گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
زەینەب عسمەت نێروەیی
دار به‌ڕوى، ئێكه ژ وان دارێن مشه ل ئاقارێن كوردستانێ، داره‌كا ناڤداره ب خۆڕاگريێ چ بهێته بڕين يان سۆتن، جاره‌كا دى ل سه‌ر بنێ خۆ شين دبيته‌ڤه، گه‌له‌ك جاران (سه‌رۆك مه‌سعود بارزانى) د په‌يڤێن خۆ دا ئاماژه ب خۆڕاگرييا ڤێ دارێ كرييه، ده‌ما گۆتى (پارتى دار به‌ڕوى يه، نە ب سۆتنێ نە ب بڕینێ ژ ناڤ ناچیت)(1). هه‌روه‌سا گه‌له‌ك جۆرێن وێ هه‌نه، مفايێن وێ دزۆرن، وه‌كو ئابوور مفايه‌كا باش هه‌يه. ديسان ل نك هۆزانڤانێن كورد بوويه هێما و سمبول بۆ خۆڕاگرييا ملله‌تێ كورد به‌رامبه‌ر سته‌ما دژمنان و گه‌له‌كان هۆزان پێ ڤه‌هاندينه. بوويه ناڤێ هۆزان و ديوانێن وان(2).
به‌راهى..
دار بەڕوی یان سندیان ناڤێ زانستی (Quercus spp) و ناڤێ ئینگليزی (Oak)، ژ خێزانا (Fagaceae)، دارەكا مەزن و تەمەن درێژە و ژييێ ڤێ دارێ نێزیكی (500 – 2000) ساڵانه، ل جیهانێ دا نێزیكی (600) جۆرێن وێ هەنە، كو هەمی دكەڤنە نیڤا گۆیا باكۆرێ ئەردی، ئەڤ دارە ل سەر دو جۆران دهێنە دابەشكرن (دارێن هەمی دەما كەسك) یان (دارێن وەرزی)، دارێن بەڕوی ب ساناهی گەشێ دكەن ب رێكا (به‌ڕويێ). هەروەسا پێدڤی ئاخەكا ب شهەكا ناڤنجی بیت، سەرەڕای هێزا دار بەڕویێ، به‌لێ مەترسيیا ژ ناڤچوونا وی یا هەی ب رێكا كه‌روويێن نه‌خۆشييان(كڤاركێن نه‌خۆش) دبیتە ئەگەرێ چرمسینا دارێ.(3)
جۆرێن دار بەڕویێ
گه‌له‌ك جۆرێن وێ هه‌نه، (85%) دارستانێن كوردستانێ دار بەڕوی نە و بەلگ وەرینن، كێم داروبار هەردەم د كەسكن، ئانكو بەلگ نە وەرینن وەكی دارا (هەڤرست، كاژێن زاویتە و ئه‌ترووشێ) و جهێن ديتر. پتريیا دارێن ماین بەلگ وەرینن، وەك (گهویشك، هەلهەلۆك، كورۆسك و هتد.)، زێدەباری پێكهاتەیا سەرەكیيا دارستانێ، چه‌ند جۆرێن داربەڕوی هه‌نە:
- دارا بەڕوی Quercus aegilops.
- دارا مازی Quercus infectoria.
- دارا دیندار Quercus libani.
- دارا سۆر (دارا حەسەن بەگ Quercus macronthera.(4).
- بەڕوييا سپى
- بەڕوييا ئینگلیزى
- بەڕوييا پاشایی
- بەڕوييا کەستەنائی
- بەڕوييا لوبنانى
به‌لێ دو جۆرێن سەرەكی یێن دار بەڕوی یێن بەربەلاڤ ل كوردستانێ هەنە، هه‌ر ژ (چیایێ شنگالێ) هەتا دگەهیتە (خانەقیین و مەنده‌لى) ده‌ست پێ دكه‌ت، ل هەمی دەڤەرێن كوردستانێ دبەربەلاڤن، ئەو ژی (دارا بەڕوی) و (دارا مازیيه).
