زیانێن خراپ بكارئینانا تەكنۆلۆجیایێ ل سەر جڤاكێ

محەمەدساڵح پێندرۆیی (جگەرسۆز)

پەیڤا  تەكنۆلۆجییا د بناغەدا، پەیڤەكا یۆنانییە، ژ دو پرتا پێكهاتییە: پرتا ئێكێ (تەكنۆ)یە، ئانكو  هونەر یان پیشە یان ئەدا دهێت، پرتا دویێ (لۆجیا)یە، ئانكۆ زانست یان خواندن دهێت. ل دویڤ ڤێ لێكڤەدانێ، ڕامانا هەردو پەیڤێن لێكدای، ئانكۆ (تەكنۆلۆجیا)، زانستێ پراكتیكی، یان زانستێ بجهئینانێ و بكارئینانێ دگەهینیت⁽¹⁾.

هەلبەت ئیرۆ ژ بەر پەیدابوونا تەكنۆلۆجیایێ، ب هەمی تایێن خۆڤە، دنیا بوویە گوندەكێ بچویك، چونكی پرەكا موكم د ناڤبەرا هەمی كیشوەر و وەلات و نەتەوە و گەلێن جیهانێ دا چێكریە و هەمی پێكڤە گرێداینە و ڕۆژانە ب ڕێكا ئالاڤێن جوداجودا یێن  تەكنۆلۆجیایێ ڤە، دكارن پەیوەندیێن سیاسی، دبلۆماسی، بازرگانی، ئابووری، جڤاكی، زانستی، تورەیی، هزری، چاندی، كەلتۆری و فولكلۆری ل گەل هەڤ چێكەن و سەرەدەریێ ل گەل هەڤدو دا بكەن و مفای ژ شيیانێن هەڤ وەربگرن.

هەروەسا ب ڕێكا ئامیر و ئالاڤێن تەكنۆلۆجییایێ، مرۆڤ كارینە بچنە ڤالاهییا ئەسمانی و بگەهنە كویراتییا دەریا و زەریایان، هەروەسا د هەمی بیاڤێن ژیانێ دا ڤەكۆلینان بكەن و گاڤێن فەر بهاڤێژن. لەوما ئەم نكارین ڕۆلێ تەكنۆلۆجیایێ ماندەل و حاشا بكەین، یان پشتگوهڤە بهاڤێژین، یان ژی خۆ ژێ دویر بكەین، بەلكو دەرفەتەكا زێڕین بۆ مە چێكریە، كو ئەم ب باشترین شێوە مفای ژێ وەربگرین و بێخینە خزمەتا خۆ و نفشێن نها و پاشەڕۆژێ.

لێ نابیت وێ ڕاستییێ ژی ژبیر بكەین، كو تەكنۆلۆجییا مینا شیرێ دو دەڤە، هەكە ئەم ب ئاوایەكی دروست و باش و زانستی بكار بینین، دێ ب ساناهیتر كارین گریێن ئاسێ ڤەكەین و ئاریشێن خۆ چارەسەر بكەین و ب سەر ئاستەنگاندا زاڵ بین و پتر و زویتر بەرەف بلندهەڕیێ  و ئافراندنێ بچین. لێ هەكە ئەم نەشییاین وه‌كو پێدڤی و ب ئاوایەكی زانستی سەرەدەرییێ د گەل دا بكەین، دێ زیانێن وێ ژ مفایێن وێ پتر بن و دێ بیتە سەدەمێ چێبوونا زۆر ئاریشێن مەزن، نەمازە ئاریشێن كەسۆكی و خێزانی و جڤاكی و… هتد.

لەوما مە ب فەر زانی ئەم د ڤی لێكۆڵینێ دا، تبلا خۆ دانینە سەر هندەك ژ وان زیانان، كو ژ ئەگەرێ خراپ بكارئینانا  تەكنۆلۆجییایێ تووشی تاكێ مە و جڤاكێ مە دبن، بۆ هندێ ئەم پتر و باشتر خۆ ژ زیانێن خراپ بكارئینانا وێ بپارێزین و زانایانە سەرەدەریێ د گەل ڤێ پرسا هەستیار دا بكەین.

