داهێنانێن سەیف محەمەد بەگێ بەرواری

عەلی عەبدوللا هەسنیانی

د دیرۆکێ دا د ناڤ کوردان دا گەلەک کەس هەبووینە مل ب ملێ نەتەوەیێن دی ئامیرە و ئالاڤێن پێدڤی بۆ ژیانێ داهێناین، هندەک ژ وان داهێنەر و داهێنانێن وان د بەرپەرێن دیرۆکێ دا هاتینە تۆمارکرن، ئێک ژ وان داهێنەران سەیف محەمەد بەگ کوڕێ سەعید بەگێ بەرواری یە، دیرۆکا ژ دایکبوون و مرنا وی ل بەردەست نینە، بەلێ یا ل بەردەست هاتییە زانین بابێ وی سەعید بەگ ل ساڵا (1127مشەختی/1715زایینی) ژ لایێ میری میرگەها بادینان (بەهرام پاشایێ مەزن) ل میرگەها بەرواری بالا هاتییە دامەزراندن، لەورا ئەم دشێین بێژین کوڕێ وی ل چەرخێ 18زایینی ژیایە، دەربارەی جهێ وی ژی پشتی ڕزگاربوونا بابێ وی ژ شەڕێ دگەل میرگەها هەکاری ژ کەلا (بێتەنوورێ) قەست کريیە کەلا هرۆرێ (قومریێ)، سەیف محەمەد کەسەکێ ئاقلدار و زیرەک و داهێنەر بوو، د دیرۆکێ دا ئاماژە ب چەند داهێنانێن وی هاتییە کرن^(١).

1 – داهێنانا پاراشۆتێ

پەراشۆت ئالاڤەکێ خۆ هاڤێتنێ یە ژ جهەک بلند ب هێمنی ب رێکا بەرگێریکرنا هەوای د ناڤ قوماشێ پەراشۆتێ دا بێی، کو مرۆڤێ خۆ دهاڤێژیت زیان بگەهیتێ و بریندار ببیت.

د دیرۆکێ دا گەلەک پێکولێن فڕین و خۆ بەردانە خوارێ هاتینە کرن ب ئالاڤێن جودا جودا، بەلێ پاراشوتا سەردەم ل سەدەیا ١٨ زایینێ هاتییە داهێنان ژ لایێ لویس سێباستیان لینورماندی (Louis-Sébastien Lenormand ) و ئێکەمین خۆ هاڤێتنا وی ل ساڵا ١٧٨٣ زایینی هاتییە تومارکرن. ^(٢)

سەیف محەمەدی پەراشوتەک داهێنابوو، ژ کەلهێ (کەلا هرورێ) خۆ دبەردا خوار و ل دۆلا (تەبالا) داددا^(٣)، ئانکۆ داهێنانا خۆ ب سەرکەفتییانە تاقی کرییە و خۆ ژ کەلها ل سەرێ چیای، کو بلنداهییا وێ نێزیکی ١٦٠٠ میترایە بەردایە خوار، ئەڤێ چەندێ وێرەکییەکا مەزن بۆ دڤێت و یا دیارە داهێنانا وی زێدە موکم بوویە، لەورا ئەوی ئەو باوەرییە پێ هەبوویە خۆ ژ جهەکێ وەسان بلند بەردەتە خوارێ.

ڤەکۆلەر (عیماد عەبدوسەلام رەئوف) د وێ باوەرێ دایە، کو ناڤهاتی ئێکەم کەسە (پاراشوت) داهێنای^(٤)، بەلێ ئەڤ چەندە ل سەر زانینا دیرۆکا  ژ دایکبوون و مرنا سەیف محەمەدی دمینیت و زانینا دەمێ تاقیکرنا ڤێ داهێنانێ، دا بهێتە زانین کا ئەرێ ئەوی ژ بەری لێنورماندی داهێنایە یان پشتی وی، چونکی هەردو ل چەرخێ ١٨ ژییاینە، چونکی داهێنانا لێنورماندی ل دویماهیکا چەرخێ ١٨ بوویە، ئەگەر هەیە سەیف محەمەد بەری وی بیت، بەلێ یا ئەم بێ دودلی دزانین ئەو ئێکەمین کەسایەتییێ کورد و موسلمانە ل رۆژهەلاتا ناڤین (پاراشوت) داهێنای و ئێکەمین کەسە ل جیهانێ خۆ ب پاراشۆتێ ژ چیای د بەردەتە خوارێ.

مخابن ئەڤ داهێنانە نەهاتییە پاراستن و چاوانییا دروستکرنا وێ نەهاتییە زانین.