كورتيیەك ل سەر جۆرێن دار بەڕویێ ل كوردستانێ:
- دارا به‌ڕوى:
دارا بەڕوی قەبارەيێ دارێ ژ بچویك بۆ قه‌بارێ ناڤنجی، بلنداهيیا وێ (5 – 12) مه‌ترانه، پانی (2 – 7) مه‌تران، داره‌كا گەلەك بهایە و به‌رێ وێ دهێتە خوارن. ل دەڤەرێن نزم دژیت نێزیك (350 – 2000م)ه، بلنداهييا ل سەر ئاستێ دەریايی. ل پشتا سكرێ دهۆكێ هه‌تا دگەهیتە سەرێ چیایێ گارە، ئەڤ جۆرە داره ل هەمی بلنداهييان یا هەيی. نێزیكی (150 – 200) ساڵان دژیت، دار بەڕوی بەربەلاڤترین دارە ل كوردستانێ. نێزیكی (70%) ژ سەرجەمێ ئەو دارێن ل كوردستانێ؛ داربەڕوی نە، ساڵانه ب نێزيكى پێدڤی ب (500 ملم) بارانێ هەیە، دشێت خۆ ل بەر بارودۆخێن سەختێن ژینگەهێ بگریت، بۆ نموونە (كەش و هەوایێ سار، تیرۆژكێن رۆژێ یێن راستەوخۆ و گه‌رم بۆ ماوه‌يێن درێژ، كێم باران بارین و هتد..).
دار به‌ڕوى ئێكانە دارە، كو بشێت ساڵانە نێزیكی (48) پاوەند (CO2 – دووه‌م ئوكسیدێ كاربۆن) ب هەلمژیت، بەرامبەری وێ (O2 ئوكسجین)ى، ب مخابنی ڤە ئەڤ دارە وەكی گەلەك دارێن دیتر یا كەتیيە بن فشارێن چالاكيێن مرۆڤان، وەك (سۆتن و بڕین)، ئەڤێ دارێ ساڵوخەتەكێ گەلەك باش يێ هەی، ئەو ژی هندەك (ڕه‌هـ و ڕيشالێن وێ/ سلكا وێ) تمام یێن دبن ئاخێ ڤە هەین، كو سۆتنا ب ئاگری ژى كارتێكرنێ لێ ناكه‌ت و ژ ناڤ ناچیت، بەلێ پا پێدڤی ب گەلەك دەمی هەیە، داكو چارەكا دی مەزن بیت و گەشێ بكه‌ت و ببيته داره‌كا بەرهەمدار.(5)
- دارا مازی:
ژ دارێن بەربەرلاڤه ل كوردستانێ، بەلێ ل چیایێ شنگالێ نینە، ژ بەر هشكاتیيا وی جهی، قەبارەيێ دارا مازی ژ بچویك بۆ ناڤنجی، بلنداهيیا وێ (4- 12م)ه، پانی(4- 8م)ه، ئەڤ جۆرە ناهێتە خارن، ل ناڤ دارستانێن ناڤنجی دا دهێتە دیتن. ل بەرزايیێن نزم نینە. نێزیكی (700 – 1800م) بەرزیيا سەر ئاستێ دەریایێ يه، درێژاهيیا بەلگێن وێ (3,7 – 11,4سم) و پانی(2,6 – 6سم)، سەرێ بەلگی یێ تیژە، ل سەر جۆرێن ئاخێ یێن جودا و كانیيا و نهالا شین بیت، ئەڤێ دارێ بەرگریيا سەرمایێ و بەفرێ هەیە، پتر گەشێ ل بەر هەتاڤێ دكەت، دارا مازی گەلەك یا باشە بۆ ره‌نگا و چاره‌سه‌رييێن ئێشا تیفۆیێ و گه‌ده‌يى.(6)
- دارا دینداری:
قەبارێ وێ ژ بچویك بۆ ناڤنجی، بلنداهيیا وێ (6- 14م)ه، تیرەكە (نیڤا) قەبارە (25- 70سم)، چەقێن نوی لێ دهێن، درێژاهیيا بەلگێن وێ (1,4- 4,8سم)، پانيیا وێ (1,8- 4,61سم)، ئەڤ دارە ل ناڤ دارستانێن چیایی يا بەربەلاڤە، ل بلنداهييا ناڤنجی هه‌تا (1100- 1800م) ل سەر ئاستێ دەریایی، ب هەتاڤێ گەشەيێ دكەت، پێدڤی ب ئاخا شهـ هەیە، بەرگريێ ل سەرمایێ و بەفرێ دكه‌ت، ل هاڤینێن درێژ پێدڤی ب گەرماتيیەكا نەرم هەیە، ئەڤ دارە پتریيا وان ل ده‌ڤه‌رێن چیایى شین دبن.(7)
- دارا سۆر (حەسەن بەگ):