گرنگترین زیانێن خراپ بكارئینانا  تەكنۆلۆجییایێ ژی ئەڤەنە:

1. خراپ بكارئینانا تەكنۆلۆجییایێ دبیتە سەدەمێ لاوازبوونا پەیوەندییێن جڤاكی و تێكچوونا شیرازا مالباتێ و خێزانێ:

ل دویڤ تیۆرێ جڤاكناسی، مرۆڤ بوونەوەرەكێ جڤاكییە، لەوما نكاریت ب تنێ، یان دویر ژ كۆمێ و تەخێن جڤاكێ، دناڤ شكەفتەكێ دا بژیت، بەلكو دڤێت دگەل كۆمێ بژیت، چونكی مرۆڤ هەمی تەمامكەرێن هەڤن و بهەڤڕا دشێن ب ئاوایەكی ژێهاتی و موكم تەڤنێ ژیانێ ڕاچینن و تۆڤێ ڤیانێ بچینن.

د كەڤندا، بەری ب بەرفرەهی تەكنۆلۆجییا بهێتە د ناڤ ژیانا مە دا، پەیوەندییێن جڤاكی د ناڤ جڤاكێن جیهانێ دا ب گشتی و كوردستانێ ب تایبەتی، د موكم و بهێز بوون، ئانكۆ پەیوەندیێن هەمی تەخێن جڤاكێ كوردی ل گەل هەڤ ب ڕێكا ئەو بەها و پیرۆزی و تیتالێن هەر ژ كەڤندا ژ بابكالێن مە ژ مە ڕا ماین، د موكم و گەرم و گوڕ بوون و زوی ب زوی سەرەدانا هەڤدو دكرن و دەستێ هاریكارییێ بۆ هەڤ درێژ دكرن و پڕانییا كارێن خۆ ب زبارە و ب كۆم ئەنجام ددان و ل تەنگاڤییا د هەوارا هەڤ دچوون. لێ مخابن، پشتی پەیدابوونا تەكنۆلۆجییایێ ب ئاوایەكێ بەربەلاڤ، كارتێكرنەكا نەرێنی ل سەر پەیوەندییێن خێزانی و جڤاكی چێكرییە و پەیوەندییێن وان بەرەڤ سستبوونێ و لاوازبوونێ برینە و  هێدی هێدی ئەو پەیوەندییا ڕۆحی و خزمایەتی و مرۆڤی، ئەوا ل سەر شەنگستێ ڤیانێ، هۆگریێ، مرۆڤدۆستییێ، ئۆلدارییێ، نەتەوەپەروەرییێ و نیشتمانپەروەرییێ هاتییە ئاڤاكرن، یا بەرەف لەقبوونێ و نەمانێ ڤە دچیت.

هەلبەت ل دویڤ ئەو ڤەكۆلینێن د ڤێ بیاڤێ دا هاتینەكرن، ئەو ڕاستی خۆیا بوویە، كو ئێك ژ سەدەمێن شەنگستی یێن لاوازبوونا پەیوەندییێن جڤاكی، ژ بۆ زۆر بكارئینان و خراپ بكارئینانا تەكنۆلۆجیایێ و ئالاڤێن وەشانێ و گەهاندنێ و ڕاگەهاندنێ ڤە دزڤڕیت.

چونکی ڤان هەمی ئالاڤێن فرەڕەنگ و فرەدەنگ، پاناتییەكا بەرفرەھ د ژیانا كەت كەتێن جڤاكێ مە دا ڤەگرتییە، نها پڕانییا خەلكێ كوردستانێ خودانێن تەكنۆلۆجیایێنە و ب ئاوایەكی بەربەڵاڤ بكار دئینن، مینا مۆبایلێن زیرەك، هەتا گەلەك ژ زارۆكان ژی، ئەڤ ئالاڤە هەنە، هەكە نەبن ژی، مفای ژ ئالاڤێن دایبابێن خۆ وەردگرن و خۆ پێ مژویل دكەن.

هەلبەت نها تۆڕێن راگەهاندنێ و سۆشیاڵ میدیا و ئینتەرنێت ب گشتی ب ڕێكا ڤان ئالاڤێن زیرەكڤە دهێنە ڤەگۆهاستن و دگەهنە بەر دەستێ هەمی كەسەكی و دچنە د ناڤ هەمی مالەكێدا، ڤێجا ژ بەر وان بوویەرێن بالكێش و وێنەیێن دیجیتاڵی، ئەوێن دهێنە بەلاڤكرن و وەشاندن، تاكی ب خۆڤە گرێ ددەن و بۆ دەمەكێ درێژ پێڤە مژویل دبیت و دەمێ خۆ پێڤە دبۆرینیت و ژ دەوروبەرێن خوە دویر دكەڤن.

