەستهەلاتا شاهێ بریتانیا هاتییە کێمکرن. شاهـ دڤێت ل پەی قانوونێ⁽¹⁾ کار بکەت، ئەو یەک بۆ ئینگلتەرا رەنگەکێ دستووری بوو. شاهـ ئێدی نەشێت ب کەیفا خۆ دژی کەنیسێ راوەستیت، یان دەرگەهێ کەنیسەیەکێ بگریت، نابیت ب کەیفا خۆ وەلاتییەکی بێ دادگەهـێ ، زیندان کەت (هنتینگتون، ٢٠٢٤، ب٨٠).

– د کونگرێ جیهانییێ ڤییەنادا سالا ١٩٩٣، ئەوێ سەبارەت مافێن مرۆڤان هاتییە گێڕان. (دەولەتێن) رۆژئاڤا پشتەڤانییا مافێن گشتی یێن مرۆڤان ل گشت جیهانێ کر. لێ دەولەتێن ئیسلامی و کونفوشی مافێن گشتی یێن مرۆڤان رەتکرن، داخوازا مافێن رێژەیی/ نسبی کرن. ئانكو ئەو ل سەر (هندەک!) مافێن مرۆڤان رازیبوون، ل سەر هەمی مافان و گشتییان رازینەبوون! (هنتینگتون، ٢٠٢٤، ب٥١).

– هەنتینگتۆن نڤیسیە: دینێن گشت جیهانێ نە بەرهەمێن ئاڤەدانییا رۆژئاڤانە! بارا پتر بەری ئاڤەدانییا رۆژئاڤا پەیدا بووینە. ئانكو چ پێغەمبەر ل رۆژئاڤا نەهاتینە خوارێ! گشت خەلکێ رۆژهەلات بوون (هنتینگتون، ٢٠٢٤، ب٧٢). ئاشکرایە هەنتینگتۆنS. Huntington  دینی ب هۆکارەکێ پاشکەفتی بۆ ئاڤاکرنا ئاڤەدانییان، ددانیت. لەوان نڤیسییە: دین نە بەرهەمێن ئاڤەدانییا رۆژئاڤانە و بەری ئاڤەدانییا رۆژئاڤا پەیدا بووینە! (ژێدەرێ بەرێ).

– ئاڤەدانییا رۆژئاڤا ب دروستی نەگەهشتییە رۆژهەلاتا ناڤەراست، ئانکو نەگەهشتییە دەولەتین ئیسلامی. ل جیهانا ئیسلامی دبیت تو بڕەکا گەنجان (لاوان) ببینی، بەنتەلونین جینزJeans  د بەروانن، کۆکا کۆلا ڤەدخۆن، ل بەر موسیقا راپRap  دلەیزن. دەمێ نڤێژێ بەرەڤ (مەکەهێ) دکەن، هزر دکەن و پیلان دکەن: دێ چاوا بۆمبەیەکێ د فڕۆکەیەکا نەفەرهەلگرا ئەمریکیدا، پەقینن! (هنتینگتون، ٢٠٢٤، ب٨٠). فڕۆکا نەفەرهەلگر! ئانکو نە فڕۆکا جەنگییە و نە لەشکەرییە، خێزان و زاڕۆک و وەلاتینە. ئەڤە دێ چاوان باوەرییێ ب مافێن مرۆڤان ئینن؟

– د سەدسالا شازدێ دا ١٥٤٢زایینی، دەمێ بۆ ئێکەمین جار ئەورۆپی گەهشتینە گراڤێن یابان. یابانییان ئاڤەدانییا رۆژئاڤا نەوەرگرت. ڤێ نەوەرگرتنێ هەتا سەدسالا نوزدێ کێشا. تنێ وان ئانكو یابانیان مفا ژ چەکێن ئەورۆپیان، وەرگرت. سالا ١٨٥٤ز، د نیڤا دویێ ژ سەدسالا نوزدێدا، ب هێزا دەریایی قوماندار پیری ماتیوPerry Mattew ، دەرگەهێ یابانێ بۆ ئاڤەدانییا رۆژئاڤا ڤەکر (هەنتینگتۆن، ٢٠٢٤، ١١٨). پشتی هنگی ب ١٤ سالان، چینێ ژی دەرگەهێ خۆ ڤەکر. لێ چینێ هەر نەهێلا مژدەبەرێن (موبەشرێن) دینێ مەسیحی د ناڤ دا کار بکەن (هنتینگتون، ٢٠٢٤، ب٩٨ ــ ٩٩).