2 – سیستەمێ لولەیێن ئاڤێ

ئێک ژ پێدڤیاتیێن هەرە گرنگێن مرۆڤان ئاڤە و دەمێ کەلهەک ل جهەکێ ئاسێ و بلند بیت دێ ئاریشەیا ئاڤێ هەبیت، تایبەت دەمێ کەلهە تووشی هێرشا دوژمنان دبیت و دهێتە دۆرپێچکرن، خەلکێ وێ بۆ ماوەیەکێ درێژ دمیننە د کەلهێ ڤە، لەورا یا پێدڤییە سیستەمەکێ گەهاندنا ئاڤێ هەبیت خەلکێ وێ بشێن ل جهێن وەسا ڤەدەر و دۆرپێچکری ڕزگار ببن، سەیف محەمەدی بۆریێن ژ هەریێ چێکربوون و د کویرها ئاگری دا هاتبوونە هشک کرن، هێلەکا لۆلەیێن ئاڤێ چێکربوو ژ دۆلا (تەبالا) ئاڤ دکێشا سەری هەتا دگەهشتە کەلهێ ل سەرێ چیای.^(٥)

ئەڤ تەکنیکە هەر ژ کەڤندا هەبوویە، کەڤنترین سیستەمێ ژ ڤی جۆری ل میزۆپۆتامیایێ هاتییە ڤەدیتن و ڤەدگەریتە ڤە ٤٠٠٠ ساڵان پێش زایینی ل سەردەمێ سومەرییان^(٦)

بەلێ یا پێدڤییە ژ لایێ ئارکولوجی و ئەندازیاری ڤە کەسێن بسپۆر و لایەنێن شولەژێ ڤەکۆلینێ ل سەر تەکنیکا کارکرنا سیستەمێ ئاڤا کەلا هرورێ بکەن، ژ بۆ پتر زانینا نهێنی و لایەنێن ڤەشارتی.

3 – تفەنگا هەوایی

تفەنگێن ئاگردار د ناڤدار بوون د ناڤ کوردان دا، هەر ژ سەردەمێ شاهـ عەباسێ سەفەوی تفەنگ ل رۆژهەلاتا ناڤین ب رەنگەکێ بەرچاڤ د جەنگان دا هاتییە بکارئینان^(٧)، هۆزانڤانێن کورد یێن ل نێزیک وی سەردەمی ژییاین د هوزانێن خۆ دا ئاماژە پێکرینە هەر وەک مەلایێ جزیری دبێژیت:

چ خەبەر دم ژ دلێ تەی وەکی سەنگ

دکوژی عاشقێ مسکین ب تفەنگ ^(٨)

بەلێ یا سەیر ئەوە سەیف محەمەدی تفەنگەک چێکربوو ب هێزا پەستانا هەوای کار دکر، وەسا یا بهێز بوو دارا سیراتییا وێ دو سەنتیم کون دکر^(٩)، هەتا نوکە ئەڤ چەندە د ناڤ کوردان دا بتنێ ل دەڤ سەیف محەمەدی هاتییە دیتن.

ئەڤ جۆرە تفەنگە بارا پتر بۆ نێچیرێ بکار دهێن، دیرۆکا داهێنانا وێ ڤەدگەریتە ڤە چەرخێ ١٦زایینی، کەڤنترین تفەنگا هەوایی ڤەدگەریتە ڤە ساڵا ١٥٨٠زایینی، کو ل موزەخانا ستوکهولمێ یە.^(١٠) 

تەکنیکا کارکرنا وێ ژی ب رێکا قنینەیەکا هەوای یە ل جهێ قونتاغی، ب رێکا پەمپەیەکێ دهێتە پرکرن ب هەوایی، لایێ دی یێ قنینەیی ب لۆلەیا تفەنگێ ڤە گێردای یە، ل دەمێ گڤاشتنا جەلەبکێ هەوایێ گڤاشتی گوللەیێ بهێز پال ددەت.

ژێدەر و پەراوێز:

 (١) هێرش کەمال رێکانی، عەشیرەتێن بەهدینان ١٥١٤-١٩١٩زایینی ، زانکۆیا دهۆک ، بپ١٤٤

(٢) Gina hagler, Modeling Ships and Space Craft

The Science and Art of Mastering the Oceans and Sky,springer 2012, p:86

(٣) محفوظ العباسي، أمارة بهدينان العباسية ، المطبعة الجمهورية ، الموصل ١٩٦٩ ، ص٧٩

(٤) رێکانی، هەمان ژێدەر

(٥) العباسي، هەمان ژێدەر

(٦) Maximillien De Lafayette , Explanation of Sumerian Tablets, Slabs and seals and Translation of Cuneiform Inscriptions, lulu 2014 , Vol1 P:221

(٧) https://www.iranicaonline.org/articles/firearms-ii-production-of-cannon-and-muskets

(٨) مەلایێ جزیری، دیوانا مەلایێ جزیری، بەرهەڤکرن تەحسین ئیبراهیم دۆسکی، سپیرێز ٢٠٠٥ ، بپ٣٤٦

(٩) العباسي، هەمان ژێدەر

(١٠) William Gurstelle , Adventures from the Technology Underground, Crown 2009 , P:141

(١١) https://www.pyramydair.com/blog/2019/09/the-girardoni-repeating-air-rifle-of-1780/