هەروەسا زێدە و خراپ بكارئینانا تەكنۆلۆجیایێ، نە هەر پەیوەندییێن خزمایەتی و جڤاكی كز و لاوازكرینە، بەلكو بوویە سەدەمێ سەرهلدانا گەلەك ئاریشێن خێزانی ژی، نەخاسمە د ناڤبەرا هەڤژینان دا، هەروەسا ڕێژا ژێكجودابوونێ زێدە كرییە.

ل دویڤ ئەو ڤەكۆلینێن د ڤێ بیاڤێ دا هاتینەكرن، دەركەفتییە ڕێژا جودابوونێ (طلاق)ێ ل كوردستانێ ڕۆژ ب ڕۆژێ د زێدەبوونێ دایە، ئێك ژ سەدەمێن ڤێ چەندێ ژی بۆ خراپ بكارئینانا تەكنۆلۆجییایێ ڤەدگەریت.

«توێژەرا دەروونی و ڕێڤەبەرا مالا ڤەحەواندنا ئافرەتانێن گەفلێكری (بهار ڕەفیق فەتحوللا) دبێژیت: «ئەوا مە د پڕانییا كەیسان دا دیتی، مۆبایلێ ڕۆڵەكێ شەنگستی هەبوویە د چێكرنا ئاریشەیان دا، بۆ نموونە ل ساڵا (2011) دا، (540) كەیسا، ئاریشا وان ژ بەر مۆبایلێ بوویە⁽²⁾. »

هەروەسا موقه‌دەمێ پۆلیسی «سالار تەحسین سەیدۆ دری» د پەرتووكا خۆ یا ب ناڤێ (دۆخی ئاسایشی كۆمەڵایەتی لە هەرێمی كوردستان) دا، ئاماژێ ب ڤێ ئامارا مەترسیدار دكەت سەبارەت جودابوونا ژن و زەلاما، ئێك ژ سەدەمێن ڤێ چەندێ ژی ژ بۆ خراپ بكارئینانا تەكنۆلۆجییایێ ڤەدگەریت. ناڤهاتی، ئامارێن (10) سالێن جودابوونێ (طلاق)ێ ل باژێڕێن كوردستانێ كۆمكرینە، ب ڤی ئاوایی⁽³⁾:

ساڵ	ڕێژا جودابوونێ (طلاق)ێ ل كوردستانێ
2010	3728  حالەت
2011	4516     =
2012	6079      =
2013	6417      =
2014	6085      =
2015	8000        =
2016	6712     =
ڕێژا گشتی یا جودابوونێ(طلاق)ێ ل كوردستانێ د ناڤبەرا ساڵێن  (2010-2016)	41537 حالەتێن جودابوونێ(طلاق)ێ هەبووینە.

      ل دیف ڤەكۆلینەكێ، كو ل ئەمریكا هاتییە ئەنجامدان، ئەو چەندە هاتییە پشتڕاستكرن، كو ڕێژا 66% ژ جودابوونا ژن و زەلاما ل ئەمریكایێ، ژ بەر بكارئینانا فەیسبووكێ بوویە⁽⁴⁾».

لەوما زانا و بسپۆر، هەبوونا پەیوەندیێن خێزانی و هەڤاڵینی و جڤاكی گەلەك ب پێدڤی دزانن. سەبارەت ڤێ چەندێ ژی، تیمەكا ڤەكۆلەرێن ئەمریكی، ل زانینگەها «يونگ بريگهام» گەهشتینە وی ئەنجامی بۆراندنا دەمەكێ خۆش دگەل كەسوكار و هەڤاڵان، دێ 50% ژ مرنا  نشكەكێڤە كێم كەتەڤە، هەروەسا ئەندامێن وێ تیمێ دبێژن: پەیوەندییێن جڤاكی مفادارن بۆ ساخلەمییا مرۆڤی⁽⁵⁾.»

2. ئاریشا ئالوودەهیبوون (ئیدمانبوون) ب ئینتەرنێتێ:

 ئاریشەكا دن ژ وان ئاریشەیێن ب سەدەما زێدە و خراپ بكارینانا تەكنۆلۆجییایێ دناڤ جڤاكێ مە و جڤاكێن جیهانێ دا ب گشتی پەیدابووی، ئالوودەهیبوونە ب ئینتەرنێتێ.