-گەلەک کەربێن چینێ ژ ئەمریکا ڤەدبن، گەلەکا ژێ نەرازی یە. چمکی خەلکێ گراڤا تایوانTaiwan  ژ رەڤێسا چینێ نە و گراڤ ژی تم نێزیکی ئاخا وێ یە. گراڤا تایوان گەلەکا ژ ئەمریکا دویرە. د سەر هندێ را ئەمریکا بەردەوام وێ گراڤێ پڕچەک دکەت، دژی چینێ قاهیم و پال ددەت (چرنوف، ١٣٨٨ش، ب٥٨. کهرازە، ١٣٩٢ش، ب١١٢).

– بانکا جیهانی سالا ١٩٩٣ دیار کر، چین ژ لایێ پێشکەفتنا ئابۆری ڤە، ل گەل ویلایەتێن ئێکگرتی، یابانێ و ئەلمانیادا، کومتێ چارێ یە. ئابۆریناس ل وێ هزرێ نە، چین دێ سالا ٢٠٣٠ بیتە خودانا مەزنترین ئابۆرێ جیهانێ، دێ کەڤیتە بەراهییا (هەر سێ) دەولەتێن مە هژمارتین دا (کهرازە ، ١٣٩٢ش، ب١٠٥. فنبی، ١٣٩٩ش، ب٥٩ – ٦٠).

– هێز و ئاڤەدانییا رۆژئاڤا ئاشکرا دبێژن: مە دەولەتەکا مینا تورکیا د ناڤ خۆ دا نەڤێت، ئانكو د ناڤ ئاڤەدانی و ئێکەتییا ئەورۆپا دا نەڤێت. ئاستێ ئابۆرییێ وێ گەلەکێ نزمە. چ بها و رێزێ ل مافێن مرۆڤان ناگریت. چاند و کولتورێ وێ ژی، ژ چاند و کولتورێ رۆژئاڤا جودایە! مە پێ نەخۆشە ژی، دەولەتەکا ئیسلامییا وەک بۆسنییا Bosnia ، د کەرتا (Continenta) ئەورۆپا دا بیت (هنتینگتون، ٢٠٢٤، ب١٦٨، ١٩٣).

– هەنتینگتۆنS. Huntington  سەبارەت ب کەمال ئەتاتورکی نڤیسییە: د سالێن بیستان و سیهاندا ١٩٢٠ ــ ١٩٣٠، ئەتاتورک پێکولکر، خۆ ژ ئۆسمانییا و ئیسلامێ دویر بێخیت، دەولەتەکا نەتەویا رەق و هشک چێکەت، دەولەتەکا ژ ئێک نەتەوە پێکهاتی، لەوان د ڤێ رێدا، مللەتێن ئەرمەن، کورد و یونانی هۆڤانە قڕ کرن و دەرئێخستن (قتلهم وطردهم!) (هنتینگتون، ٢٠٢٤، ب١٩١).

– بەڵگە بۆ مرۆڤایەتی و پێشکەفتنا ئاڤەدانییا رۆژئاڤا، وەرگرتنا پەنابەرایە. ل پەی ئامارا سالا ١٩٩٠ (ئانکو بەری ٣٥ سالان ژ ئەڤرۆ)، 1, 675, 000 ملیونەک و شەش سەد و حەفتێ و پێنج هزار پەنابەرێن تورک ل ئەلمانییا دژیان. 4 ملیون پەنابەرێن موسلمان ل فرەنسا دژیان، 13 ملیون پەنابەرێن موسلمان ل ئەورۆپا دژیان (Huntington, 1996, p.199 – 200). تو بێژه من، ل دەولەتێن ئیسلامی یێن سەر بیرێن گازێ دنڤن! وەک: قەتەر، کویت، ئیمارات و سعوودیێ …  چەند پەنابەر دژین؟