ب تنێ ل چیایێ (حەسەن بەگ)ێ هەیە، (1200- 1800م) ل سەر ئاستێ دەریایێ هەیە، درێژاهيیا وێ (12) مه‌ترانه، قەدێ وێ (30- 70سم)، تيڤكلێ وێ رەنگێ وێ تۆزكەوی يه، چەقێن داران تژی موییێن زەر و قەهوایی نە، درێژاهيیا بەلگی ژ (6,2- 12,6سم)، پانی(3- 7,6سم)، ئەڤ دارە ساڵانە پێدڤی 700 ملم بارانێ هەیە، ل هاڤینێ پێدڤی سەقایەكێ ناڤنجی هەیە، بەرگريیا سەرمایێ و بەفرێ هەیە.(8)
شێوێ دارا بەڕوی:
دارەكا مەزن و ستویرە، ڕهێن بهێز هەنە، گەلەك تا (چەق) ژێ دچن، بلنداهيیا دارێ (30 – 40)مه‌ترانه، ڕهێن وێ دگەهنە نێزیكێ (2م)، بەلگێن دارێ ل هاڤینێ رەنگێ كەسكێ تاری یە و ل پایيزێ رەنگێ قەهوایى يە.(9)
ماوەیێ گەشەكرنا دار بەڕویێ:
گەشەكرنا دارا بەڕویێ یا جياوازە، ل دويڤ جۆر و بارودۆخێ ژینگەهی دمینیت، گەلەك جاران پێدڤی ب (10 – 20) ساڵانه هه‌تا كو دبیتە دارەكا بەرهەمدار، شیيان هەنە بو ماوەیێ چەند ساڵان بمینیت، هندەك جۆرێ دارێ پتر ژ (500) ساڵان دژین.(10)
كەزاختنا دار بەڕویێ:
بۆ كەزاختنا دارا بەڕویێ، باشترین دەم وەرزێ زڤستانێ یە ژ هەیڤا كانوونا ئێكێ (هه‌يڤا دوازده) هەتا شواتا (هه‌يڤا دو)، نابیت مروڤ كەزاختنا دارێ ل وه‌رزێ هاڤینێ و بهارێ بكەت، بێ گومان كەزاختنا دارێ بۆ باشكرنا دارێ یە، داكو یا پاراستی بیت ژ نەخۆشيیان، خه‌مله‌كا باشتر بدەتە دارێ، ئه‌ڤ پێنگاڤێن ل خواری د پێدڤينه بۆ كەزاختنا دارێ:
- كەزاختنا چەقێن ژ دەرڤە (يێن درێژ) بۆ كێمكرنا نەخۆشيیێ و ب هێزكرنا دارێ‌یە.
- كەزاختنا چەقێن هشك، داكو نە بیتە رێگر بەرامبەر چەقێن نوی.
- كەزاختنا وان چەقێن نێزیكی ئێك و د ناڤئێكرا شین دبن.
- كەزاختنا وان چەقێن خوار.
- كەزاختنا وان چەقێن ل خوارێ نێزیك قورمێ دارێ و ڕهان، داكو فشارێ ل سەر قورمى و ڕهان نەكەن.(11)
رێكا چاندنا دار بەڕویێ:
دار بەڕوی ب رێكا (تۆڤی)، ئانكو ژ بەرهەمێ دارێ دهێتە چاندن، وەكی پۆلينكرنا وێ دبێژنێ (نوت)، ئانكو فێقییەكە یان بەرهەمەكە، كاكلكەكە ل گەل قەلپيچەكی بۆ پاراستنا وێ، ئەو بەرهەم یان ژی ئەو بەڕوی دێ ئوتوماتیكی ژ قەلپيچكا خۆ كەڤیت بۆ بنێ دارا بەڕویێ، دێ بۆ خۆ كه‌ش و هه‌وايى خۆش كەت ژ وان بەلگێن د وەریێن ژ دارێ، كو مه ئاماژە دايێ داره‌كا بەلگ وەرینە، دێ ڕزن و كیفكۆیى بن، دێ هێتە نخافتن و پاراستن و هێدی هێدی ده‌ليڤا خۆ بینیت، ل زڤستانێ ژی دەڤەر یا بەفرین و بارانه و ئەو بخۆ دێ شین بیت و هێدی هێدی گەشێ كەت، باشترین گیانەوەر بۆ بەلاڤكرنا بەڕوییان، كو ل جهێن جودا جودا شین ببن، ب رێكا سڤۆرانه. سڤۆرە دێ بەڕویێ ئینیت، كو دا بۆ خۆ ب ڤەشێریت بۆ هندێ وه‌رزه‌كێ دی بهێت بخوت. ل جهێن جودا ڤەدشێریت و ئەو بخۆ هندەك ژ وان دێ شین بن و هندەكان ژى سڤۆرە دخوت، باشترين رێك ئەوە ب رێكا به‌ركى دار بەڕوی بهێته زێدە كرن.