ئالوودەبوو ب ئینتەرنێتێ، ئەو كەسە یێ ڕۆژانە بۆ دەمەكێ زۆر ئینتەرنێتێ بكاردئینیت و پێڤە دهێتە گرێدان و نەشێت ب ساناهی دەستا ژێ بەردەت.

ئێكەم كەس ل جیهانێ، كو هەست ب ڤێ مەترسییێ كری و زاراڤێ « ئالوودەهیبوون ب ئینتەرنێتێ» بكارئینای، پڕۆفیسۆرەكا دەروونناسا ئەمریکی بوو، ب ناڤێ کیمبەرلی یۆنگ (Kimberly Young)، ناڤهاتی ل سالا (١٩٩٤) د ڤەكۆلینەكێ دا هۆسا پێناسەیا «ئالوودەهیبوون ب ئینتەرنێتێ» كرییە و گۆتییە: « هەر كەسێ د حەفتییەکێ دا پتر ژ (٣٨) دەمژمێرا ئینتەرنێتێ بکاربینیت، ئانكۆ د ڕۆژەكێدا پتر ژ (5) دەمژمێرا بكار بینیت، ئەو كەس ب ئالوودەبوو (مدمن) دهێتە هژمارتن⁽⁶⁾.»

دەمێ مرۆڤ دگەهیتە ئاستێ ئالوودەهیبوونا ب ئینتەرنێتێ و تەكنۆلۆجیایێ، نە هەر ب تنی زیانێ دگەهینیتە پەیوەندییێن جڤاكی، بەلكو دبیتە مەترسی ژی بۆ سەر ژیانا وی ب خۆ، چونکی دێ هێتە ڤەقەتاندن ژ جیهانا راستەقینە و دێ بەرەڤ جیهانەكا ئاشۆپی و خەیاڵی و دویر ژ مرۆڤدۆستییێ ڤە چیت و دێ تووشی زۆر ئاریشێن خێزانی و جڤاكی و ئابووری بیت.

سەدەمێن ئالوودەهیبوون

ب ئینتەرنێتێ چنە؟

هەڵبەت زۆر نۆژدار و ناڤەندێن جیهانی، وەك نەساخی یان ئاریشەكا جڤاكی ل ئالوودەهیبوون ب ئینتەرنێتێ دنێڕن، لێ فەرە ئەم هەمی ڤێ ڕاستییێ بزانین ئالوودەهیبوون ب ئینتەرنێتێ سەدەمێن خۆ هەنە، دبنە ئەگەر زۆر كەس زێدە ژ دەمێ پێدڤی تەكنۆلۆجییایێ و ئینتەرنێتێ بكار بینن و بەرەف ئالوودەهیبوونێ ڤە بچن.

د ڤەكۆلینەكا ئەمریكی دا، ئەڤ چەندە یا هاتییە سەلماندن، كو (%7.5) ژ وان كەسێن ل ئەمریكا ئینتەرنێتێ بكاردئینن، تووشی نەساخییا ئالوودەهیبوونێ بووینە، ئەڤە ژی بۆ سێ سەدەمێن شەنگستی ڤەدزڤڕیت:

 یا ئێكێ: پاراستنا نەپەنییان: ئینتەرنێنتێ شییانەكا زۆر و بلەز و بێ سنور هەیە ل دابینكرنا زانیاری و پێدڤی و حەزێن تاكان، بێی تاك بهێتە نەچار كرن، كو ناسناما خۆ یا ڕاستەقینە خۆیا بكەت، ژ بەر ڤێ چەندێ، مرۆڤ دەمێ ئینتەرنێتێ بكار دئینیت، هەست ب ئازادی و سەرخوەبوونێ دكەت د هەلبژارتنا هەڤالان دا، هەروەسا د وارێ پرسیاركرنێ و یاریكرنێ و قۆماركرنێ و هەر تشتێ دن یێ ئەو بخوازیت.