– دیموکراتییەت Democracy ل رۆژئاڤا شین بوویە و گەش بوویە. ئەسیناAthens  د سەدسالا پێنجێ ب.ز دا، دیموکراتییەت نیاسییە و بکار ئانیە. جڤاکێن دی دیموکراتییەتا خۆ ژ کۆلۆنییالاColonial / ئیستیعمارا روژئاڤا وەرگرتینە، یان رژێمێن کۆلۆنییالێن رۆژئاڤا، دیموکراتییەت ب زۆری ل سەر وان، سەپاندینە (سعدي، ٢٠٠٨، ب١١٢). دیموکراتییەت رێیا  ب هێزبوون و ساخلەمییا  جڤاکێ و دەولەتێ یە. ب هزرا ڤەکۆلەر و هزرڤان برنارد لویسB. Lewis  پێشکەفتنا ئاڤەدانییا یابانێ، د دیموکراتییا وێ دایە، چمکی دیموکراتییەت جڤاک و مللەتان دەولەمەند، ساخلەم و بهێز دکەت (لوئیس، ١٣٨٤ش، ب٩١).

– رۆژهەلاتناسێ هنگاریێ د ڤەکۆلینێن ئیسلامێ دا، کۆمت و ناڤدێر ئیگناس گولدزهیرI. Goldziher  ١٩٢١ مرییە. ناڤێ وی یێ راست (گولدتسیهەر/ .ع.م) نڤیسیە: ئەز هیچ گۆمانێ نابەم، ئاڤەدانییا مەسیحی (کریستیانی)، ئەڤرۆ هێژاترین و مرۆڤایەتیترین ئاڤەدانییە، ل جیهانێ هەی (گولدزهیر، ١٣٧١ش، ب٣٤٤).

ئاڤەدانیا ئیسلامێ

– ل گەل بەڵاڤبوونا ئیسلامێ د سەدسالا (حەفت)ێ زایینی دا، گەلەک خێل و عەشیرەتێن عەرەبان، ب رەنگەکێ د مێژویێدا نەچێبوویی، ژلایێ گەلەکییێ، زۆریێ و لەزێ ڤە، ژ نیڤ گراڤا عەرەبی دەرکەفتن، ل سەر ئاخا ساسانیان و بیزەنتیان، ل ئاسیا و ئەفریقییا و هەتا ئەورۆپا ژی، هاتن و ئاکنجیبوون. تارق بن زیاد سالا ٧١١ز گەهشتە ئەندەلوس و داگیرکر (Huntington, 1996, p. 211 ).

– ڤەکۆلەر بەرنارد لویس B. Lewis  نڤیسییە: ئەڤە نێزیکی هزار سالانە، هەر ژ رۆژا موریسکیان Moriscos  (موسلمانان)⁽²⁾ د سەدسالا (حەفت)ێ زایینیدا، ژووریا ئەفریقییا و ئەردێ ئیسپانیا داگیرکری، هەتا دورپێچکرنا دویێ یا (ڤیەنا) ژلایێ تورکێن ئوسمانی ڤە سالا ١٦٨٣ز، ئەورۆپا ل بن گەف و هەڕەشەیێن ئیسلامێدا بوو (Lewis, 1993, p. 13). ئیدیوما Idiom  شەڕێ سارCold War ، ئیسپانیان د سەدسالا ١٣ زایینی دا، سەبارەت هزرکرن و پێکولکرنا وان بۆ دەرکرنا عەرەبان ژ وەلاتێ خۆ، چێکرییە. د سالێن نۆتا دا ١٩٩٠ ــ ٢٠٠٠، گەلەک سیاسیێن ئەورۆپا هەستدکر، شەڕەکێ ئاڤەدانییێ یێ سار، د ناڤبەرا ئیسلامێ و رۆژئاڤا دا هەیە (Bozeman, 1992, p. 50).