بكارئینانا دار بەڕوی د گەلەك بیاڤاندا:
چێكرنا كەل و پەلێن ناڤمالێ یێن گەلەك بهاگران، (به‌رميل)د به‌رێدا پتر ل وه‌ڵاتێن ئه‌ورۆپي چێ دكرن، (بۆ گرێدانا سكه‌يێن قيتاران)، كورسيك و قه‌نه‌په و دولابان، بۆ ده‌رگه‌هـ و په‌نجه‌ران، ژ بەر وێ چەندێ یا بهێزە، به‌رهه‌مێ وێ دبیتە ژێده‌ره‌كى سەرەكی بۆ خوارنا گیانەوەرێن كیڤی، هەروەسا دهێتە بكارئینان وەك ئالف بۆ گیانەوەران. ديسان جۆره‌كێ دارا به‌ڕويێ ئه‌وێن كه‌ڤنار، جۆره فێقييه‌كى دده‌ن ل گوندا دگۆتێ (سێڤه‌لۆك) كو وه‌كو سێڤا يا ب ئاڤه و يا نه‌رمه بۆ خوارنێ.(12)
مفایێن دار بەڕویێ بۆ ژینگەها سروشتی:
- گەلەك كانزا و ماددێن زیانبەخش ژ ئاخێ دەردئێخیت، ڕێ ل هه‌ڕفتن و ڕامالینا ئاخێ دگریت، ب تایبەتی ل دەڤەرێن چیایی و ڕهێن وێ یێن بەرفرەهـ و بەلگێن وێ یێن پەحن؛ ئاڤا بارانێ كونترۆل دكەن.
- ژێدەرێ خوراكییە بۆ گیانەوەران و باڵندەیان، جهێ ئاكنجیبوونێ یە بۆ گەلەك باڵندەیان نه‌خاسمه سڤۆران و هنده‌ك باڵنده‌يان.
- ژ وان جۆرانە ل دەمێ روودان و كارەساتێن سروشتی وەك ئاگربەربوونێ پشتی هینگێ زوی گەشە دكەت ب تایبەت ئەگەر دار بەڕوی د قووناغێن ناڤه‌ند يێن شينبوونێ دا بیت.
- دشێت خۆ ل گەل گوهۆڕینێن ژینگەهێ بگونجینیت و بەرگریيا كەش و هەوایێن نەخۆش دكەت.
- تەمەنەكێ درێژ هەیە، كو هندەك جاران دگەهیتە هەتا 500 ساڵان.
- بكار دهێن بۆ چاندن و پەروەردەكرنا قاچكێن شیتاكی (shiitakes).
- سیتاڤەكا باش هەیە، كو مفایە بۆ گیانەوەران و هندەك رووەكان و مرۆڤان.
- پاقژكرنا هەوای و نەهێلانا غازێن زیانبەخش د ژینگەهێ دا.