یا دویێ: ئاسانكاری: سەدەمەكێ دن یێ ئالوودەهیبوونێ ب ئینتەرنێتێ، ئاسانكارییا وێ یە، چونکی ژ بۆ دەستڤەئینانا زانیارییەكێ یان تشتەكێ پێدڤی، یان نووچەیەكی، تو پێدڤی هندێ نابی ڕێیەكا دویر و درێژ ببڕی و پارەیەكێ زۆر ب مەزێخی، بەلکو ل جهێ تو لێ، ب زویترین دەم، هەر تشتێ تە بڤێت ب ڕێكا كلیكەكێ، دێ بدەستڤە ئینی، بێی ماندی ببی، ئەڤە مرۆڤی هان ددەت، كو دەمەكێ پتر هەمبەر ڤی شاشەی ڕوینیت و نووچەیێن پتر ڤەخوینیت و كەسێن پتر بنیاسیت، ڤێجا هێدێ هێدی دەمێ پتر دێ ژێڕا تەرخان كەت، هەتا ئالوودە دبیت، هەروەسا سەدەمەكێ دن ژی بۆ ڤێ چەندێ، هەبوونا ئینتەرنێتێیە ب ئاوایەكێ بەرمشە و ڤەكری، نەخاسمە د هەمی مالا و فەرمانگەهاندا.

یا سێیێ: ڕەڤینا تاكییە ژ واقعێ خۆ: هەر ل دویڤ ئەنجامێن وێ ڤەكۆلینا ئەمریكی، سەدەمەكێ دن یێ ئالوودەهیبوونێ ب ئینتەرنێتێ ئەوە، كو ئینتەرنێت ژی مینا پەرتووك و فیلم و تشتێن دن، ڕێكێ خۆش دكەت بۆ مژیلكرنا تاكی ب خۆڤە و ڕەڤین ژ وی واقعێ ئەو تێدا، بۆ واقعەكێ دن، كو جهێ وێ ڤەگریت.

چونکی زۆر جارا خەم و كەسەر، یان بێكاری و شەرمینی و خۆڤەدەركرن ل جڤاكێ، هاندەرن بۆ تاكی ژ وی واقعی بڕەڤیت و دناڤ واقعەكێ دیدا ئاكنجی ببیت، كو ئینتەرنێتە⁽⁷⁾.

3. خراپ بكارئینان و زێدە بكارئینانا تەكنۆلۆجییایێ دبیتە سەدەمێ نزمبوونا ئاستێ زانستی و درەنگ فێربوونێ:

هەڵبەت ئەو خویندكار و قوتابیێن بێ پلان و بەرنامە، بۆ دەمەكێ زۆر ئینتەرنێتێ بكاردئینن، نە هەر مفایەكێ زۆر ژێ وەرناگرن، بەلکو دێ بیتە سەدەمێ نزمبوونا ئاستێ وان یێ زانستی، چونکی هەم دەمەكێ زۆر دێ بێ مفا مەزێخن، هەم دێ مەژی و هزرێن وان ماندی بن، هەم دێ حەزا وان پتر و خورتتر لێهێت بۆ هندێ پتر ب دویف ماڵپەڕێن ئینتەرنێتێ دا بگەڕن و خۆ پێڤە مژویل بكەن، دویماهیک جار حەز و مەیلا خواندنێ ژی دێ ل نك وان كز و لاواز بیت و دێ درەنگتر فێربن.

لەوما خراپ بكارئینانا تەكنۆلۆجییایێ، ب تنێ باندۆرەكا خراپ ل سەر پەیوەندییێن جڤاكی نییە، بەلكو ل سەر خواندنێ و فێربوونێ و نزمبوونا ئاستێ زانستی ژی هەیە، چونكی دبیتە سەدەمێ ماندیكرنا مەژی و هزربەڵاڤی و ڕاهاتن دگەل بەرنامە و شاشێن دیجیتاڵی، نەخاسمە بۆ وان قوتابی یێن زێدە ب ئامیرێن زیرەكڤە هاتینە گرێدان و ئالوودەبووین.