– ل رۆژئاڤا (نەتەوایەتی) بنگەهێ ئاڤاکرنا دەولەتێ یە، ل جەم عەرەبان و گەلەک دەولەتێن ئیسلامی ژی، (دین) بنگەهێ ئاڤاکرنا دەولەتێ یە. هزرڤانێ لیبی (محمد زاهی المغیربي) دبێژیت، دینێ ئیسلامێ و خێلایەتی، هەتا ئەڤرو ژی، رۆلەکێ باڵا نە یێ خورستی، د ژیانا جڤاکی، ئابۆری و سیاسییا … دەولەتێن عەرەبی دا دگێڕن (هنتینگتون، ٢٠٢٤، ب٢٣١).

– د سالێن حەفتێ و هەشتێیان دا ١٩٧٠ – ١٩٩٠ سعوودیێ ملیاران دۆلار، د رێیا هاریکارییا پارتێن سەلەفی، پارتێن موسلمانێن توندرەو و بزاڤێن تیرۆرستی یێن وەک: داعش ــ دەولەتا خیلافەتا ئیسلامی، قاعیدة الجهاد و جماعة النصرة دا … مەزاختن (هنتینگتون، ٢٠٢٤، ب٢٣٥).

– ل سەردەمێ سۆڤیەتێ دا کرواتیCroaties  و سربیSerbians ، دو مللەت بوون، دو جڤاک بوون وەکو برا، د یوغسلافیا دا دژیان (ئەڤە خاڵەکا ئەرێنی یە هەنتینگتۆن بۆ یوغسلافیا د سەردەمێ سۆڤیەتێ دا نڤیسی/ ع.م). کرواتی هەر ژ نفشێ سلاڤینە، ب شیرێن ئوسمانیان ببوونە موسلمان. د سەدسالا پازدێ دا ب پشتەڤانییا ئوسمانیان، کرواتیان سربی وەکو پەزی سەرژێکرن (ب وەرگێڕا عەرەبی: ذبحوهم ذبح الماشیة!). سالا ١٩٩٢ سربیان ب پشتەڤانییا رۆسان، خۆ زارۆکێن کرواتییان ژی کوشتن! ئێکێ سربی پرسیارا بەرپرسێ خۆ یێ لەشکەری کر: بۆچی ئەم زارۆکان دکوژین؟ د بەرسڤێ دا گوتێ: چمکی سوباهی دێ زارۆک مەزنبن و دڤێت هەر بکوژین! (هنتینگتون، ٢٠٢٤، ب٣٤٠).

– د تەلەفزیۆنا CNN ئەمریکی دا و ب زمانێ عەرەبی، ئەیهان چارکینAyhan Charkin ئەفسەرێ پۆلیسێن کارێن تایبەت ل تورکیا، د بەرسڤا پرسیارەکا بێژەری دا گوت: مە ل (شەرنەخ) زارۆک دکوشتن. دەولەتێ دگۆتە مە بکوژن، مە دکوشتن! مە خودانکار ژی Busnessmen دکوشتن!

ــ ژ موسلمانان تنێ ئیسلامییێن سەلەفیێن رکو (توندرەو)، نویکرنێ، پێشڤەچوونێ و ئاڤەدانییا رۆژئاڤا وەرناگرن. تەلەفزیۆنا دهاڤێژنە د رویبارا دا، دەمژمێران ناکەنە دەستێن خۆ، ئەو کەسێن (سادات کوشتی) و هێرش برینە سەر (مەکەهێ) و حاجی و بێگونەهـ کوشتین، سەلەفی بوون. مالیزییان ب هێزێ و زڤریێ، دەنگێ سەلەفیان چککر! (Pipes, 1983, p. 349).