- بكار دهێت د بیاڤێن پزیشكی دا بۆ چارەسەركرنا هندەك نەخۆشیان و كێمبوونا ئێشان.(13)
گرنگترین نەخۆشیيێن دارا بەڕوی:
- هشكبوونا قورمێ دار به‌ڕويێ Oak wilt
- ڕزینا ره‌هێن وێ (ئارمڵاريا)Armillaria root rot
- درێژبوون و ده‌ركه‌فتنا درێژ يا تاكێن وێ Oak leaf blister
- سۆتنا باكته‌ریا یا په‌لان Bacterial leaf scorch
- نه‌خۆشیا ئانتراكنۆز یا دارێOak anthracnose
- كانكه‌را هیپۆخیلۆن Hypoxylon canker
- سپیكاتیا گه‌ور (پۆوده‌ری ملده‌و) Powdery mildew
- مرنا بله‌ز یا دارێ Sudden oak death
- نێماتۆدێن گرێكا ڕه‌هێ (مه‌لۆدۆگینه سپپ) Rust the telial stage is only produced on an evergreen oak
- نێماتۆدێن برینێ (پراتیله‌نجهوس)plant parasitic nematodes such as:
Root_ knot nematodes (Meloidogyne spp) Lesion nematodes (Pratylenchus)
Reniform nematodes (Rotylenchulus)
Dagger nematodes (Xiphinema)
Spiral nematodes (Helicotylenchus)
11.ئه‌ماراڤرووس(ڤیرووسه‌كە) .Emaravirus(14).
ب كورتى:
د ساڵا 2024ێ دا، نێزیكی (25,000 – 30,000)ان، ل سنورێ ڤێ هژمارێ ل كوردستانێ دار هاتینە سۆتن، (75%) ژ وان دارستانان (بەڕوی و مازی) بوون. هەر ل ساڵا 2024ێ نێزیكی (35,000) شتلێن دارا خەلكی ژ لايێ خۆ ڤه چاندن، ل پارێزگەها دهۆكێ تایبەتی ل كاشێ، نێزیكی (20,000)، ل دهۆكێ (10,000). نه تنێ دار بەڕوی بوون، بەلكو (دار كاژ و سەبەحبەح) ژى بوون.(15
په‌راوێز و ژێدەر:
- د هه‌وا هه‌لبژاتنێن ليستا 190 يا پارتى ديموكراتى كوردستاندا سه‌رۆكى ئه‌ڤ په‌يڤه گۆتييه.
- مه‌دحه‌ت بێخه‌و، ديوانى (داربه‌ڕوو)، به‌غدا – 1983.
- https://www.ejaba.com/question/
- Shahbaz S.E. 2010 tree and Shrubs (Afield guide to the trees and shrubs of Kurdistan region of Iraq. Poblication of Universitty of Duhok.
- Shahbaz S.E. 2010 tree and Shrubs (Afield guide to the trees and shrubs of Kurdistan region of Iraq. Poblication of Universitty of Duhok.
- Shahbaz S.E. 2010 tree and Shrubs (Afield guide to the trees and shrubs of Kurdistan region of Iraq. Poblication of Universitty of Duhok.
- Shahbaz S.E. 2010 tree and Shrubs (Afield guide to the trees and shrubs of Kurdistan region of Iraq. Poblication of Universitty of Duhok.
- Shahbaz S.E. 2010 tree and Shrubs (Afield guide to the trees and shrubs of Kurdistan region of Iraq. Poblication of Universitty of Duhok.
- https://www.ejaba.com/question/
- https://www.ejaba.com/question/
- https://www.ejaba.com/question/
- https://www.ejaba.com/question/
- دەستەی پاراستین و چالاككردنی ژینگە – هیئة حمایة وتحسین البیئة.
- A-Bandet,M.; Rehanek,M.;leder,B.; Bargen,S.V.and Butener, C. (2020) Indentification of an Emaravirus in a common Oak (Quercus robur L.) Conservation seed Orchard in Germany: Implications for Oak HeaIth. (Forest), 11,1174 : 1-14.
B- https://aplustree.com/ oak-tree-diseases/.
C- Mehrabian, F.; Bazgir, E.; Azizi, K. and Darvishnia, M. (2021). Identification of plant parasitic nematodes associated with oak trees in Khoramabad County. Journal of plant protection Research 43(1):67-83.
D- Santamour, S.F. (1992). Susceptibility of Oaks to root-knot Nematodes. Arboriculture & Urban Forestry (AUF) 18 (4) 216-219.
E-Shokohi, E. and Masoko, P. (2024). Plant-Parasitic and free-Living Nematode Community Associated with Oak Tree of Magoebaskloof Mountains, Limpopo Province, South Africa. Diversity 2024, 16 (11) : 1-13.
- دیدارەك ل گەل رێڤەبەری دارستان و پاوان ماموستا (كاوە سەبری).