ل دویڤ ڕاپرسییەكێ، كو ل سالا 1997 هاتییە ئەنجامدان و  ئەنجامێن وێ د گۆڤارا (Us Today)دا هاتینە بەڵاڤكرن، دەركەفتییە %86 ژ مامۆستایان ئەو باوەری هەیە، كو بكارئینانا ئینتەرنێتێ ژ ئالیێ زارۆكانڤە نابیتە سەدەمێ وەرارا شییانێن وان و زیرەكییا وان یا ئەكادیمی، ژ بەر نەبوونا یاسایەكێ ڕێكئێخستی د بكارئینانا وێ دا. هەروەسا د ڤەكۆلینا  پڕۆفیسۆر و دەروونناسا ئەمریكی (كیمبرلی یۆنگ)ێ ژی دا ئەو چەند خۆیا بوویە، كو %58 ژ قۆتابیان، دان (اعتراف) ب هندێ كریە ژ بەر بكارئینانا ئینتەرنێتێ، ئاستێ زیرەكییا وان هاتییە خوارێ، ئەڤە د دەمەكی دایە، كو ئینتەرنێت ب ژێدەرەكێ هەری گرنگ و لەزگین دهێتە دانان، بۆ گەڕیان ل دویڤ زانیارییان، لێ ئاریشە د وێ چەندێ دایە، قۆتابی بۆ گەلەك مەرەمێن دن بكار دئینن، نە ژ بۆ گەڕیان ل زانیاریێن پێدڤی⁽⁸⁾.

هەروەسا د ڤەكۆلینەكێ دا، كو ئارێن كاربنسكی (karbnsky  Aren) ل سالا  2006 ئەنجام دایە، بناڤێ «باندۆرا ب كارئینانا فەیسبووكێ ل سەر خواندنێ، كو ل سەر (219) خویندكارێن زانینگەهێ هاتییە ئەنجامدان، ژ وان (79) خویندكار تووشی ئالوودەهیبوونێ ببوون ب فەیسبووكێ، د وێ ڤەكۆلینێ دا، وان خویندكاران ئەو چەند پشتڕاستكربوو زۆر بكارئینانا فەیسبووكێ كارتێكرنەكا نەرێنی هەبوویە ل سەر ئاستی وان یێ زانستی⁽⁹⁾».

«ل دویڤ ڕاپۆرتا ناڤەندا ڤەكۆلینا (PEW)، ب درێژاهییا دو سالێن بۆری، ئامارا بكارئینانا مۆبایلێ دناڤ قۆتابییێن ئەمریكی دا ژ 52% بۆ 75% زێدە بوویە. هەروەسا ئامار ئاماژێ ب هندێ ژی دكەن، كو 38% زارۆكێن ژییێ وان دو ساڵ، مۆبایلێ بكاردئینن، د دەمەكی دا ئامارا دو سالێن بەری ڤێ ئامارێ، ب تنێ 10% بوو⁽¹⁰⁾».

4. زیانێن تەكنۆلۆجییایێ ل سەر ساخلەمییا مرۆڤی:

هەر ئالاڤەكێ تەكنۆلۆجییایێ زێدە ژ دەمێ پێدڤی هاتە بكارئینان، دێ باندۆرەكا خراپ و نەرێنی ل سەر ژیانا تاكی و جڤاكێ هەبیت، هندەك ژ وان ئالاڤان زیانا وان ل سەر ژیانا مەزنان ب گشتی و زارۆكان ب تایبەتی پترە، مینا تەلەفزیۆنێ و كۆمپیوتەرێ و مۆبایلێ و ئایپادێ و …هتد، نەخاسمە ئەگەر بۆ دەمەكێ زۆر ببنە بینەرێن  شاشێن وان.

هەلبەت ژ وان ئالاڤان ژی، تەلەفزیۆنێ ژ هەمی كەنالێن دن پتر باندۆرا خۆ هەیە ل سەر ژیانا زارۆكان، ل دویڤ ڤەكۆلینەكا كەنەدی، كو ل سالا 2003 ژ لایێ ئێكەتییا مامۆستایێن وی وەلاتی ڤە هاتبووكرن سەبارەت پەیوەندییا زارۆكی ب كەنالێن راگەهاندنێ ڤە، خۆیا بوویە 75% زارۆكێن كەنەدی، ژ ڕەگەزێن نێر و مێ، ئەوێن ل پۆلێن (3-10) دخوینن، پتر حەز ژ تەلەفزیۆنێ دكەن، هەتا كەنالێن دن یێن راگەهاندنێ، هەروەسا ل پەی دامەزراوەیا كایزر، ئەو چەند هاتییە تێبینیكرن، كو زارۆكێن كەنەدی، دەمەكێ زۆر بەری بچنە قۆتابخانێ؛ تێكهەڵی جیهانا تەلەفزیۆنێ دبن⁽¹¹⁾.