– ل هەر جهەکێ جڤاتەک یان دەولەتەک هەڤسویێ ئیسلامێ بیت، ل وێرێ شەڕ و لێکدان و ئارێشەیە، لەوان نڤیسەر دبێژیت سنورێن ئیسلامێ خوناوینە! ل بوسنیا، شیشان، قەفقاسیا، تاجیکستان، کشمیر، هندستان، تایلەند، فیلیپین، ئەندونیسییا، فەلەستین، سودان، نایجیریا … ل ڤان جهان بەردەوام شەڕە د ناڤبەرا موسلمانان و خەلکێن دی دا. شەڕە ل گەل: مەسیحییان، هندوسان، بودییان، جوهییان، زەردەشتییان، سیخان، بەهائییان، یانییان، شنتویان … هتد. موسلمانان د مێژویێ دا دگۆتە وەلاتێن خۆ دار السلام/ جهێ ئاشتییێ، وەلاتێن خەلکێ دی جهێ شەڕی/ دار الحرب (هنتینگتون، ٢٠٢٤، ب٣٣٧). ئیسلام ژ بلی خۆ، چ دینێن دی قەبویل ناکەت: ومن یبتغي غیر الإسلام دینا فلن یقبل منە! آل عمران، ئایەتا: ٨٥ .

– د سەردەمێ سۆڤیەتێ دا نیڤ گراڤا کریمیاCrimea / قریم، پشکەک بوو ژ رووسیا. ئەڤرۆ ژی ٧٠٪ خەلکێ وێ رۆسن و پشکەکە ژ ئۆکراینا، رووسان ب سنگفرەهی وەرگرتیە. کوردستانا سۆر ل دەڤەرا ناگورنوقەرەباخ بوو، د سەردەمێ سوڤییەتێ دا ل گەل ئەرمینییا بوو. کوردستانا سۆر سالا ١٩٢٣ هاتبوو چێکرن، ستالینێ دکتاتور سالا ١٩٢٩ رەسیدکر و راکر. ئەرمینییا د سالێن ١٩٩٢ – ١٩٩٣ێ دا، جارەکا دی کوردستانا سۆر گرت و ژ بندەستێن ئازەربایجانێ ئینا دەر. ئیران و تورکیا دژی ئەرمینییا راوەستان. رووسیا و ئەرمینییا دڤیان کوردستانا سۆر ئاڤا کەنەڤە، کوردان خۆ نەدا بەر! چمکی پتڕییا کوردان ل وێرێ موسلمان بوون، د ناڤ موسلمانێن ئازەربایجانێ دا حەلیا بوون. مینا حەلیانا کوردێن موسلمان ل مویسل، بەغدا، ئستەنبول، کەرکووک و دیمەشقێ … د ناڤ عەرەبان و تورکان دا د مێژوویێ دا کوردێن ئێزدی نەحەلیا بوون، لێ مخابن دکێمبوون! هەکە پترییا کوردێن کوردستانا سۆر ئێزدی بانە، دا نوکە مە فیدرالییەکا سۆر یان سپی، ل قەفقاسیا هەبیت.

-ئیرانێ سالا ١٩٩٢ بایێ ٣٠٠ ملیون دۆلاران، چەک و فیشەک کڕین و دانە سودانێ. ژ بلی هاریکارییا مەشقکرنێ و راهێنانێ و هنارتنا شارەزایێن شەڕی و نوژدارییێ … هەمی دژی خەلکێ هەژارێ ژێرییا سودانێ، چمکی نە عەرەب بوون و مەسیحی بوون! دا هەر ل بن دەستێ کۆلۆنییالا موسلمانێن عەرەبێن پاشکەفتیێن سودانێ بمینن! (Huntington, 1996, p. 275).