 زێدە تەماشەكرنا تەلەفزیۆنێ و ئامیرێن زیرەك، دبیتە سەدەمێ قەڵەوبوونێ: قەڵەوی بۆ هەمی ژییەكی، نەخاسمە بۆ ژییێ زارۆكینییێ، گەلەكا خراپە، چونكی ژ بلی تەمبەڵكرن و ژ بزاڤ ئێخستنا مرۆڤی، سەدەمەكە ژی بۆ سەرهلدانا چەندین نەساخیێن دن یێن كوژەك، مینا: نەساخییا شەكرێ و فشارا خوینێ و سەكنینا دلی و پەنجەشیرێ و… هتد.

دكتۆر «مارک دی بوئر»، سەرپەرشتیارێ تیما ڤەكۆلینێ ل زانینگەها ڤیرجینیا دبێژیت:» ئەو زارۆكێن د ڕۆژەكێ دا ئێك دو دەمژمێران تەماشەی تەلەفزیۆنێ دكەن، پتر ئەگەرێ قەڵەوبوونا وان هەیە ژ وان زارۆكان یێن كێمتر تەماشەی تەلەفزیۆنێ دكەن. نەخاسمە ل باخچێ ساڤایان و پۆلا ئێكێ یا بنەڕەت.

ل پەی ئەو ڤەكۆلینا دكتۆرێ ناڤهاتی ل سەر پتر ژ (11000) زارۆكێن باخچێ ساڤایان ئەنجام دایە، دەركەفتییە ئەو زارۆكێن ڕۆژانە ئێك هەتا دو دەمژمێران هەمبەر شاشێ تەلەفزیۆنێ نە، 47% ئەگەرێ قەڵەوبوون و زێدەبوونا كێشا لەشێ وان پترە ژ یا وان زارۆكێن، كو كێمتر ژ وی دەمی تەماشەی تەلەفزیۆنێ دکەن⁽¹²⁾.»

ڤەكۆلینەك دن، كو ڕێکخراوا ساخلەمییا جیهانی ل شەش دەڤەرێن ئاسیا و ئەفریقا و ئەورۆپایێ ئەنجام دایە و بۆ دەمێ 12 سالا بەردەوام بوویە، ئاماژێ ددەتە هندێ، كو ڕێژا قەڵەوبوونێ ل ساڵێن بۆری ، %١٠ بۆ %٣٠ زێدە بوویە⁽¹³⁾».

زێدە تەماشەكرنا تەلەفزیۆنێ و ئامیرێن زیرەك، باندۆرەكا نەرێنی ل سەر گەشە و وەرارا زارۆكان دروست دكەت: پڕۆفیسۆر لیندا پاگەین(Linda Pagan) دبێژیت: د ڤەكۆلینێن بەرێ دا، ب ئاسایی هاتبوو زانین هەكە زارۆكێ دبن ژییێ پێنج سالییێ دا ڕۆژانە بۆ دەمێ سێ دەمژمێران بەرێ خۆ دابا تەلەفزیۆنێ، چونکی ئاریشەكا وەسا د سەرەدەریكرنێن زارۆكی دا چێنەدكر، بەلێ وان ڤەكۆلینان چ گرنگی ب پاشەڕۆژ و شێوازێ ئاخڤتنا زارۆكان نەدابوو، چونكی زارۆك هەر ب تنێ تووشی ئاریشا لاوازییا ئاخڤتنێ نابنەڤە، بەلکو شیانێن خۆ ژی ژ بۆ شەهرەزابوون د بكارئینانا هژمارەیاندا د زانستێ (بیركاری)یێ دا دێ ژ دەست ددەن و ژ ئالیێ ڕاهێنانێن وەرزشی ژی دێ لاواز بن⁽¹⁴⁾.»

5. باندۆرا تەكنۆلۆجییایێ ل سەر لادانا سێكسی:

هەڵبەت هەتا نها زۆر ژ گەنجێن مە، ب هشیاری و چاڤزلی سەرەدەریێ دگەل تەكنەلۆجییایێ نەكرییە و پتر بۆ دەمكوشتن و خۆمژویلكرنێ بكار ئینایە، لەوما گەلەك جاران هندەك ژ وان بووینە قوربانی و تووشی لادانا سێكسی بووینە و پێڤە ئالوودە بووینە و ژ لایێ دەروونی ڤە پێڤە هاتینە گرێدان و ڤاڕێ بووینە.