– د خالا بەری نوکە دا مە هەلویستێ ئیرانێ بەرامبەر عەرەبان دیت. دەلیڤەیە هەلویستێ عەرەبان ژی، هەلویستێ عومەرێ کوڕێ خەتاب، خەلیفێ دویێ یێ موسلمانان، بەرامبەر ئیرانییان (فارسان و کوردان) دیار کەین، نەمازە ژێدەرێ مە ل ئیرانێ هاتییە چاپکرن. عومەرێ کوڕێ خەتاب کاغەزەکا نهێنی بۆ والییێ دەڤەرا بەسرا (ابو موسی الاشعري) د وەختێ خۆ دا هنارتییە. تێدا ئیبن خەتاب گۆتیە االأشعري : چاڤێ خۆ ل خەلکێ دەڤەرا بەسرا بگێڕە، هەکە تە مەوالییەک (موسلمانەکێ نە عەرەب) دیت. بلندیا وی گەهشتبیتە پێنج بهوستان!، بینە پێش و ئێکسەر سەرێ وی لێدە! دەقێ عەرەبی: أعرض من قبلک اهل البصرة، فمن وجدت من الموالي ومن اسلم من الاعاجم قد بلغ خمسة أشبار، فقدمە واضرب عنقە! (الهلالي، ١٣٩٢ش، ب١٧٦ ــ ١٧٧).

– پەیمانەکا نە خورستی و بێ تام د ناڤبەرا یونان و تورکیا دا سالا ١٩٣٠ هاتیییە گرێدان و مایە. رۆژ بۆ رۆژێ پەیمان بەرەڤ مرنێ ڤە دچیت و هەڤڕکییا هەر دویان یونان و تورکیا، سەرا ئاڤا زەریا ئیجە Aegean Sea، سەرا گراڤا قوبرسCyprus Island ، سەرا راگرتنا هەڤهێزییا لەشکەری و سەرا مکومکرنا پەیوەندییێن خۆ دگەل ئەمریکا دا .. هەڤڕکییا وان خۆرت و زێدە دبیت! (هنتینگتون، ٢٠٢٤، ب١٦٩).

 سەربێژک

پەرتووکا: هەڤڕکییا ئاڤەدانییان یا ڤەکۆلەرێ سیاسی و جیۆسیاسییێ مەزن ساموئێل هەنتینگتۆنS. Huntington ، تژی دویربینی و راستییێن مێژوویی، جۆگرافی و سیاسی نە. ئەم هندەک دویربینییا وی د کەتوارێ (واقعێ) بویەرا دا ئەڤرو دبینین. ئەوی نڤیسییە: شەڕ و لێکدان، دێ ژ نها پێڤە، ل دەڤەرێن ب یەکگەهشتنا ئاڤەدانییێن نەوەکهەڤ (ژێکجودا) رویدەن.  شەڕێ ئەفغانستان و رووسیا، ب ئاخڤتنەکا دی شەڕێ ئاڤەدانییا ئیسلامێ و ئاڤەدانییا سلاڤی و ئەرتودوکسی د سالێن ١٩٧٩ – ١٩٨٩دا بوو. شەڕێ عێراقێ و ئەمریکا، ب ئاخڤتنەکا دی شەڕێ ئاڤەدانییا ئیسلامێ و ئاڤەدانییا رۆژئاڤا د سالا ١٩٩١ دا بوو. شەڕێ ئوکراینا و رووسیا، ب ئاخڤتنەکا دی شەڕێ ئاڤەدانییا رۆژئاڤا و ئاڤەدانییا سلاڤی و ئەرتودوکسی، سالا ٢٠٢٢ دەسپێکرییە و هێژی بەردەوامە! ئەڤ شەڕە بۆ هەڤڕکییا ئاڤەدانییان نموونە بوون، ل خیچێن گەهشتنا ئێک رویداینە.

پەرتووک ڤەکۆلینەکا کویر و چڤرا، هژمارەکا ژێدەرێن چاک و رەسەنێن مێژوویی، جۆگرافی و جیۆسیاسییە. فەرە پەرتووکێن ژ ڤێ سەنگێ، ل دەزگەهەکا زانستی و بسپۆریا بەرفرەهـ ، بۆ زمانێ کوردی بهێنە وەرگێڕان و چاپکرن.

په‌راوێز و ژێدەر: 

1. قانونKanonas : پەیڤەکا لاتینی یە، خەلک بکارئانینا قانونێ ژگریکا و رۆمانان فێر بوویە. مخابن کورد ل شوینا قانوونێ، (یاسایا) جەنگیزخانێ خونڕێژ وگورک بکاردهینن !، بێی هزرا خۆ درەهێن پەیڤێدا بکەن. (ع. م).

2.موریسکیMoriscos  :  ئەڤی ناڤی ل ئیسپانیا و پورتوگال دبێژنە موسلمانان. بەرئەقل پەیڤا موریسک ژناڤێ وەڵاتێ مورو/ موروکو Moroco (مەغربا) عەرەبی هاتییە. چمکی موسلمان د سەدسالا حەفتێ زایینی دا، درێ یا موروکورا/مەغربێ را، رێ یا دەربەندێ جەبەل تارقGibraltar   (بەری تارق ناڤێ هەرقەلێ گریکیHercules  ل سەر بوو)، دەرباسی ئەندەلوس/ئیسپانیا بوون وداگیر کر.

أ. ژێدەرین عەرەبی.

١. سعدي، محمد، ٢٠٠٨، مستقبل العلاقات الدولیة من صراع الحضارات الی أنسنة الحضارة، منشورات مرکز دراسات الوحدة العربیة، بیروت، لبنان.

٢. هنتینکتون، صامویل، ٢٠٢٤، صدام الحضارات، ترجمة: طلعت الشائب، مؤسسة هنداوي للنشر، القاهرة.

ب. ژیدەرێن فارسی.

٣. الهلالي، سلیم بن قیس، ١٣٩٢ش، تاریخ صدر الاسلام، انتشارات بارش، تهران، جـ١.

٤. چرنوف، فیرد، ١٣٨٨ش، نظریە وزبر نظریە، ترجمەء: علیرضا طیب، نشر نی، تهران.

٥. فنبی، جاناتان، ١٣٩٩ش، آیا چین بر قرن ٢١ بیست ویکم سیطرە خواهد یافت؟ ترجمەء: شهریار خواجیان، انتشارات ققنوس، تهران.

٦. کندی، پول، ١٣٨٢ش، ظهور و سقوط قدرتهای بزرگ، ترجمەء: ناصر موفقیان و دیگران، انتشارات شرکت علمی و فرهنگی، تهران.

٧. کهرازە، یاسر و خواجە، أکبر، ١٣٩٢ش، سیاست خارجی قدرتهای بزرگ، انتشارات کانی مهر، تهران.

٨ . گلدزهیر، ایگناس، ١٣٧١ش، شعوبیە، ترجمەء: محمد حسین عضدانلو، دگەل پەڕتوکا: شعوبیە نهضت و مقاومت ملی ایران علیە امویان و عباسیان، تألیف: ر. ناث وایگناس گولدزهیر، ترجمەء: محمود رضا افتخارزادە، موسسە نشر میراثهای تاریخ ایران، ١٣٧١ش، تهران، هەردو پەرتوک د بەرگەکیدا و دسالەکێدا، هاتینە چاپکرن.

٩. لوئیس، برنارد، ١٣٨٤ش، مشکل أز کجا آغاز شد ؟، ترجمەء: شهریار خواجیان، نشر أختران، تهران.

١٠. هنتنگتون، ساموئل، ١٣٨٢ش، سامان سیاسی، ترجمەء: محسن ثلاثی، نشر علم،

تهران.

جـ . ژێدەرێن ئەورۆپی.

11. Bozeman, Adda B., 1992, Strategic Intelligence and Statecraft, Brassey Publishers, Washington.
12. Huntington, Samuel P., 1996, The Clash of Civilizations, Simon and Schuster, New York.
13. Lewis, Bernard, 1993, Islam and the West, Oxford University Press, New York.
14. Pipes, Daniel, 1983, Path of God – Islam and Political Power, Basic Books, New York.
15. Toynbee, Arnold J., 1947, Study of History, Oxford University Press, New York and London, Vol. 8.
16. Zwahr, Annette, 2003, Brockhaus Universal Lexikon, Brockhaus GmbH, Leipzig, Deutschland, Band: 4.