ل دویڤ ڤەكۆلینا موقەدەمێ پۆلیسی، (سالار تەحسین سەیدۆ دری): «ڕۆژانە پتر ژ (400،000) كەس ل هەرێما كوردستانێ سەردانا ماڵپەڕێن سێكسی دكەن، ل رۆژهەڵاتا ناڤین ژی، عێراق ب پلا ئێكێ دهێت ل تەماشەكرنا ماڵپەڕێن سێكسی⁽¹⁵⁾.»

زۆربوونا مالپەڕێن سێكسی ل سەر تۆڕا ئینتەرنێتێ و نەبوونا پەروەردەكا ساخلەم و نەبوونا چاڤدێرییێ و نەبوونا شارەزاییێ ل دۆر چاوانییا بكارئینانا ئینتەرنێتێ، دبنە هاندەر بۆ زارۆك و تولاز و گەنجان، كو دەستی بۆ ڤی كاری ببەن و گرفتاری زۆر ئاریشا ببن و زۆرجارا بوویە سەدەمێ بوویەر و كارەساتێن دلتەزین.

په‌راوێز:

1. موقع موضوع، https://mawdoo3.com/، تعريف التكنولوجيا، محمد جوارنه،٢٨ مارس ٢٠٢٢
2. ماڵپەڕی گوڵان میدیا، https://www.gulanmedia.com/so/story، خراپ بەكارهێنانی ئینتەرنێت و مۆبایل زۆر كێشەی كۆمەڵایەتی دروست دەكات، 11ی ئۆكتوبەر، ساڵی 2012.
3. كتێبی (دۆخی ئاسایشی كۆمەڵایەتی لە هەرێمی كوردستان)، لە نووسینی موقەدەمی پۆلیس سالار تەحسین سەیدۆ دری، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، چاپی یەكەم، ساڵی 2019.
4. موقع شكة نبأ المعلوماتیة، مواقع التواصل الاجتماعي و دورها في التفكك الاسري، ليث الخاقاني، 19/3/2015.
5. توندوتيژى ئه‌ليكترۆنى له نێوان خوێندكاران، ئیسماعیل تەها، گۆڤاری ژیار/ ژمارە 24 ساڵی 2016.
6. موقع البیان، https://www.albayan.ae/opinions/articles/2018-07-04-1.3307085، إدمان الإنترنت، د. خالد الخاجة.
7. ماڵپەڕی(بەشی پەرتووكخانەكان)، ئالوودەهیبوون بە ئینتەرنێـتەوە (پێناسە، جۆرەكانی، نیشانەكانی، هۆكارەكان، كاریگەریەكانی، چارەسەرەكان). ڕێكەوتی22 تەمۆزی 2015.
8. ماڵپەڕی(بەشی پەرتووكخانەكان)، ئالوودەهیبوون بە ئینتەرنێـتەوە (پێناسە، جۆرەكانی، نیشانەكانی، هۆكارەكان، كاریگەریەكانی، چارەسەرەكان). ڕێكەوتی22 تەمۆزی 2015.
9. آثار استخدام مواقع التواصل الاجتماعی علی التحصیل الدراسی، للأبناء فی محافظة طولكرم من وجهة نظر ربات البیوت، إعداد الطالبة: رشا أديب محمد عوض 2013 – 2014.
10. سایت مشرق، https://www.mashreghnews.ir/news/759504/%DB ۱۴ آسیب سنگین تلفن همراه در زندگی دانش‌آموزان، تاریخ انتشار: ۱۷ مرداد ۱۳۹۶.
11. نحوە مجتمع معریفة، سلسلة دراسات یصدرها مركز دراسات الاستراتیجیة، جامعة ملك عبدالعزیز، الاصدار الرابع و الاربعون، سنة 2012.
12. سایت نمناك، https://namnak.com، تاثیر تماشای تلویزیون بر چاقی کودکان.
13. هەمان ژێدەر.
14. تەلەڤزیۆن و كەسایەتی منداڵ، د. رۆزە عەبدوڵا شەریف و د. محەمەد عەبدوڵا كەلاری، چاپخانەی حاجی هاشم، چاپی یەكەم، ساڵی 2014.
15. كتێبی (دۆخی ئاسایشی كۆمەڵایەتی لە هەرێمی كوردستان)، لە نووسینی موقەدەمی پۆلیس سالار تەحسین سەیدۆ دری، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، چاپی یەكەم، ساڵی 2019.